Białoruś, którą światowe rankingi klasyfikują jako kraj o wysokim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego, od 2020 roku podąża ścieżką bezwzględnego podporządkowania życia publicznego przemocy, prześladowaniom i represjom. Postanowiliśmy sprawdzić, jak wygląda sytuacja w kraju rządzonym przez Alaksandra Łukaszenkę w kontekście Agendy 2030 ONZ, której celem jest promocja zrównoważonego rozwoju i poprawa dobrobytu ludzkości.
Czym są Cele Zrównoważonego Rozwoju
Cele Zrównoważonego Rozwoju stanowią kontynuację dotychczasowej strategii Organizacji Narodów Zjednoczonych zmierzającej do sprostania globalnym wyzwaniom cywilizacyjnym. Strategia została pierwotnie opracowana w 2000 roku jako Milenijne Cele Rozwoju i została przyjęta na okres 15 lat. Przyczyniła się ona m.in. do zmniejszenia liczby osób żyjących w ubóstwie (1,90 USD do zagospodarowania dziennie) z 1,9 mld w 1990 roku do 836 mln w 2015 roku; niemal potrójnego wzrostu liczby osób żyjących za więcej niż 4 USD dziennie w latach 1991-2015; i zmniejszenia liczby dzieci nieuczęszczających do szkoły podstawowej niemal o połowę – ze 100 mln w 1991 roku do 57 mln w 2015 roku.
W związku ze znaczącymi postępami w realizacji misji szerzenia dobrobytu i stosunkowo spokojnym okresem w historii znanym jako dywidenda pokojowa, w 2015 roku państwa członkowskie ONZ postanowiły przedłużyć strategię, przyjmując Agendę 2030.
Agenda 2030 to strategia rozwoju świata do 2030 roku. Zawiera 17 Celów Zrównoważonego Rozwoju (ang. Sustainable Development Goals, SDGs). Została przyjęta w 2015 roku, gdy wszystkie 193 państwa członkowskie ONZ jednogłośnie przyjęły rezolucję „Przekształcamy nasz świat: Agenda na rzecz zrównoważonego rozwoju 2030”.
U podstaw Agendy znalazła się z kolei koncepcja zrównoważonego rozwoju, która oznacza
– rozwój, w którym potrzeby obecnych pokoleń mogą być zaspokojone bez pomniejszania możliwości zaspokajania swoich potrzeb przez przyszłe pokolenia.
Cele Zrównoważonego Rozwoju zostały podzielone na 5 kategorii zgodnie z tzw. zasadą 5P (People, Prosperity, Planet, Peace, Partnership).
Kategoria People-Ludzie obejmuje Cele o cechach społecznych (1-6): walka z ubóstwem, głodem, poprawa dostępu do opieki zdrowotnej, edukacji i polityka równości. Kategoria Prosperity-Dobrobyt obejmuje Cele o charakterze ekonomicznym (7-10): umożliwienie rozwoju gospodarczego, budowanie zrównoważonej infrastruktury i zmniejszanie nierówności ekonomicznych. Kategoria Planet-Planeta obejmuje Cele (11-15) na rzecz budowy zrównoważonej infrastruktury miejskiej, wypracowania świadomych praktyk konsumpcyjnych i produkcyjnych, poszerzania wiedzy na temat działań w zakresie ochrony klimatu, światowych wód i przyrody. Z kolei kategoria Peace-Pokój (16) dotyczy rozwoju silnych instytucji i sprawiedliwości społecznej, zaś Partnership-Partnerstwo (17) dotyczy globalnej współpracy na rzecz osiągnięcia Celów.
Biorąc pod uwagę, że Białoruś nie boryka się z wyzwaniami typowymi dla rozwijających się państw Globalnego Południa, tj. ubóstwem, głodem czy niewystarczającą produkcją energii, na szczególną uwagę zasługują cele o wydźwięku politycznym: Cel 10, dotyczący głównie eliminacji nierówności, oraz Cel 16, promujący eliminację przemocy z myślą o budowaniu inkluzywnego i sprawiedliwego społeczeństwa.
Cele te mają za zadanie zwiększenie odporności państwa zarówno na niestabilność wewnętrzną, jak i zagrożenia zewnętrzne. W przypadku Białorusi odgrywają one dokładnie odwrotną rolę: realizowane pod szlachetnym sztandarem, sprzyjają konsolidacji władzy w jednych rękach, a celem nie jest wyeliminowanie przemocy, lecz jej intensyfikacja.
Represyjne państwo dobrobytu
W 2017 roku przyjęto odpowiedni dekret, wskazujący odpowiednie organy i instytucje państwowe do realizacji Celów Zrównoważnego Rozwoju. Oprócz „miękkich” ministerstw, takich jak Ministerstwo Architektury i Budownictwa czy Ministerstwo Pracy i Ochrony Socjalnej, lista 32 organów obejmowała m.in. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, Ministerstwo Obrony czy Komitet Śledczy. Przyczyny tak szerokiej interpretacji realizacji Agendy nie zostały wyjaśnione.
Białoruś, sklasyfikowana na podstawie wskaźnika HDI jako kraj o wysokim poziomie rozwoju społecznego (z wynikiem 0,808 w 2021 roku), jednocześnie obnaża niedoskonałości tegoż miernika, który uwzględnia jedynie mierzalne, dające się ująć statystycznie dane, pomijając czynniki systemowe, w tym przypadku odgrywające kolosalną rolę w wyjaśnieniu dość paradoksalnej sytuacji – „prosperującego społecznie” państwa zahaczającego o praktyki totalitarne.
HDI (Human Development Index) – jest wskaźnikiem rozwoju społecznego stosowanym w pracach Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). HDI jest miarą syntetyczną opartą na średniej wskaźników obejmujących 3 podstawowe sfery życia. Jest to sfera zdrowia (oceniana poprzez wskaźnik przeciętnej długości życia), edukacji (wskaźnik alfabetyzmu, tj. umiejętności pisania i czytania ze zrozumieniem i wskaźnik skolaryzacji) oraz dochodu przypadającego na głowę mieszkańca (PKB per capita).
Eliminacja nierówności – czytaj: wszystko pod dyktando reżimu
Według Ministerstwa Spraw Zagranicznych Białorusi, powołującego się na dane ONZ, postęp Białorusi w osiąganiu Celów Zrównoważonego Rozwoju „jest dość wysoki i wynosi około 80 procent w stosunku do celów wyznaczonych na 2030 rok”. Co ciekawe, Cel 10 jest wymieniony wśród tych, w których poczyniono „największe postępy”.
W raporcie przygotowanym specjalnie z okazji przyjęcia dekretu z 2017 roku znajdujemy potwierdzenie podkreślające, że celem jest prowadzenie „polityki sprzyjającej włączeniu społecznemu”. Natomiast „pozycja wyjściowa” dla Celu 10 nie została podana ani w żaden sposób skomentowana (choć takie komentarze są np. w odniesieniu do SDG-6, 9 lub 13).
Ministerstwo Spraw Zagranicznych podkreśla, że „szczególną uwagę zwrócono na takie kwestie jak eliminacja dyskryminujących praw, polityk i praktyk”, co jest jednym z zadaniem (10.3) tego SDG. Dane te – co znamienne – nie były aktualizowane od 2019 roku, ostatniego w miarę stabilnego roku w historii współczesnej Białorusi. Pokazują one, że 4 procent populacji mężczyzn i 4,8 procent populacji kobiet w wieku od 15 do 49 lat doświadczyło dyskryminacji w życiu publicznym.
Według najbardziej ostrożnych szacunków milion osób, czyli ok. 10 procent populacji kraju, wzięło udział w protestach przynajmniej raz w 2020 roku. Trudno ocenić skalę represji, które trwają do dziś, więc nie dziwi fakt, że władze po prostu zaprzestały publikowania aktualizacji dotyczących konkretnych zadań SDG-10, w których obserwuje się obiektywną degradację.
W tym kontekście na szczególną uwagę zasługuje zadanie 10.7 (ułatwianie legalnej i odpowiedzialnej migracji), które Mińsk notorycznie łamał w latach 2021-2022, podczas kryzysu granicznego, kiedy tysiące migrantów z Bliskiego Wschodu przedostawało się na Białoruś, by następnie za sprawą białoruskich i rosyjskich służb specjalnych wywierać presję na sąsiednie kraje UE, głównie Polskę i Litwę.
Zamiast róż – pałka teleskopowa
Podobna sytuacja ma miejsce w przypadku SDG-16, który jest przemilczany przez władze i nie jest nagłaśniany jako „zwycięstwo” lub „sukces”. Jak stwierdzono w cytowanym powyżej raporcie, „przemoc i brak bezpieczeństwa mają niszczący wpływ na rozwój każdego kraju”. W kontekście Białorusi brzmi to wręcz jako prognoza.
Większość zadań nie jest aktualizowana od 2019 roku z tych samych powodów. Biorąc pod uwagę całkowity demontaż sektora obywatelskiego, w tym wszystkich niezależnych organizacji pozarządowych i organizacji praw człowieka, fakt, że informacje te są utrzymywane w tajemnicy i nie są podawane do wiadomości publicznej, jest całkiem naturalny.
Interesujących informacji na temat SDG-16 dostarcza natomiast Białoruski Komitet Helsiński, formalnie zlikwidowany, ale działający na wygnaniu. Z opublikowanego raportu wyłania się sekwencja opisanych zjawisk: stosunek państwa do realizacji SDGs jest „warunkowy, formalny i powierzchowny”; ze względu na monopol państwa na statystykę, socjologię i politologię, dane „nie mogą być uznane za wiarygodne”; pomimo formalnego przestrzegania SDGs, działania państwa, zamiast ograniczać przemoc „opierają się na niej, tworząc atmosferę strachu”; działania milicji politycznej (HUBAZiK), pierwotnie pomyślanej jako komórka do walki z przestępczością zorganizowaną, mają na celu „walkę z dysydentami”.
Nie ulega zatem wątpliwości, że wskazane Cele istnieją jedynie na papierze, zaś rzeczywistość polityczna całkowicie wypacza pierwotny sens założeń mających prowadzić do promocji zrównoważonego rozwoju. Zamiast tego pogłębia jedynie nierówności społeczne, zmuszając setki tysięcy aktywnych społecznie osób do emigracji z kraju w obawie przed bezwzględnymi represjami ze strony reżimu.
Jak reżim finansuje zrównoważony rozwój?
Źródłem inwestycji pozostje niemal wyłącznie państwo. Chociaż w otwartych źródłach nie ma informacji o środkach przeznaczonych na realizację Agendy 2030 ani o źródłach finansowania, można z dużą dozą pewności założyć, że po 2020 roku to państwo stało się bazą dla wszelkich inwestycji.
Sytuację komplikuje również zaangażowanie Białorusi w rosyjską agresję na Ukrainę, co pociąga za sobą sankcje ze strony świata zachodniego, utrudniające, o ile nie uniemożliwiające inwestowanie w białoruską gospodarkę. O ile przed eskalacją sytuacji w Europie Wschodniej państwo białoruskie mogło sobie pozwolić na dialog społeczny, choć już wówczas znacznie ograniczony, oraz promocję pewnych postaw społecznych mających na celu promocję wdrażanie Agendy, o tyle dziś głównym priorytetem są inwestycje w obronność i konsolidacja władzy.
Pojawienie się rosyjskiej broni jądrowej na terytorium kraju czy lawinowo rosnące znaczenie struktur bezpieczeństwa (wraz z tzw. Grupą Wagnera) przesuwają Agendę Zrównoważonego Rozwoju na tory niewidoczne w przestrzeni publicznej ani w retoryce białoruskich urzędników.
Podczas gdy Alaksandr Łukaszenka twierdzi, że Białoruś jest „w pełni zaangażowana w osiąganie Celów Zrównoważonego Rozwoju”, rzeczywistość pozostaje skrajnie odwrotna.
– Republika Białoruś jest w pełni zaangażowana w osiąganie Celów Zrównoważonego Rozwoju, są one skutecznie zintegrowane z naszymi narodowymi dokumentami strategicznymi. Jestem przekonany, że doświadczenia Białorusi w efektywnej organizacji pracy na szczeblu krajowym w osiąganiu Celów Zrównoważonego Rozwoju będą interesujące i przydatne dla wielu innych państw członkowskich ONZ – stwierdził Łukaszenka, odpowiadając na zaproszenie sekretarza generalnego ONZ António Guterresa do wzięcia udziału w szczycie w sprawie Celów Zrównoważonego Rozwoju we wrześniu 2023 roku.
Kluczowym wyzwaniem stojącym dziś przed Białorusią pozostaje jej polityczna zależność od coraz bardziej agresywnej Federacji Rosyjskiej oraz systemowa niezdolność do przedkładania problemów globalnych nad personalistyczne. Niewątpliwie nadrzędnym celem jest dziś przetrwanie reżimu, a nie dobrobyt Białorusi i regionu, nie mówiąc już o globalnych wyzwaniach.
Należy zatem uznać, że realizacja Agendy 2030 nie jest obecnie istotnym priorytetem dla władz. Choć cele są częściowo realizowane pośrednio, tj. poprzez konsolidację poparcia społecznego poprzez politykę społeczną państwa, to z pewnością nie jest to cel sam w sobie.
Leon Pińczak/ belsat.eu
