Po rozpoczęciu pełnowymiarowej rosyjskiej agresji na Ukrainę państwa Półwyspu Bałkańskiego musiały się wobec niej określić. Choć wojna na Ukrainie nie jest najważniejszym tematem dla tamtejszych społeczeństw, to elity polityczne zdają sobie sprawę, że wynik wojny będzie miał wpływ także na przyszłość ich krajów. Rosja od lat usilnie wpływać na politykę w regionie, jednak pierwszy rok wojny pokazał, że jej wpływy mają swoje granice.
Pierwsza część tego subiektywnego kompendium wiedzy o Bałkanach wobec wojny, Rosji i Ukrainy poświęcona była rosyjskim i prorosyjskim narracjom propagandowym. Wykorzystują one niewiedzę o historii Bałkanów, by uzasadniać obecną moskiewską agresję, dlatego należało wyjaśnić, czego rosyjska i prorosyjska propaganda nie mówi o wojnach w byłej Jugosławii. Druga część poświęcona jest przedstawieniu tego, jak wobec rosyjskiej agresji zachowały się poszczególne państwa i społeczeństwa na Bałkanach, nie tylko kraje byłej Jugosławii.
Chorwacja
Chorwacja jest członkiem NATO i UE. Większość Chorwatów to katolicy, co zakotwicza ich kulturowo na Zachodzie. Ponad 80 procent społeczeństwa chorwackiego uważa, że za wojnę na Ukrainie odpowiada tylko Rosja. Jednocześnie tylko około 30 procent jest za szkoleniem żołnierzy ukraińskich w Chorwacji.
Paradoksalnie prezydent Chorwacji Zoran Milanović reprezentuje ostatnio jeszcze bardziej prorosyjskie stanowisko niż nawet prezydent Serbii Aleksandar Vučić. Milanović sprzeciwił się szkoleniu ukraińskich żołnierzy i regularnie wypowiada się przeciwko Ukrainie i Zachodowi. Oskarża Zachód o eskalację i straszy, że Rosja użyje broni atomowej. Sprzeciwia się przystąpieniu Ukrainy do NATO, krytykuje wysyłanie broni Ukrainie, przedstawia Ukrainę jako kraj skorumpowany, mówił że Krym nie wróci już do Ukrainy. Jest w konflikcie ze zdecydowanie proukraińskim i prozachodnim rządem premiera Andreja Plenkovicia, który w zeszłym roku nawet powiedział o prezydencie, że mówi jak rosyjski funkcjonariusz.
Plenković reprezentuje centroprawicową partię Chorwacka Wspólnota Demokratyczna (HDZ). Jej założyciel Franjo Tudjman uważany jest za „ojca” chorwackiej niepodległości i zwycięzcę w wojnie o niepodległość z Serbami. Jest to partia niepozbawiona wad, ale jasno prozachodnia.
Milanović wywodzi się z partii socjaldemokratycznej, a obecnie pozycjonuje się jako bezpartyjny. Mimo, że wywodzi się z lewicy, to ciepło wypowiada się i współpracuje z prawicowym premierem Węgier Viktorem Orbanem.
Warto jednak zaznaczyć, że prezydent w Chorwacji, mimo że wybierany w wyborach powszechnych, ma skromne uprawnienia.
Rząd chorwacki wysyła Ukrainie broń, zwłaszcza amunicję czy helikoptery. W Siłach Zbrojnych Ukrainy walczy nieustalona liczba ochotników chorwackich. Niektórzy polegli. Wielu walczących na Ukrainie to weterani wojny z lat 1991-95.
Chorwackie społeczeństwo nie uważa wojny na Ukrainie za najważniejszy dla siebie temat, jednocześnie w przestrzeni publicznej dużo jest wyrazów wsparcia dla Ukrainy (na przykład ze strony kibiców Dinama Zagrzeb czy Hajduka Split). Wielu Chorwatów postrzega Rosję przez pryzmat Serbii, a Ukrainę przez pryzmat własnej historii. Ukrainę wspiera na przykład bardzo popularny w Chorwacji muzyk o pseudonimie Thompson (Marko Perković), czasami określany jako nacjonalista. Ukraińcy nawet nagrali swoją wersję jego utworu z czasów wojny „Bojna Čavoglave” (“Batalion Čavoglavy”).
Jednocześnie należy pamiętać, że w Chorwacji silne są – zwłaszcza w mniejszych frakcjach, zarówno prawicowych jak i lewicowych – nastroje jeśli nie prorosyjskie, to izolacjonistyczne. W poprzednich latach, podobnie jak w Serbii, choć na mniejszą skalę, dokonywała się infiltracja opinii publicznej przez rosyjską propagandę. Często padała na podatny grunt, bo od czasów Jugosławii wszystkie jej narody, nawet Chorwaci, czują rezerwę wobec USA. Ponadto ważnym czynnikiem są liczne inwestycje rosyjskie w Chorwacji w minionych latach. W innych krajach, jak wiemy, wiązało się to często z korumpowaniem lokalnych elit, niewykluczone więc, że w Chorwacji nie było inaczej.
Jednak mimo to udało się w poprzednich latach Chorwacji uczynić ważny krok w kierunku niezależności energetycznej. Powstał pływający terminal do odbioru gazu skroplonego na wyspie Krk. To również poprzednia prezydent Chorwacji z HDZ, Kolinda Grabar-Kitarović razem z prezydentem Polski Andrzejem Dudą zainicjowała Inicjatywę Trójmorza. Mimo, że jednocześnie starała się utrzymywać dobre relacje z Rosją. Obecnie zdecydowanie występuje przeciwko rosyjskiej agresji.
Słowenia
Słowenia to jeszcze nowocześniejszy i bardziej zakotwiczony na Zachodzie kraj niż Chorwacja. Jednak w minionych latach była znana raczej z płynięcia “w głównym nurcie” UE, jeśli chodzi o politykę wschodnią.
To jednak dość daleka przeszłość, dziś Słowenia jest bardziej aktywna. W marcu 2022 roku ówczesny premier Słowenii Janez Janša razem z premierami Polski i Czech jako pierwszy odwiedził oblężony Kijów. Polityk był ministrem obrony Słowenii w czasie krótkiej walk o niepodległość w 1991 roku.
Ówczesny premier Słowenii został też uhonorowany w Alei Odważnych w Kijowie.
Janša stracił władzę parę miesięcy później, ale kolejny liberalny rząd kontynuuje politykę wspierania Ukrainy. Na przykład Słowenia wysłała Ukrainie zmodernizowane do standardów NATO poradzieckie i pojugosłowiańskie czołgi T-55. Niedawno razem z premierami Słowacji i Chorwacji Kijów i Buczę odwiedził obecny premier Słowenii Robert Golob. Podczas uroczystości w Buczy nawiązał do słów ukraińskiego hymnu: „Wasz sztandar – to teraz nasz sztandar. Razem z wami i my – kozackiego rodu”.
Serbia
Powszechnie uważa się – nie bez podstaw – że Serbowie to naród zdecydowanie prorosyjski. Zestawia się też Serbów z czasów wojen w byłej Jugosławii z obecnymi Rosjanami. Są jednak pewne różnice, i to spore. Większość Serbów w latach 90. nie popierała agresji w Chorwacji i Bośni, a nawet Kosowie. Tysiące Serbów walczyły po stronie chorwackiej czy bośniackiej, byli liczni serbscy mieszkańcy w ostrzeliwanym przez bośniackich Serbów Sarajewie itd. Na antywojenną demokratyczną demonstrację w 1991 roku w Belgradzie przybyło około 1 mln ludzi. Trudno sobie wyobrazić taką demonstrację w XXI wieku w Moskwie, choć Belgrad jest dużo mniejszym miastem niż Moskwa, a Serbia dużo mniejsza niż Rosja.
Przez cały okres reżimu Slobodana Miloševicia, mimo represji, a nawet zabójstw politycznych, funkcjonowały opozycyjne partie, opozycyjne media. W 2000 roku naród odsunął Miloševicia od władzy, a serbskie państwo wysłało go do trybunału w Hadze. Po latach Serbia wysłała też do Hagi innych zbrodniarzy – Radovana Karadžicia i Ratko Mladicia, przywódców bośniackich Serbów.
Serbowie są prawosławni, choć raczej deklaratywnie i kulturowo. Cerkiew ma wpływ głównie polityczny, a nie duchowy. Jednocześnie Serbia kulturowo i historycznie to naród europejski, będący na przykład już w średniowieczu częścią europejskiego systemu feudalnego. Wielu Serbów mieszka na Zachodzie, od Niemiec po USA, Kanadę i Australię. Diaspora serbska zasiedla kraje zachodnie dużo dłużej niż rosyjska.
Rzeczywiście od kilkunastu lat w Serbii można zaobserwować swego rodzaju nacjonalistyczną antyzachodnią reakcję, co jest też związane z propagandową obróbką serbskiej opinii publicznej ze strony Rosji. Paradoksalnie dziś Serbowie są bardziej nacjonalistyczni i antyzachodni niż w czasach wojen w latach 90.
Rozpowszechnianej, zwłaszcza za pośrednictwem internetu, prorosyjskiej propagandzie pomagają dwa czynniki. Pierwsze to zgorzknienie dużej części społeczeństwa serbskiego, uważającego swój kraj za ofiarę Zachodu. Drugi to podobieństwo współczesnej moskiewskiej propagandy do propagandy reżimu Slobodana Miloševicia, odpowiedzialnego za wojny i zbrodnie w byłej Jugosławii. Można zaryzykować stwierdzenie, że Kreml i jego instytucje propagandowe wręcz wzorowały się na machinie propagandowej reżimu belgradzkiego z lat 80, a wojna hybrydowa, jak ją dziś rozumiemy, była rozwijana właśnie wtedy.
Na przykład Rosja używa tych samych klisz: „walki z nazizmem”, NATO, wyimaginowanych zbrodni na ludności cywilnej, której trzeba bronić (np. fake newsy o zabijaniu niemowląt), chowania agresji za działaniami separatystów, pojęcia „bratnich narodów” i rzekomej sztuczności narodów chorwackiego czy bośniackiego.
Należy też odróżnić państwo – Serbię – od Republiki Serbskiej w Bośni. Mimo współpracy z Rosją i Chinami oraz antyzachodniej retoryki władze w Belgradzie stawiają sobie za cel przystąpienie do UE. Rządząca Serbska Partia Postępowa współpracuje z Europejską Partią Ludową. Belgrad współpracuje też, zwłaszcza gospodarczo, z innymi krajami byłej Jugosławii. Gospodarka Serbii zależy w większości od wymiany handlowej z nimi i z innymi krajami UE, a także od inwestycji i pomocy finansowej z UE.
Ostatnio władze w Belgradzie zaczęły wysyłać sygnały świadczące o pewnym odsuwaniu się od Rosji. Sygnalizują też skłonność do kompromisu w sprawie Kosowa i możliwość przyłączenia się do sankcji UE wobec Rosji, licząc na to, że ułatwi to Serbii wstąpienie do UE.
Bardziej awanturnicza jest Republika Serbska w Bośni. Tuż przed wybuchem pełnowymiarowej rosyjskiej inwazji na Ukrainę władze Republiki Serbskiej rozpoczęły proces wychodzenia ze składu Bośni i Hercegowiny. Sprawa nie miała dalszego ciągu, gdy okazało się, że rosyjska agresja utknęła na Ukrainie. Nie wiadomo co by było, gdyby Rosja podbiła Ukrainę. Niemniej jednak prezydent Republiki Serbskiej Milorad Dodik kontynuuje prorosyjski kurs, przynajmniej w sferze wypowiedzi i symboli. A ostatnio próbuje wprowadzić na terenie Republiki Serbskiej ustawę o „zagranicznych agentach”, analogiczną do tej, jaka jest w Rosji i łamiącą porozumienie z Dayton.
Jednocześnie w mediach co jakiś czas pojawiają się trudne do zweryfikowania doniesienia, jakoby Belgrad po cichu wspierał dostawami broni Ukrainę. Ostatnio wątek ten pojawił się w związku z wyciekiem dokumentów w USA.
Podsumowując – nastroje prorosyjskie i antyukraińskie wśród Serbów także w Serbii są oczywiście bardzo silne, potęgowane przez frustrację płynącą z historii ostatnich 30-40 lat. Są też obecne w elitach rządzących, które starają się jednocześnie lawirować między Rosją a Zachodem.
Czarnogóra
Społeczeństwo czarnogórskie jest bardzo podzielone, niemniej rządzący obóz zdecydowanie wspierał Ukrainę i politykę sojuszników z NATO, którego Czarnogóra jest członkiem od 2017 roku. Czarnogóra wysłała już Ukrainie broń i inne wsparcie wojskowe o wartości mniej więcej jednej siódmej swojego budżetu na obronność.
Jednakże kwietniowe wybory prezydenckie w Czarnogórze przegrał rządzący krajem na różnych stanowiskach od lat 90. prezydent Milo Djukanović. Jego następcą będzie Jakov Milatović. Mimo że popierany był także przez ugrupowania i środowiska proserbskie i antyzachodnie, to jego głównymi hasłami było przyspieszenie integracji z UE i walka z korupcją. Sam ukończył ekonomię na Uniwersytecie Oksfordzkim. Utworzył ruch polityczny Europa Teraz. Serbscy nacjonaliści i rosyjska propaganda świętowały jego zwycięstwo tak, jakby w Czarnogórze przegrał Zachód. Jednak nie jest pewne, czy rzeczywiście Podgorica będzie realizowała nową politykę, nastawioną na Serbię i Rosję. Milatović reprezentuje nowe pokolenie czarnogórskiej polityki. Ponadto Djukanović miał różne okresy w czasie swoich rządów, także taki czas, gdy wpuszczał bez większych ograniczeń rosyjski kapitał i liczył na rozwój relacji gospodarczych z Rosją.
Wiele wyjaśnią zaplanowane na lato wybory parlamentarne w Czarnogórze. Scena polityczna w tym kraju jest dość zróżnicowana i możliwe są różne układanki. Czarnogórska polityka nieraz potrafiła zaskakiwać.
Należy też przypomnieć, że w 2016 roku w Czarnogórze aresztowano obywateli serbskich i czarnogórskich, którzy według władz mieli przygotowywać zamach stanu. Plan podobno przewidywał nawet zabicie Djukanovicia, by zablokować wejście kraju do NATO. W sprawie pojawiają się nazwiska funkcjonariuszy rosyjskich służb specjalnych, zaangażowanych w zamachy na terenie Europy w tamtym czasie.
Mimo trwającego od lat procesu w różnych instancjach nie zapadły dotąd prawomocne wyroki potwierdzające w stu procentach, że za próbą zamachu stała Rosja. Niemniej jednak, niedawno przy okazji zagrożenia rosyjską agresją hybrydową w Mołdawii przedstawiciele NATO i USA mówili, że rosyjskie plany wobec tego kraju przypominają próbę przewrotu w Czarnogórze, czym niejako potwierdzili oficjalnie, że za próbą zamachu stała Rosja.
Macedonia Północna
Macedonia Północna, podobnie jak Czarnogóra, jest jednym z „najmłodszych” członków NATO. Podobnie również podzielone w stosunku do Rosji, Serbii, Zachodu, Ukrainy, jest społeczeństwo. Jednak władze zdecydowanie wspierają Ukrainę i politykę Zachodu. Nie wiadomo dokładnie, jaką broń Macedonia Północna przekazała i przekazuje Ukrainie, bo oficjalne listy różnią się od doniesień medialnych. Światowe media twierdzą na przykład, że Macedonia Północna wysłała Ukrainie nawet kilka samolotów szturmowych Su-25.
Albańczycy
Albańczycy zamieszkują oczywiście Albanię, a także są większością w Kosowie. Duża społeczność albańska, wpływająca na politykę tych krajów, mieszka w Macedonii Północnej i Czarnogórze. Według wielu badań Albańczycy (w większości muzułmanie, ale około 20-30 procent z nich to chrześcijanie różnych Kościołów) należą do najbardziej proamerykańskich narodów w Europie. To pokłosie wsparcia NATO dla Kosowarów (kosowskich Albańczyków). Zarówno Albania (członek NATO), jak i Kosowo prowadzą zdecydowanie prozachodnią politykę.
Z ujawnionych danych wynika, że Albania przekazała Ukrainie różne rodzaje amunicji czy ambulanse. Jednak wszelkie dane o wsparciu krajów bałkańskich dla Ukrainy trzeba traktować z dystansem. Kraje te niechętnie dzielą się informacjami o militarnym wsparciu dla Ukrainy, ponadto według różnych publikacji niewykluczone jest, że część broni z nich trafia na Ukrainę przez kraje trzecie.
Bośnia i Hercegowina
Bośnia i Hercegowina to państwo na mocy umowy z Dayton z 1996 roku (kończącej wojnę) luźno skonfederowane, podzielone na podmioty: bośniacki (muzułmański), chorwacki i Republikę Serbską w Bośni. Choćby z tego powodu trudno jej prowadzić politykę zagraniczną. Ale wojna na Ukrainie jest w Bośni bacznie obserwowana. Gdyby Rosji udało się podbić Ukrainę lub jej część i doprowadzić do zmiany granic, w Bośni wzmocniłyby się głosy o konieczności zmiany jej granic, na przykład włączenia jej części do Serbii lub Chorwacji. Ponieważ jednak świat zachodni i jego partnerzy wspierają wojskowo odzyskanie przez Ukrainę integralności terytorialnej, to nie ma mowy również o zmianie statusu Bośni. Ostateczne zwycięstwo Ukrainy wzmocniłoby integralność terytorialną Bośni i Hercegowiny.
Największym problemem z punktu widzenia przyszłości Bośni jest Republika Serbska, której władze tuż przed rozpoczęciem pełnowymiarowej inwazji rosyjskiej na Ukrainę rozpoczęły procedurę wyjścia z Bośni i Hercegowiny. Porażki rosyjskie zatrzymały te niepokojące procesy. Niemniej jednak władze Republiki Serbskiej kontaktują się z Rosją, a do Republiki Serbskiej chętnie przyjeżdżają Rosjanie.
Bułgaria
Bułgaria jest członkiem NATO i UE. W kraju tym jednak silne są nastroje prorosyjskie, co wynika z historii (panuje przekonanie, że Rosja wyzwoliła Bułgarię od dominacji osmańskiej w XIX wieku) i dominującego w kraju prawosławia. Jednocześnie silne są też postawy prozachodnie, bo gdyby ich nie było, kraj nie wstąpiłby do struktur zachodnich.
Bułgarska scena polityczna jest podzielona, niedawno odbyły się w tym kraju piąte w ciągu dwóch lat wybory parlamentarne. Różne wypowiedzi bułgarskich polityków, także w sprawie inwazji rosyjskiej na Ukrainę, należy więc odczytywać w kontekście niemal bez przerwy trwającej kampanii wyborczej. Tak czy inaczej największe siły polityczne w Bułgarii są centroprawicowe i przynajmniej w deklaracjach zdecydowanie prozachodnie. Natomiast prezydent Bułgarii Rumen Radew znany jest z wypowiedzi uznawanych za prorosyjskie. Bułgaria jednak przyłączyła się do sankcji UE wobec Rosji.
Bułgarski parlament dopiero jesienią zeszłego roku oficjalnie zaakceptował przekazywanie pomocy wojskowej Ukrainie. Obejmuje ona między innymi nieznaną liczbę czołgów T-72, wyrzutnie Grad i amunicję.
Jednakże w styczniu tego roku niemiecki dziennik Die Welt ujawnił, że rząd Bułgarii już na początku pełnowymiarowej inwazji rosyjskiej na Ukrainę przekazał po cichu Ukrainie paliwo, amunicję i inne komponenty do poradzieckiej broni.
Grecja
Grecja, podobnie jak Bułgaria, to kraj kulturowo (z powodu prawosławia) i historycznie przez długie lata bliski Rosji. Jednocześnie prowadził on własną politykę bezpieczeństwa, jest członkiem NATO od początku istnienia Sojuszu. W Grecji silne są nastroje prorosyjskie i antyzachodnie, zwłaszcza na skrajnej prawicy jak i skrajnej lewicy, które mają dużo do powiedzenia w greckiej polityce. Niemniej jednak po rozpoczęciu pełnowymiarowej rosyjskiej agresji Grecja stanęła po stronie „głównego nurtu” NATO uznając Rosję za zagrożenie. Warto też przypomnieć, że konsul grecki opuścił oblężony i ostrzeliwany Mariupol jako ostatni zagraniczny przedstawiciel. Jego opowieści o rosyjskich zbrodniach wpłynęły na greckie elity polityczne i opinię publiczną.
Grecja czuje się kulturowo związana zwłaszcza z południową Ukrainą, gdyż już w czasach starożytnych tamte tereny były częścią świata hellenistycznego (o czym świadczą greckie nazwy na przykład na Krymie). W Mariupolu i w ogóle na południowej Ukrainie zamieszkuje (lub zamieszkiwała do czasów rosyjskiej okupacji) mniejszość grecka.
Grecja umożliwiła US Army dostęp do portu Aleksandropolis na potrzeby dostaw broni dla Ukrainy. Przekazała Ukrainie też na przykład kilkadziesiąt poradzieckich wozów opancerzonych i inną broń poradzieckiej produkcji, jaką posiadała w magazynach, w tym, co szczególnie ważne dla Ukrainy, amunicję. W listopadzie na Ukrainie była prezydent Grecji Ekaterini Sakielaropulu.
Oprócz spotkania z prezydentem Ukrainy Wołodymyrem Zełenskim i innymi najważniejszymi politykami ukraińskimi odwiedziła też miejscowości pod Kijowem, które zostały przez Rosjan zniszczone i doświadczone rosyjskimi zbrodniami podczas okupacji.
W podejściu Grecji do Ukrainy ważny jest też element religijno-kulturowy. Grecja uznaje się za centrum prawosławia. Grekiem jest tradycyjnie patriarcha Konstantynopola. Bartłomiej od lat wspiera Ukrainę, przyznał kilka lat temu autokefalię Cerkwi Prawosławnej Ukrainy, co doprowadziło do praktycznego zerwania z Patriarchatem Moskwy i Wszechrusi. Autokefaliczna ukraińska Cerkiew podlega Konstantynopolowi. Grecki Kościół Prawosławny, również podlegający Konstantynopolowi, uznał już w 2019 roku kanoniczność Cerkwi Prawosławnej Ukrainy, podobnie jak grecki patriarcha Aleksandrii.
Marcin Herman dla belsat.eu
Redakcja może nie podzielać opinii autora.
