Праваслаўныя ў Беларусі адзначаюць 7 студзеня Раство – святкуюць нараджэнне Ісуса Хрыста. Але каталікі і частка праваслаўных у іншых краінах святкуюць тое самае 25 снежня. Так сталася, бо не ўсе цэрквы перайшлі з юліянскага календара на грыгарыянскі.
Чаму Раство ў Беларусі адзначаюць два разы?
Юліянскі каляндар завецца так, бо быў уведзены за Юліем Цэзарам – ён замяніў ранейшы рымскі каляндар, у якім год складаўся з 355 дзён. Гэта адбылося ў 46 годзе да нашай эры – або да нараджэння Ісуса Хрыста, ад якога хрысціяне прыдумалі адлічваюць гады ў VI стагоддзі (хоць цяпер гісторыкі лічаць, што Ісус Хрыстос мог нарадзіцца на некалькі гадоў раней ці пазней).
Той юліянскі каляндар быў недасканалы: у ім год доўжыцца 365 дзён, але поўны абарот зямлі вакол Сонца адбываецца за прыблізна 365,242 дня, таму ў юліянскім календары раз на чатыры гады дадаецца лішні дзень у канцы лютага. Але так выходзіць, што год у юліянскім календары доўжыцца ў сярэднім 365,25 дня – і юліянскі каляндар усё роўна разыходзіцца з рэальнасцю.
Грыгарыянскі каляндар завецца так, бо яго ўвёў Папа Рымскі Грыгорый XIII у 1582 годзе. Гэты каляндар амаль як юліянскі, толькі дадае яшчэ дзень у канцы лютага пры пэўных умовах: калі нумар года кратны 4 і не кратны 100, але таксама калі год кратны 400, то дзень дадаецца, год называецца высакосным (як 1600 і 1604, 2000 і 2004, але не 1900 ці 2100). Юліянскі каляндар без гэтай папраўкі цяпер адстае ад грыгарыянскага (і ад Сонца) на 13 дзён. Грыгарыянскі таксама недасканалы, але памылка ў дзень у ім назапасіцца толькі ў 4909 годзе.
На грыгарыянскі каляндар цяпер перайшлі ўсе краіны, якія ўжывалі юліянскі (і многія тыя, якія ўжывалі іншыя). Так, Рэч Паспалітая прыняла грыгарыянскі ў тым самым 1582 годзе, а Расея – толькі ў 1918-м. Але праваслаўныя і пратэстанты не хацелі слухацца Папу Рымскага і мяняць каляндар, бунтавалі нават некаторыя каталікі. У выніку некаторыя цэрквы, у тым ліку Беларуская праваслаўная Маскоўскага патрыярхату, засталіся з юліянскім календаром, тады як каталіцкая і ўніяцкая (грэка-каталіцкая) царквы перайшлі на грыгарыянскі.
Тэалагіня і мадэратарка групы «Хрысціянская візія» Наталля Васілевіч тлумачыць «Белсату»: і праваслаўныя, і каталікі, і пратэстанты ў Беларусі адзначаюць адно і тое ж свята ў адну і тую ж дату.
«Усе адзначаюць нараджэнне Хрыста, сына Божага, – кажа Васілевіч. – Даты, калі Ісус нарадзіўся, ніхто не ведае, гэтая дата выбраная сімвалічна. І тыя, і другія святкуюць 25 снежня, проста ў часткі праваслаўных людзей гэтае 25 снежня прыпадае на 7 студзеня свецкага календара».
Дарэчы, калі беларускія праваслаўныя не пяройдуць на іншы каляндар, з 2101 года Раство будзе прыпадаць ужо на 8 студзеня.
Украінскія праваслаўныя перайшлі на «каталіцкі каляндар»?
Не, яны перайшлі на новаюліянскі, які цяпер супадае з грыгарыянскім (на які перайшлі ўкраінскія грэка-каталікі). Сістэма вызначэння высакосных гадоў у ім крыху іншая, але розніца з грыгарыянскім у адзін дзень з’явіцца толькі ў 2800 годзе. У перспектыве тысячагоддзяў сярэдняя працягласць каляндарнага года ў новаюліянскім календары нават бліжэйшая да сапраўднага сонечнага года, чым у грыгарыянскім .
Гэты каляндар быў прыдуманы сербскім астраномам Мілутынам Міланкавічам, яго ў 1923 годзе прынялі на Усеправаслаўным кангрэсе ў Канстанцінопалі (сённяшні Стамбул) амаль усе праваслаўныя цэрквы, у тым ліку Канстанцінопальская, якая ў праваслаўі лічыцца «першай сярод роўных». Не прынялі яго толькі Расейская, Ерусалімская, Грузінская, Сербская і часткова Польская праваслаўныя цэрквы.
Ці пяройдуць беларускія праваслаўныя на іншы каляндар? Васілевіч разважае: пытанне складанае, яго павінны вырашаць самі рэлігійныя супольнасці – і абгрунтаваць, чаму яны трымаюцца таго ці іншага календара.
У пачатку XX стагоддзя, кажа яна, на сусветным узроўні была даволі папулярнай ідэя пераходу на іншы каляндар, бо астранамічныя даследаванні і разуменне часу выйшлі на новы ўзровень. Была ідэя, што калісьці будзе прыняты ідэальны каляндар з ідэальнымі гадамі, соднямі і гадзінамі, бо нават грыгарыянскі каляндар хібны, не цалкам адпавядае астранамічнаму. Былі і меркаванні, што не варта пераходзіць з неідэальнага на неідэальны каляндар.
«То, што праваслаўныя перайшлі на новы каляндар, гэта была такая паўмера, таму што яны вырашылі, што пакуль ідэальны каляндар не прыдуманы, давайце мы проста гэтую розніцу дзён, якая нарасла, пасунем, – тлумачыць Васілевіч. – Але калі мы возьмем Ерусалімскую царкву, там былі свае праблемы. Шмат святых месцаў і шмат хрысціянаў, якія прэтэндавалі на гэтыя святыя месцы. У іх была цэлая праграма, стагоддзямі распрацаваная, хто ў якую дату карыстаецца той ці іншай царквой: напрыклад, хто на Нараджэнне Хрыстова карыстаецца Віфліемскай царквой на месцы, дзе Хрыстос і нарадзіўся. Ім самім была выгадная разнесенасць календароў».
Пытанні да календароў застаюцца дагэтуль. Напрыклад, Вялікдзень – Пасху, уваскрэсенне Хрыста – цяпер і праваслаўныя, і каталікі адзначаюць не па юліянскім ці грыгарыянскім календары, а паводле месяцава-сонечнага календара ў першую нядзелю пасля веснавой поўні (пры тым даты часта не супадаюць у розных канфесіяў). Сярод хрысціянаў даўно ідуць размовы аб тым, каб выбраць нейкую прасцейшую схему
Што казаць на Раство?
У Беларусі добра вядома, што трэба казаць на Вялікдзень: «Хрыстос уваскрос». І адказ вядомы: «Сапраўды ўваскрос». Але цяпер менш вядома, што падобныя вітанне і адказ ёсць на Раство: «Хрыстос нарадзіўся» – «Яго славім».
Праваслаўны святар, протаіерэй Георгій Рой сёлета віншаваў вернікаў з Раством два разы – ён перайшоў у Канстанцінопальскі патрыярхат, які жыве па грыгарыянскім календары, але жадаў і тым, хто святкуе па юліянскім, яднацца ў радасці ад прыходу Хрыста і імкнуцца да свету Божага, дабра і здзяйснення добрых справаў.
Ён расказаў «Белсату», што гэтая традыцыя стала забывацца ў савецкі атэістычны перыяд, бо так казаць было проста небяспечна. Цяпер ён бачыць аднаўленне гэтай традыцыі. Людзям, кажа святар, проста хочацца нейкага «спецыяльнага святочнага вітання» на Раство, а нічога выдумляць і не трэба, дастаткова вярнуць традыцыю, якая ўжо існавала.
Што значыць куцця?
Перад Калядамі, Вадохрышчам і Новым годам беларусы традыцыйна гатуюць куццю – традыцыйную кашу з ячменю. Посную або «галодную» (без мяса і жывёльнага тлушчу) гатуюць перад Калядамі і Вадохрышчам, а «багатую» або «шчодрую» перад Новым годам, на Шчодры вечар.
Святар Георгій Рой тлумачыць гэта так. Напярэдадні вялікіх святаў, як Раство і Вадохрышча, вызначаныя дні строгага посту. У старадаўнія часы ў такія дні проста нічога не елі «да першай зоркі» – пакуль не сцямнее. А потым мелі посную вячэру, на якой збіралася ўся сям’я, разам малілася. На гэтую вячэру гатавалі пэўныя стравы, галоўная з якіх куцця. Але найважнейшае ў гэтай традыцыі – не ежа, а з’яднанне: умацаванне сувязяў у сям’і і сям’і з Богам.
Чаму на Каляды водзяць казу?
Беларусы на Каляды традыцыйна калядуюць – ладзяць касцюмаванае шэсце (адзін з галоўных персанажаў якога – каза) і пяюць калядныя песні, зычаць суседзям дабрабыту, а за гэта атрымліваюць розныя ласункі-падзякі. Як гэта звязана з нараджэннем Хрыста?
У хрысціянскіх святах, тлумачыць Георгій Рой, ёсць нямала паганскіх традыцыяў. Так, у старадаўнім Рыме ў канцы снежня былі сатурналіі – свята ў гонар бога земляробства Сатурнам. Калі прыйшло хрысціянства, то хрысціянскія пастыры і епіскапы не хацелі проста забараняць паганскія святы, а прапанавалі іншы, хрысціянскі сэнс святаў. Сатурналіі ператварыліся ў Каляды, прымеркаваныя да Раства і Вадохрышча.
У Беларусі на Каляды паганскія і хрысціянскія традыцыі спалучыліся так: на Раство людзі ходзяць і калядуюць, пяюць песні. І хоць песні славяць Раство, традыцыя ваджэння казы – адназначна паганская, якая замацавалася ў хрысціянстве.
«Але для хрысціянаў на першым месцы радасць пра тое, што Бог прыйшоў у гэты свет, Бог злучыў сабой людскі род», – рэзюмуе Георгій Рой.
Ці ёсць у праваслаўных Санта-Клаус?
У шэрагу каталіцкіх краінаў, у ліку якіх Злучаныя Штаты, прынята казаць, што падарункі на Каляды прыносіць Санта-Клаус – персанаж на аснове рэальнага чалавека, святога Мікалая (якога шануюць і каталікі, і праваслаўныя). Праўда, у многіх краінах падарункі на Раство прыносяць іншыя персанажы: у Польшчы і ў каталікоў Беларусі – сам святы Мікалай (па-польску – Święty Mikołaj, не Santa Claus), у Літве і Латвіі – Калядны дзядуля (Ziemassvētku vecītis і Kalėdų Senelis), у Чэхіі – маленькі Ісусік (Ježíšek), у Фінляндыі – Ёльскі казёл (Joulupukki)…
Праваслаўныя ў Беларусі звычайна не кажуць, што падарункі на Раство прыносіць нейкі асаблівы персанаж – падарункі на Новы год прыносіць савецкі Дзед Мароз, таварыш 1937 года нараджэння. Але гэта зусім не значыць, што праваслаўныя ў Беларусі не мусяць дарыць блізкім нешта на Раство.
Алесь Наваборскі belsat.eu
