30 lat temu, 8 września 1992 roku na Placu Niepodległości w Mińsku 12 oficerów wraz z 3 tysiącami żołnierzy rezerwy złożyło przysięgę wierności Białorusi. Po krótkim czasie cały personel wojskowy kraju zaczął składać taką przysięgę. Aby uczcić białoruską chwałę wojskową, wybrano dzień, w którym w 1514 roku miała miejsce jedno z najsłynniejszych zwycięstw – bitwa pod Orszą.
Kolejna wojna z Moskwą
W 1512 r. Wielkie Księstwo Moskiewskie rozpoczęło kolejną wojnę (czwartą w ciągu 20 lat) z Wielkim Księstwem Litewskim w celu zdobycia Smoleńska, kluczowej twierdzy w obronie naszych wschodnich granic. Powodów do wojny było kilka.
Pierwszym była umowa zawarta między Wielkim Księstwem Litewskim a Chanatem Krymskim przeciwko Moskwie. Wielki książe moskiewski Wasyl III akcentował też wobec swoich poddanych, że na dworze polsko-litewskim “prześladowana jest” jego siostra Helena, żona wielkiego księcia litewskiego i króla polskiego Aleksandra Jagiellończyka, który zmarł w 1506 roku. Helena nie czuła się dobrze na dworze Zygmunta Starego, który nie pozwolił jej wyjechać do Moskwy. Dlatego w 1511 r. postanowiła potajemnie uciec, zabierając ze sobą wiele bogactw. Ucieczka nie powiodła się, została schwytana, a w 1513 roku, gdy miała zaledwie 36 lat, zmarła w Brasławiu. Jednak do tego czasu wojska moskiewskie maszerowały już na Wielkie Księstwo Litewskie.
Żołnierze moskiewscy dwukrotnie bezskutecznie próbowali zdobyć Smoleńsk, którego obrońcy czekali na odsiecz. Ale podczas gdy wielki książę litewski i król polski Zygmunt gromadził „pospolite ruszenie”, 1 sierpnia Smoleńsk skapitulował pod ostrzałem trzystu armat. Utrata miasta była tak oszałamiająca, że Dubrowna, Mścisław i Kryczew, które stanowiły drugą linię obrony, po prostu otworzyły wrota przed nieprzyjacielem. Wojska moskiewskie mogły teraz bez przeszkód poruszać się dalej w głąb ziem białoruskich. Zagrożone było istnienie całego wielkiego księstwa. Istniało też zagrożenie dla sojusznika Litwy – Królestwa Polskiego, gdyż w 1513 roku Moskwa podpisała traktat ze Świętym Cesarstwem Rzymskim przeciwko Wielkiemu Księstwu Litewskiemu i Królestwu Polskiemu.
Siły stron w przededniu bitwy pod Orszą
We wrześniu 1514 r. połączone siły Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego ruszyły pod Orszę. Armia sojusznicza liczyła około 30 000 żołnierzy. Na jej czele stanął wielki hetman litewski Konstanty Ostrogski, który przeszedł do historii jako „drugi Hannibal”. Po jednej z nieudanych bitew spędził trzy lata w niewoli moskiewskiej, skąd uciekł w 1506 roku i bardzo dobrze znał swojego przeciwnika. Wśród dowódców wyróżniali się Janusz Świerczewski, który dowodził 5 000 polskich żołnierzy i 3 000 najemników, oraz Jerzy Radziwiłł “Herkules”, który dowodził lekką kawalerią i zasłynął z udziału w 30 bitwach.
Według różnych szacunków armia moskiewska liczyła od 30 do 80 tysięcy żołnierzy, głównie jeźdźców, dowodzonych przez Iwana Czeladnina i Michaiła Bułhakowa-Golicę. Spór o stanowiska wśród dowódców moskiewskich stał się jedną z głównych przyczyn zwycięstwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Wojska moskiewskie pod naporem wojowników Ostrogskiego wycofały się przez Dniepr, kontrolując przeprawy. Jednak Ostrogski zrobił ruch, którego moskowici najmniej się spodziewali.
Bitwa
W nocy 8 września, będąc kilka kilometrów od Orszy i zbiegu Kropiwny z Dnieprem, Ostrogski kazał przeprawić się przez rzekę znanym mu brodem w pobliżu wsi Paszyna. Most zbudował Jan Bast, a do jego skonstruowania wykorzystano nawet beczki po winie i piwie.
Do rana przeprawiono już główną część armii, co było niespodzianką dla Moskali. Mimo to ich dowództwo uznało, że to doskonała okazja do pokonania oddziałów Ostrogskiego, które były jak w pułapce, ponieważ za nimi była rzeka. Dodatkowo zdecydowano ich obejść.
Wojska moskiewskie uderzyły na flanki, ale ich atak został zatrzymany przez doskonale rozmieszczone grupy taktyczne armii Ostrogskiego. Następnie na jednym ze skrzydeł największy hetman zarządził pseudoodwrót, po którym Moskale wpadli w zasadzkę artylerii. To zadecydowało o wyniku bitwy. Po pokonaniu jednego z pułków moskiewskich przy pomocy artylerii, Ostrogski wysłał do bitwy odwody, a zdezorientowani Moskali wycofali się za rzekę Kropiwnę, zostawiając cały tabor, tysiące jeńców i zabitych.
Znaczenie
Zwycięstwa pod Orszą zostało wykorzystane przez Wielkie Księstwo i Królestwo Polskie do celów propagandowych, co było wielkim sukcesem w Europie Zachodniej. Dla Moskwy straty były tym większe, że praktycznie całe dowództwo ich armii zostało pojmane. Zwycięstwo pod Orszą było pierwszym dużym zwycięstwem w polu Wielkiego Księstwa Litewskiego nad Wielkim Księstwem Moskiewskim i pokazało, że rycerstwo litewski potrafi walczyć i zwyciężać. Jednak taktyczne zwycięstwo w bitwie niestety nie przyniosło sukcesu w wojnie, która zakończyła się dopiero w 1522 r. podpisaniem pięcioletniego rozejmu. Smoleńsk został utracony, ale Moskwa zrezygnowała z roszczeń do Kijowa, Połocka i Witebska. Co prawda, wkrótce rozpoczęła się nowa wojna.
Bitwa pod Orszą stała się jednak powodem do obchodzenia Dnia Chwały Wojskowej Białorusi – nieoficjalnego święta białoruskiego wojska. Po raz pierwszy upamiętniono ją w 1992 roku, kiedy Białoruski Front Ludowy i Związek Oficerów Białoruskich złożyły uroczystą przysięgę wierności Białorusi. W uroczystości wzięło udział kilkudziesięciu najsłynniejszych Białorusinów, m.in. Zianon Pazniak, Wasyl Bykau, Uładzimier Baradacz i Mykoła Statkiewicz, który obecnie przebywa za kratami.
Obecnie do tradycji rycerstwa spod Orszy nie odwołuje się jednak wojsko reżimu Alaksandra Łukaszenki, a broniący Ukrainy białoruski ochotniczy Pułk im. Konstantego Kalinowskiego. Z okazji rocznicy dziś w Warszawie odbędzie się koncert na rzecz tej jednostki.
Borys Bułat,pj/belsat.eu
