Paradoksem historii wielu państw zwłaszcza w Afryce i Azji jest to, że ich granice wytyczyli okupanci, kolonizatorzy. Tak też było m.in. w przypadku azjatyckich republik byłego ZSRR. Niepodległe państwa znalazły się w granicach określonych jeszcze w latach trzydziestych dwudziestego wieku przez Stalina i korygowanych przez jego następców. Stało się to powodem wielu konfliktów narodowościowych i zamieszek jak choćby w: Uzbekistanie, Kirgistanie czy Tadżykistanie.Kazachstan wyszedł z tego stosunkowo obronną ręką, choć po odzyskaniu niepodległości w 1991 roku mieszkało w nim sporo: Rosjan, Ukraińców, Niemców, Polaków. W dużej mierze byli to zesłańcy i ich potomkowie przesiedleni przez Stalina na ten bezkresny step. Gdyby poszukać symbolu masy o jakim pisał w swym eseju „Masa i władza” Elias Canetti będącego – w jego opinii – symbolem narodowej tożsamości, dla Kazachów jest nim niewątpliwie step.
Prawie trzy czwarte z 2 724 900 metrów kwadratowych jego powierzchni zajmuje pustynia lub półpustynia. Jałowa, płaska i pozbawiona drzew ukrywająca za to, pod powierzchnią, ogromne bogactwa naturalne m.in.: ropę naftową, gaz ziemny, uran, węgiel i złoto, co czyni ten kraj najbogatszym w Azji Środkowej. Obecny Kazachstan to ponad połowa terytorium utraconego przez Rosję w wyniku rozpadu Związku Radzieckiego, na której mieszka zaledwie ok. 18 milionów ludzi, co daje przeciętnie ok. 7 mieszkańców na kilometr kwadratowy.
Jeszcze w XVIII wieku Kazachowie wiedli koczowniczy tryb życia, a ich głównym zajęciem było pasterstwo. Od rzeki Ural na zachodzie, po jezioro Bałchasz na wschodzie przeganiali latem swe stada bydła w poszukiwaniu miejsc zasobnych w wodę i trawę. Na zimę przenosili się tam, gdzie opady śniegu były mniejsze i można było przetrwać burze śnieżne. Zwykle były to kotliny i polany leśne.
Koczowniczy tryb życia określał ich warunki ustrojowe. Organizmy państwowe, które próbowali tworzyć były mało spójne, a pozycja władców niewielka z powodu organizacji rodowej i plemiennej. Ona też rzutowała na całą strukturę społeczną i polityczną. Już w XVI wieku ukształtowały się trzy quasi-państwa kazachskie, czyli ordy a mianowicie: Mała Orda, Średnia Orda i Wielka (Starsza) Orda. Walczyły one zarówno między sobą jak i z sąsiadami, głównie z Kałamukami, chanatami w Bucharze, Chiwie i Kokandzie, a potem – za panowania Nadir Szacha – z Persami.
Przyłączenie ord kazachskich do Rosji
Za czasów chana Taukego (1680-1718), któremu udało się zjednoczyć wszystkich Kazachów nastąpiło ożywienie kontaktów z Rosją. Dla cara Piotra I kazachskie stepy były „wrotami do innych krajów i ziem azjatyckich”. On też kazał umocnić wpływy Rosji w ordach i zabezpieczyć szlaki komunikacyjne przez terytoria kazachskie. Z drugiej strony, chanowie kazachscy byli zainteresowani rozwojem kontaktów politycznych i handlowych ze swym potężnym, północnym sąsiadem. Często też wręcz prosili o rosyjski protektorat.
Wyniszczające wojny trwające przez cały XVII i XVIII wiek spowodowały upadek gospodarczy ord oraz nędzę ludności. Do tego dochodziły choroby dziesiątkujące – z powodu niedożywienia – całe plemiona koczowników. Zmuszając część ludności do zajęcia się rolnictwem, a część wręcz do żebractwa wokół rosyjskich twierdz i umocnień.
Na początku XIX wieku położenie wielu Kazachów pogorszyło się do tego stopnia, że wiele rodzin kazachskich decydowało się na sprzedaż swych dzieci kupcom z Chiwy, bądź kozakom przebywającym na tzw. linii orenburskiej. Władze carskie, by ukrócić ten proceder, wydały w 1808 roku ukaz, zabraniający Kazachom sprzedaży swoich dzieci Chiwańczykom, dopuszczający jedynie ich sprzedaż Rosjanom. Z takim ograniczeniem, że po ukończeniu 25 roku życia miały one odzyskać wolność.
Umacnianie się wpływów Rosji w kazachskich ordach doprowadziło w 1822 roku do ich faktycznej likwidacji. Na mocy przyjętego wówczas statutu utworzono 11 okręgów zarządzanych przez lokalne kancelarie. Prócz zmiany struktury organizacyjnej nałożono na Kazachów nowe powinności m.in. : daninę w wysokości 1 proc. posiadanego stada, w naturze lub gotówce, utrzymywanie poczmistrzów i carskich urzędników podróżujących służbowo. Stopień podporządkowania Kazachów Rosji był różny . Im dalej, tym wpływy i zależność od cara były mniejsze.
Nie wszystkim takie porządki się podobały. W 1837 roku wybuchło powstania antyrosyjskie, na czele którego stanął Kennesary Kasimow. Po klęsce powstańców w 1846 roku władze carskie przeprowadziły kolejne reformy administracyjne. 20 lat później, w 1868 roku wszystkie ziemie Kazachów zostały podzielone na 4 okręgi zarządzane przez urzędników wybieranych przez samych Kazachów, ale zatwierdzanych przez Rosję. Tą jedną decyzją zburzono wszystkie, tradycyjne struktury rodowe czy plemiennie. Jednak najistotniejszą decyzją, stwarzającą w okresie późniejszym podstawę do masowego wywłaszczenia Kazachów, było odebranie im praw do ziemi. Odtąd cała ziemia w kazachskich stepach stawała się własnością państwa rosyjskiego. Wspólnoty kazachskie mogły ją tylko od niego dzierżawić.
Czas Stalina, łagrów i głodu
Po utworzeniu ZSRR Kazachom przyznano autonomię. Początkowo ich tereny, jako Kirgiska Autonomiczna SRR, wchodziły w skład Rosyjskiej Federacyjnej SRR , w 1925 roku przemianowanej na Kazachską Autonomiczną SRR. W 1936 roku zmieniła ona status i już jako Kazachska SRR wchodziła w skład ZSRR. Okres II wojny światowej zwanej w Rosji „ojczyźnianą” to dla Kazachstanu dramatyczny czas. Na polach bitew poległo ponad 300 tys. kazachskich żołnierzy. 350 tys. cywili zmarło z głodu lub chorób. Szacuje się, że z powodu wojny straciło życie około 10 proc. populacji Kazachstanu.
Jednak mimo tych strat liczba ludności paradoksalnie wzrosła. Przyczyniła się do tego paranoja Stalina, który każdą podejrzaną o współpracę z Niemcami narodowość, zsyłał na kazachskie stepy. Jeszcze zimą 1944 roku przyjeżdżały tam setki pociągów z bydlęcymi wagonami zapełnionymi po brzegi: Polakami, Niemcami, Ukraińcami, Tatarami, Inguszami itd. Wszystkich członków deportowanych mniejszości: kobiety, dzieci, starców i mężczyzn zostawiano na gołej ziemi jedynie w ubraniu, które mieli na grzbiecie.
Pierwszą grupą wśród deportowanych byli Polacy, głównie z terenów inkorporowanych do ZSRR po 17 września 1939 roku. Lądowali na ogół w Karagandzie, w obozach pracy zwanych „karłagami”. Ich sieć zajmowała powierzchnię wielkości dzisiejszego województwa mazowieckiego. Zesłańcy, w strasznych warunkach, produkowali : szyny kolejowe, żarówki, a przede wszystkim żywność. Przez 19 lat istnienia przez „karłagi” przewinęło się ponad 800 tys. ludzi. 24 tysiące zabito.
Czas niepodległości i Nazarbajewa
By zrozumieć czym dziś jest i jaką drogę pokonał od 1991 roku Kazachstan, trzeba pojechać do Nur-Sułtanu , nowej stolicy i zobaczyć wieżę Bajterek „wieżę topoli”. Symbol zmian, ale i też megalomanii Nursułtana Nazarbajewa, byłego prezydenta i byłego I sekretarza kazachskiej partii komunistycznej, powołanego na to stanowisko przez Gorbaczowa. Zaprojektowana przez Normana Fostera ma dokładnie 97 metrów dla upamiętnienie roku, w którym to prowincjonalne miasteczko stało się stolicą. Oczywiście z inicjatywy i na polecenie Nazarbajewa. Po dobrowolnej “abdykacji” pierwszego prezydenta z zajmowanego stanowiska, stolica początkowo nazywana Astaną, została przemianowana na Nur-Sułtan.
Pod złotą kopułą wieży stoi okrągły stół z malachitu, a na nim spoczywa kolista, pięciokilogramowa płyta ze srebra. Całą konstrukcję zaś wieńczy trójkąt z czystego złota, w którym uwieczniono odcisk dłoni Nazarbajewa. Podobno, jeśli włoży się doń swoją dłoń i wypowie życzenie, to się spełni. Sam Nazarbajew przypisuje sobie umiejętną transformację z republiki radzieckiej w nowoczesne, kapitalistyczne państwo narodowe. Co poniekąd jest prawdą.
Od 2000 roku PKB Kazachstanu dzięki naturalnym bogactwom rósł w tempie od 5 do 10 proc. rocznie. Poza tym Nazarbajew wniósł niebagatelny wkład w utrzymanie względnej harmonii pomiędzy różnymi grupami etnicznymi i zapobiegł konfliktom pomiędzy Rosjanami, których nadal jest kilka milionów (25 proc. ludności), a Kazachami (65 proc. ludności). Uniknął też, w czasie swoich rządów, pokus jakim uległ jego kolega z Turkmenistanu czyli monstrualnego „kultu jednostki”.
W czasie konfliktu na Ukrainie oraz aneksji Krymu przez Rosję, zachowywał politykę neutralności swego państwa przez co naraził się Putinowi. W październiku 2007 roku wydał zaś dekret o zastąpieniu do 2025 roku zapisu języka kazachskiego z cyrylicy na alfabet łaciński, co jest kolejnym krokiem w budowaniu etnicznego państwa Kazachów czyli Kazach-Eli (Kraj Kazachów) już bez tej odstręczającej – jego zdaniem – końcówki „stan” kojarzonej z biednymi i źle zarządzanymi sąsiadami. Po niemal 28 latach prezydentury, w marcu 2019 roku, zrezygnował z urzędu zachowując: przyznany mu przez parlament w 2010 roku tytuł – „Przywódcy Narodu”, polityczne wpływy na politykę kraju oraz dożywotni immunitet wobec ścigania karnego. Obowiązki przejął po nim Kasym Żomart-Tokajew i sprawować je będzie do nowych wyborów, które odbędą się prawdopodobnie w kwietniu tego roku.
Antoni Styrczula dla Belsat.eu
Więcej materiałów autora – w dziale Opinie.
Redakcja może nie podzielać opinii autora.
