Powstanie styczniowe czy Kalinowskiego? 10 faktów o zrywie 1863 roku na Białorusi
160 lat temu na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod rosyjskim zaborem wybuchł zryw niepodległościowy, który Polacy nazywają Powstaniem Styczniowym, Rosjanie – powstaniem polskim, a Białorusini – Powstaniem Kalinowskiego. Co warto wiedzieć o wydarzeniach lat 1863-1864 na ziemiach Białorusi?
Fakt I
Na terytorium Królestwa Polskiego Powstanie zostało ogłoszone przez podziemny Tymczasowy Rząd Narodowy specjalnym manifestem z 22 stycznia 1863 roku. Słowami: “do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do broni, bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orła, Pogoni i Archanioła rozwinięty” – władze powstańcze wzywały do walki o ideę Rzeczpospolitej Trojga Narodów.
Powstańcy zachęcali też “naród moskiewski” – “nędzny i mordowany, smutny i umęczony” – do obalenia tyrana (imperatora Aleksandra II). Deklarując przy tym, że przebaczają “mord naszej Ojczyzny, nawet krew Pragi i Oszmiany, gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadeli”. Manifest ten ułożyła poetka, pisarka i tłumaczka Maria Ilnicka, zwolenniczka emancypacji kobiet i pracy organicznej.
Fakt II
Na Białorusi i Litwie wybuch Powstania szykowano na kwiecień 1863 roku. Jednak w związku z ogłoszeniem go w Polsce, podziemny Komitet Prowincjonalny Litewski w Wilnie – z Konstantym Kalinowskim (biał. Kastuś Kalinouski) na czele – ogłosił 1 lutego dołączenie do walki z Imperium Rosyjskim. Przyjął też nazwę Tymczasowego Rządu Prowincjonalnego na Litwie i Białorusi, stając się tym samym protoplastą rządów niepodległej Litwy i Białorusi.
https://redakcja.belsat.cloud/pl/news/22-01-2023-na-po…cy-i-bialorusini/
Fakt III
W nocy z 22 na 23 stycznia 1963 roku powstańcy dokonali 24 ataków na rosyjskie garnizony w Królestwie Polskim, jednak tylko sześć z nich zakończyło się choćby częściowym powodzeniem. Równocześnie doszło do buntu chłopów, który objął także zachodnią część Guberni Grodzieńskiej – dziś w granicach polskiego Podlasia.
Działania obu stron konfliktu bywały okrutne. Oto fragment z wysłanego do grodzieńskiego gubernatora raportu na temat ataku powstańców na miasto Suraż w powiecie białostockim guberni grodzieńskiej.
– Szeregowi Siergiej Iwanow i Siła Andriejew oraz dobosz Wasilij Kuźmin, z których pierwszym odcięte były języki i zatknięte za szelki, a ostatniemu wycięte zostały narządy płciowe i włożone w kieszeń szarawarów, u wszystkich trzech rozbite zostały czaszki, a u dwóch odcięte nosy i usta.
Fakt IV
Chociaż w rosyjskiej prasie walki narodowowyzwoleńcze lat 1863-1864 nazywane były “buntem” (powstańcy korzystali z kolei ze słowa “rewolucja”), rozkazem rosyjskiego imperatora Aleksandra II Powstanie uznano za “kampanię wojenną”. Na terenie Białorusi i Litwy doszło wtedy do 1229 bitew i potyczek z udziałem 220 oddziałów powstańczych. Według rosyjskich rachunków przez ich szeregi przeszło do 77 tysięcy osób. W walce zginęło 5934 powstańców (najwięcej w guberniach grodzieńskiej i kowieńskiej) i tylko 403 żołnierzy rosyjskich.
Fakt V
Jedna z największych bitew powstania odbyła się w dniach 6-7 lutego 1863 roku pod Siemiatyczami w Guberni Grodzieńskiej (dziś w granicach RP). Prawie 4 tysiące powstańców stanęło przeciwko 2,5 tysiąca żołnierzy rosyjskich. W starciu z regularną armią słabo uzbrojeni ochotnicy ponieśli porażkę, która zaważyła na dalszym przebiegu Powstania, które przyjęło formę wojny partyzanckiej.
Fakt VI
Pierwszym oddziałem powstańczym na obecnym terytorium Białorusi była partia Romana Ragińskiego, naczelnika wojennego powiatu bialskiego. W lutym i na początku marca 1863 roku przeprowadził on 750-kilometrowy rajd przez Polesie, zajmując Prużanę (inne oddziały zdobyły m.in. Różanę i Horki). Grupa Ragińskiego została pochwycona przez chłopów i wydana władzom carskim w okolicach Żytkowicz – wtedy w Guberni Mińskiej, obecnie w obwodzie homelskim.
Fakt VII
Kwestią, która mogła zaważyć nad przebiegiem Powstania, było dołączenie chłopstwa do udziału w walkach. Na Litwie i Białorusi sprzeczali się o to umiarkowani “biali” z Jakubem Gieysztorem na czele oraz radykalni “czerwoni”, reprezentowani przez Kalinowskiego.
“Biali” dążyli do uczynienia z Powstania zrywu wyłącznie szlachty, by nie dopuścić do radykalnych ustępstw wobec chłopów. Dlatego na początku odsunęli od kierowania Powstaniem Kalinowskiego, który od lata 1862 roku do lata 1863 roku opublikował siedem numerów gazety Mużycka prauda (pol. Chłopska prawda). Był to pierwszy w historii periodyk w języku białoruskim, w którym wzywano chłopów do walki i uznawano Białorusinów za podmiot polityczny. W związku ze swoją działalnością wydawniczą Kalinowski uważany jest za jednego z ojców białoruskiej świadomości narodowej.
Fakt VIII
Najbardziej znana bitwa na obecnym terytorium Białorusi rozegrała się 3 czerwca 1863 roku pod Miłowidami przy szosie z Brześcia do Bobrujska. Wzięły w niej udział oddziały powstańcze z powiatów wołkowyskiego, grodzieńskiego, nowogródzkiego i prużańskiego, których obóz wizytował wcześniej Konstanty Kalinowski. Przeciwko nim wysłano ze Słonimia trzy roty piechoty rosyjskiej, wsparte czterema działami i kawalerią oraz dwie roty piechoty z Nieświeża. Powstańcy pod dowództwem pułkownika Aleksandra Lenkiewicza pokonali siły rosyjskie, zabijając 10 żołnierzy i raniąc 40. W 1933 roku w miejscu pochówku 18 poległych powstańców zbudowano kaplicę. Na grobie Rosjan w czasach carskich postawiono żeliwny krzyż.
Fakt IX
W czerwcu 1863 roku, po wprowadzeniu masowych represji przez nazywanego “Wieszacielem” generał-gubernatora Michaiła Murawjowa, Kalinowskiemu udało się przywrócić kontrolę nad podziemnym rządem Litwy i Białorusi i ogłosił się dyktatorem. Na rozszerzenie Powstania było już za późno – bardzo wielu powstańców zginęło lub trafiło za kraty, a na terytorium Litwy i Białorusi skierowano ponad 120 tysięcy carskich wojsk.
Kalinowski zbierał siły do ponownego wybuchu Powstania wiosną 1864 roku, jednak 29 stycznia w nocy został pojmany w Wilnie dzięki donosowi Witolda Parfianowicza. Tego samego, który w swoich zeznaniach wydał powstańcze hasło i odzew (po białorusku):
– Kaho lubisz? – Kogo kochasz?
– Lubiu Biełaruś! – Kocham Białoruś!
– Dyk uzajemna! – Więc nawzajem!
Fakt X
W związku z Powstaniem z Białorusi i Litwy w głąb Rosji zesłano 12 483 osoby oskarżone o udział w walkach lub wspieranie powstańców. W drugą stronę władze carskie ściągnęły tysiące rosyjskich urzędników, nauczycieli i osadników, których zwabiono wysokimi zarobkami i niskimi cenami skonfiskowanych majątków powstańców.
Zryw niepodległościowy i następująca po nim agresywna rusyfikacja ukształtowały całe “pokolenie 1863” – inteligentów i szlachciców, którzy uświadomili sobie, że są częścią narodu białoruskiego, uznawanego wcześniej za chłopski. Wśród tych praojców białoruskiego ruchu narodowego byli m.in. poeci Franciszek Bahuszewicz i Olgierd Bandynelli-Obuchowicz, a także bibliofil Zygmunt Czechowicz, który wpłynął na światopogląd poety Janki Kupały.
Krew powstańców płynęła też w żyłach pokolenia założycieli pierwszego nowożytnego państwa białoruskiego. Do grona tego należeli bracia Iwan i Anton Łuckiewiczowie – ojcowie proklamowanej 25 marca 1918 roku Białoruskiej Republiki Ludowej, zlikwidowanej później przez bolszewików, twórca biało-czerwono-białej flagi narodowej Klaudiusz Duż-Duszewski, autor “Kłosów pod sierpem twoim” Uładzimir Karatkiewicz i wielu innych działaczy i twórców.
Barys Byłat, pj/belsat.eu
