Powolna modernizacja, sowiecka spuścizna i masa problemów. Czy armie Azji Środkowej mają szansę w starciu z Rosją?
Agresywna polityka zagraniczna Moskwy wywołuje coraz większe obawy na Zachodzie. Kraje NATO już teraz uważają Rosję za główne zagrożenie i przygotowuje się do ewentualnej wojny, która może wybuchnąć w ciągu najbliższych kilku lat. Jednocześnie eksperci biją na alarm – armie większości krajów europejskich nie są gotowe na taki obrót spraw, a ich arsenały są puste.
Jednak nie tylko Zachód obawia się starcia z Rosją. Kraje Azji Środkowej, a zwłaszcza Kazachstan – z dużą rosyjskojęzyczną mniejszością – również czują się zagrożone. Nasz rosyjskojęzyczny portal Vot Tak przygotował analizę sił zbrojnych krajów regionu i sprawdził, jakie są ich szanse w hipotetycznej konfrontacji z Rosją.
Zagrożenie ze strony Rosji
Azja Środkowa to pięć byłych republik radzieckich: Kazachstan, Uzbekistan, Turkmenistan, Kirgistan i Tadżykistan, które stały się niepodległymi państwami w 1991 roku. Jednak bezpośrednio z Rosją graniczy tylko Kazachstan i to w tym kraju jest największy odsetek ludności rosyjskiej (15,18 proc., czyli trzy miliony osób w 2023 roku). Rosjanie żyją w dość zwartych skupiskach, głównie w miastach na północy i wschodzie kraju, w regionach graniczących z Rosją.
To właśnie budzi największe obawy w Astanie – regiony z przewagą etnicznej ludności rosyjskiej, które przywołują skojarzenia z ukraińskim Donbasem, agresywna retoryka rosyjskich przywódców o „sztuczności” Kazachstanu jako państwa i „ludobójstwie etnicznych Rosjan”, a także poparcie dla działań Rosji i nastroje separatystyczne wśród obywateli kraju będących etnicznymi Rosjanami. Zachodni eksperci podejrzewają, że Kazachstan może być jednym z celów dalszej ekspansji militarnej Kremla.
W innych krajach Azji Środkowej odsetek ludności rosyjskiej jest znacznie niższy: 5,14 proc. w Kirgistanie, 2,1 proc. w Uzbekistanie, 2 proc. w Turkmenistanie i 0,5 proc. w Tadżykistanie.
Oliwy do ognia w kwestii nie najłatwiejszych ostatnio relacji między Rosją a byłymi republikami radzieckimi dolewa również retoryka niektórych rosyjskich działaczy. Najnowszym przykładem jest wypowiedź pisarza Zachara Prilepina, jednego z kluczowych inspiratorów ideologii rosyjskiej agresji na Ukrainie. 21 grudnia zaproponował on przyłączenie do Rosji „terytoriów, z których przyjeżdża siła robocza”, wyróżniając Uzbekistan. Jego słowa wywołały prawdziwą dyplomatyczną burzę, którą musieli załagodzić rosyjski ambasador w Taszkiencie i rzeczniczka rosyjskiego MSZ Maria Zacharowa.
Militarna spuścizna ZSRR
Rosyjska obecność w Azji Środkowej mierzona jest nie tylko liczbą etnicznych Rosjan, z których wielu pozostaje lojalnych wobec Moskwy, ale także liczbą obiektów wojskowych w regionie obsługiwanych przez rosyjskie siły zbrojne. Obiekty te działają w trzech krajach Azji Środkowej.
W Kazachstanie są to miasto i port kosmiczny Bajkonur – miejsca wynajmowane przez Rosję do 2050 roku, oraz poligon Sary-Szagan położony w obwodach karagandyjskim i żambylskim (korzystają z niego rosyjska Strategiczne Wojska Rakietowe).
W Kirgistanie od 2003 roku na podstawie umowy międzypaństwowej między Moskwą a Biszkekiem działa baza lotnicza Kant, która strukturalnie wchodzi w skład 14 Armii Sił Powietrznych i Obrony Powietrznej Centralnego Okręgu Wojskowego Rosji. Miasto Kant znajduje się na granicy z Kazachstanem w obwodzie czujskim Kirgistanu (po Biszkeku obwód ten ma największy odsetek ludności rosyjskiej – 21 proc). Według raportu The Military Balance 2023 służy tu około 500 rosyjskich żołnierzy, a sama baza lotnicza jest domem dla 13 samolotów szturmowych Su-25SM i dwóch śmigłowców Mi-8.
Przyjęło się, że to Tadżykistan jest krajem o najliczniejszej rosyjskiej obecności wojskowej. 201. Baza Wojskowa Sił Zbrojnych Rosji działa w tym kraju nieprzerwanie od upadku Związku Radzieckiego, koncentrując się głównie na ochronie granicy Tadżykistanu z Afganistanem i szkoleniu tadżyckich żołnierzy. Przed rozpoczęciem rosyjskiej operacji w Syrii 201. baza miała status największej bazy lądowej rosyjskich sił zbrojnych poza granicami Rosji.
Oprócz bazy wojskowej w Tadżykistanie znajduje się również inny obiekt wykorzystywany przez Moskwę do celów wojskowych – znajdujący się w mieście Nurek kompleks optoelektroniczny „Okno” do obserwacji obiektów kosmicznych. Według danych The Military Balance 2023 rosyjski kontyngent wojskowy w Tadżykistanie liczy około 3 tys. osób, uzbrojonych w cztery śmigłowce Mi-24P, cztery Mi-8MTW, dwa Mi-8MTW-5-1 i dwie dywizje systemów obrony powietrznej S-300 (osiem wyrzutni).
Warto zauważyć, że Tadżykistan i Kirgistan, dwa kraje o największej rosyjskiej obecności wojskowej w regionie, mają nierozwiązany spór terytorialny, który od czasu do czasu eskaluje do poziomu miejscowych zbrojnych starć. Biszkek i Duszanbe nadal nie są w stanie zakończyć procesu wytyczania prawie tysiąckilometrowej granicy państwowej. Podczas ostatnich epizodów eskalacji w 2021 i 2022 roku w konfrontacjach z udziałem pojazdów opancerzonych i samolotów po obu stronach zginęły dziesiątki osób. Moskwa nie poparła publicznie żadnej ze stron i nie była bezpośrednio zaangażowana w konflikt.
Tureckie wpływy
Mimo że Rosja utrzymuje widoczną obecność wojskową w Azji Środkowej, jej wpływy powoli zanikają. Największy kraj regionu, Kazachstan, w ostatnich latach w kwestiach współpracy wojskowej stawiał raczej na Turcję i przejście na standardy NATO.
W maju 2022 roku prezydenci obu krajów – Kasym-Żomart Tokajew i Recep Erdoğan – podpisali wspólne wstępne porozumienie o rozwoju strategicznego partnerstwa, w tym w sferze wojskowej, a 7 listopada 2023 roku ministrowie obrony Kazachstanu i Turcji podpisali plan współpracy wojskowej na 2024 rok. Siły zbrojne Kazachstanu coraz częściej stawiają na broń produkcji tureckiej.
Uzbekistan podąża podobną drogą. W 2022 r. władze tego kraju również podniosły relacje z Ankarą do poziomu „wszechstronnego partnerstwa strategicznego”, którego jednym z elementów jest intensyfikacja dwustronnych stosunków wojskowych. Rok później do tego partnerstwa dołączył najbliższy sojusznik Turcji – Azerbejdżan.
Tadżykistan i Kirgistan, na terytorium których znajdują się rosyjskie bazy wojskowe, również coraz bardziej zbliżają się do Ankary pod względem wojskowym. Latem 2023 roku ministrowie obrony Turcji i Tadżykistanu podpisali własną umowę o współpracy wojskowej, a Kazachstan, Kirgistan i Uzbekistan w ostatnich latach aktywnie uczestniczyły w ćwiczeniach wojskowych z armią turecką.
Wszystkie pięć krajów Azji Środkowej chętnie nabywa tureckie drony wojskowe – Bayraktar TB2, Aksungur, Anka. Jednak drony, które stały się jednym z symboli niedawnej eskalacji w Karabachu, nie są jedynym produktem tureckiego przemysłu wojskowego. Popularny jest też turecki sprzęt opancerzony – uzbeckie siły zbrojne zakupiły transportery opancerzone Ejder Yalcin, armia Kazachstanu ma na wyposażeniu pojazdy opancerzone Otokar Cobra i Otokar Arma, a Turkmenistan zakupił dla swojej armii Otokar Cobra i Otokar Ural. Co więcej większość turkmeńskiej marynarki wojennej to okręty produkcji tureckiej. Od flagowego okrętu Deňiz Han po kutry patrolowe i rakietowe.
W międzynarodowym rankingu Global Firepower, który porównuje siłę armii narodowych, pierwsza trójka liderów w 2023 roku pozostaje niezmienna – Stany Zjednoczone, Rosja i Chiny. Wśród krajów Azji Środkowej najwyżej uplasowały się Uzbekistan (62.) i Kazachstan (63.), Turkmenistan zajął 82. miejsce, Kirgistan 107., a Tadżykistan 120. miejsce na 145 państw. Siły zbrojne Uzbekistanu i Kazachstanu są oceniane wyżej niż, na przykład, armie Słowacji, Belgii i Chorwacji; siły zbrojne Turkmenistanu wyprzedzają armie Austrii, Słowenii, Irlandii, Litwy, Łotwy i Estonii; Kirgistan wyprzedza Macedonię Północną; a Tadżykistan wyprzedza Luksemburg i Czarnogórę.
Kazachstan
Jeśli pewnego dnia Rosja zdecyduje się zaatakować kraje Azji Środkowej, Kazachstan będzie nieuchronnie pierwszym państwem na jej drodze.
The Military Balance 2023 określa siły zbrojne Kazachstanu jako „stosunkowo duże i dobrze wyposażone jak na regionalne standardy”. W ostatnich latach Astana nabyła dużą liczbę nowej rosyjskiej broni, w tym systemy obrony powietrznej S-300PS. Eksperci zwracają również uwagę na dynamicznie rozwijający się krajowy przemysł wojenny, który jest już w stanie zaspokoić część potrzeb kazachskiej armii. W 2017 roku zaktualizowano doktrynę wojskową Kazachstanu, kładąc szczególny nacisk na zagrożenia hybrydowe i bezpieczeństwo granic.
Liczebność Sił Zbrojnych Kazachstanu przekracza obecnie 70 tys. Jednak w przypadku ogłoszenia stanu wojennego w ich skład wejdą jednostki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, Straży Granicznej, Państwowej Straży Granicznej i oddziały obrony cywilnej, co w krótkim czasie zwiększy liczebność armii o około 50 tys. osób.
Główne siły rozmieszczone są w miejscach, gdzie integralność terytorialna kraju jest najbardziej zagrożona – na północnym wschodzie (na obszarach o największej liczbie ludności rosyjskiej) i na południu Kazachstanu.
Siły lądowe są wyposażone w setki pojazdów opancerzonych (głównie produkcji radzieckiej): 350 czołgów głównych T-72BA, prawie 900 pojazdów opancerzonych (BMP-2, BTR-3E, BTR-80, BTR-80A, BTR-82A, BRDM-2, BRM-1, MT-LB). Na wyposażeniu mają również 490 systemów artyleryjskich i 12 taktycznych systemów rakietowych Toczka. Siły powietrzne to 120 samolotów bojowych i wojskowych transportowych różnych typów (MiG-29, MiG-31, MiG-27, Su-27, Su-30, L-39 Albatros) i 74 śmigłowce.
Niebo nad Kazachstanem chronią systemy obrony powietrznej dalekiego zasięgu (S-200 i S-300), średniego zasięgu (Buk, Wołchow) i krótkiego zasięgu (Kub, Strieła). Wybrzeża Morza Kaspijskiego strzeże sześć kutrów rakietowo-artyleryjskich i przeciwdywersyjnych (dla porównania: Flotylla Kaspijska Rosyjskiej Marynarki Wojennej ma 2 okręty patrolowe, 7 małych okrętów rakietowo-artyleryjskich, 10 okrętów bojowych i 8 desantowych, 7 trałowców).
Według niektórych ekspertów za fasadą dobrze wyposażonej armii Kazachstanu kryją się duże problemy systemowe. W 2022 roku lokalny portal informacyjny Orda.kz, powołując się na anonimowe źródła w armii, pisał o opłakanej sytuacji w siłach artyleryjskich, rakietowych i obrony powietrznej, a także o złym stanie znacznej części sprzętu wojskowego, który jest całkowicie przestarzały i niegotowy do użycia w warunkach bojowych. Portal donosi również o problemach z przechowywaniem amunicji, której jakość jest również kwestionowana przez analityków wojskowych.
Turkmenistan
Teoretycznie Rosja może bezpośrednio zaatakować Turkmenistan poprzez desant na kaspijskim wybrzeżu. Do tego celu rosyjskie siły zbrojne mogą użyć swoich ośmiu kutrów desantowych, z których każdy może zabrać na pokład jeden czołg, dwa pojazdy opancerzone lub 92 żołnierzy, a także wojskowe lotnictwo transportowe.
W doktrynie wojskowej Turkmenistanu zaznaczony jest jego neutralny status. Kraj ten nie jest członkiem regionalnych bloków wojskowo-politycznych (Organizacja Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, Szanghajska Organizacja Współpracy), a jego najbliższe kontakty wojskowe to Turcja.
W raporcie The Military Balance 2023 zauważono, że siły zbrojne tego kraju z trudem prowadzą reorganizację przestarzałych, radzieckich struktur armii. Ze względu na zamknięty charakter kraju, istnieje niewiele szczegółowych i obiektywnych informacji pozwalających ocenić ich rzeczywiste zdolności bojowe.
Liczebność sił zbrojnych Turkmenistanu wynosi 36,5 tys. żołnierzy. Na wyposażeniu sił lądowych są 654 czołgi (prawie wszystkie to modyfikacje T-72, ale są też cztery T-90C, jedyne w całej Azji Środkowej). Na terytorium kraju, który graniczy z Iranem i Afganistanem, z czasów sowieckich pozostało sporo pojazdów opancerzonych – łącznie ponad 2 tys. różnych typów bojowych wozów piechoty i transporterów opancerzonych, a także BRDM-2 i BRM-1. Nie wiadomo jednak, ile z nich jest w stanie gotowości bojowej.
Turkmenistan posiada również prawie 800 systemów artyleryjskich, w tym wieloprowadnicowe wyrzutnie rakietowe. Systemy obrony powietrznej, według The Military Balance, to tylko sprzęt krótkiego zasięgu. Siły powietrzne posiadają 65 samolotów bojowych (nie tylko radzieckie MiG-29 i Su-25, ale także włosko-amerykańskie transportowce C-27J Spartan, brazylijskie samoloty szturmowe EMB-314 Super Tucano i włoskie M-346FA) oraz około 25 śmigłowców.
Tadżykistan i Kirgistan
Bez korytarza lądowego w głąb Azji Środkowej Rosja raczej nie odważy się zaatakować wewnętrznej części regionu – Uzbekistanu, Kirgistanu i Tadżykistanu – nawet pomimo swojej obecności wojskowej w dwóch ostatnich krajach.
Siły Zbrojne Tadżykistanu, nawet pomimo pewnego pewne doświadczenia bojowego, które zdobyły w konfliktach granicznych z sąsiednim Kirgistanem, nie są niebezpiecznym przeciwnikiem. Z zaledwie dziewięcioma tysiącami żołnierzy Duszanbe w kwestii bezpieczeństwa musi polegać na umowach z innymi krajami – Rosją, Chinami, Indiami, Iranem i partnerami w ramach Organizacji o Bezpieczeństwie Zbiorowym.
Według The Military Balance 2023 Tadżyckie Siły Zbrojne posiadają 38 czołgów (różne modyfikacje T-62 i T-72) i 114 innych pojazdów opancerzonych, 40 systemów artyleryjskich oraz kilka systemów obrony powietrznej krótkiego i średniego zasięgu. Z lotnictwa są tylko cztery czechosłowackie samoloty bojowe L-39 Albatros.
Jest to armia, przeciwko której rosyjski kontyngent w Tadżykistanie teoretycznie mógłby mieć szanse, ale takie starcie miałoby sens tylko w jednym przypadku – gdyby inna grupa rosyjskich wojsk zaczęła jednocześnie przedzierać się korytarzem lądowym przez Kazachstan i Kirgistan (lub Kazachstan i Uzbekistan).
Pod względem liczebności siła militarna Kirgistanu jest porównywalna z wojskiem tadżyckim – 11 tys. żołnierzy. Jednak pod względem nominalnej ilości sprzętu armia tego kraju znacznie wyprzedza Tadżykistan: 150 czołgów T-72, 420 pojazdów opancerzonych różnych typów, 228 systemów artyleryjskich. Siły powietrzne dysponują czterema szkoleniowymi samolotami bojowymi L-39 Albatros.
Jednocześnie, podobnie jak w przypadku innych krajów Azji Środkowej, rzeczywista ilość sprzętu w stanie gotowości bojowej pozostaje nieznana. Dotyczy to zwłaszcza pojazdów opancerzonych, z których część znajduje się w naprawie. The Military Balance 2023 określa uzbrojenie kirgiskiej armii jako przestarzałe, dlatego też w dużej mierze kraj polega na rosyjskim wsparciu wojskowym.
Uzbekistan
Niektórzy eksperci określają uzbecką armię jako najsprawniejszą w Azji Środkowej, z 28 brygadami, około 70 tys. personelu wojskowego, 340 czołgami (T-62, T-64, T-72), 530 pojazdami opancerzonymi (BMP, BTR, BRDM, a także tureckimi i zachodnimi Cougar, Ejder Yalcin, Maxxpro+, Typhoon) i stale rosnącymi wydatkami na obronność.
W nowej doktrynie wojskowej Uzbekistanu, zaktualizowanej w 2018 roku, jako główne zagrożenia dla kraju wskazano terroryzm i konflikty w krajach sąsiednich (przede wszystkim w Afganistanie). Priorytetem jest wzmocnienie bezpieczeństwa granic i zwalczanie zagrożeń hybrydowych. Uzbekistan opuścił Organizację o Bezpieczeństwie Zbiorowym w 2012 roku, więc w kwestiach bezpieczeństwa może polegać tylko na własnych siłach lub pomocy zagranicznych partnerów – w ostatnich latach głównym partnerem stała się Turcja.
W porównaniu z innymi krajami Azji Środkowej – w przypadku hipotetycznej ekspansji armii rosyjskiej w regionie – Uzbekistan ma najsilniejszą pozycję: oprócz najwyższej gotowości bojowej uzbeckiej armii, kraj ten nie ma wspólnej granicy z Rosją ani baz wojskowych rosyjskich sił zbrojnych na swoim terytorium, a mniejszość rosyjska to zaledwie 2 proc. społeczeństwa, przy czym Rosjanie nie mają tam własnych struktur politycznych i nigdy nie stanowili wewnętrznego zagrożenia dla państwa.
Nawet jeśli w dającej się przewidzieć przyszłości Kreml zdecyduje się rozpocząć nową wojnę w Azji Środkowej, pozostaje pytanie: jakimi siłami Rosja będzie dysponować do tego czasu i ile z nich będzie w stanie wykorzystać w kolejnej „operacji wojskowej”.
Iwan Łysiuk/vot-tak.tv, ksz, pp/belsat.eu
