Таццяна Шчытцова: У жыцці мы не змагары і ябацькі, а, напрыклад, проста калегі
Філосафка і прафесарка Еўрапейскага гуманітарнага ўніверсітэту Таццяна Шчытцова стала новай прадстаўніцай у справе адукацыі і навукі ў Офісе Святланы Ціханоўскай. У перыяд актыўных пратэстаў яна чытала Канта на гарадскіх пляцоўках Менску, увесь апошні год трапна аналізавала новую рэчаіснасць і ўрэшце вярнулася ў Вільню. Мы пагаварылі з філосафкаю пра самае ўражальнае здарэнне апошняга часу, у чым наш рэжым падобны да арабскага свету і што дазваляе верыць у лепшае.
– Што з падзеяў у Беларусі вас уразіла апошні раз? Вы яшчэ здольная ўражвацца?
– Вельмі ўразіла, вядома, падвойнае забойства ў кватэры Андрэя Зельцара. Не паверыце: калі я даведалася пра гэтае здарэнне, у размове з калегай якраз адзначыла, што грамадства быццам стала рэагаваць зусім па-іншаму. На базавым эмацыйным узроўні мы ўжо не ў стане так абурацца, як абураліся, напрыклад, забойству Рамана Бандарэнкі. Не тое каб жудасны выпадак з Зельцарам быў успрыняты як нешта нармальнае, але такія рэчы нас больш не здзіўляюць, а гэта моцны паказнік якасных трансфармацыяў у грамадстве. Мы ўсе ўключыліся ў такі рэжым існавання, які я раней назвала ўнутранай акупацыяй. Сістэма рухаецца па сваёй разбуральнай інерцыі, а мы па-ранейшаму вызначаем сябе як тых, хто падтрымлівае актыўны пратэст супраць гвалтоўнай улады, альбо тых, хто проста супраць гвалту. У апытаннях Каралеўскага інстытуту міжнародных дачыненняў пэўныя рэчы застаюцца стабільнымі, і адна з іх – якраз тое, што большасць выказваецца супраць гвалту. Гэта дазваляе сцвярджаць, што ўсё было недарэмна, што ў нас ёсць база для далейшага выстройвання ўзаемадзеяння, каб у выніку дамагчыся спынення гвалту. А калі мы станем разбірацца з гвалтам, гэта запусціць далейшую трансфармацыю грамадства, хоць цяпер і цяжка сказаць, як гэта будзе выглядаць.
– Вы заўважылі, што ў выпадку з Зельцарам праявілася пэўнае нешкадаванне забітага сілавіка? Ці ёсць у гэтым небяспека для мірнага грамадства?
– Гэта, безумоўна, прыкрая бязлітаснасць, хоць і псіхалагічна вытлумачальная, але я павінна адзначыць, што бачыла шмат адваротных выказванняў. Імпульсіўная сіметрычная рэакцыя ў духу старажытнага «вока за вока, зуб за зуб», натуральна, радыкальна супярэчыць таму палітычнаму, культурніцкаму ды этычнаму пратэсту, які пачаўся пасля выбараў мінулага года. Калі мы, не змаўляючыся, склалі пратэст мірным, і гэтая ўстаноўка была фармавальнаю, канстытутыўнаю для новага грамадства, якое вылілася на вуліцы гарадоў з агульным уяўленнем пра тое, як бы хацела жыць. Тады была зададзеная асіметрычная рамка ў дачыненні санкцыянаванага ўладамі і асабіста былым прэзідэнтам гвалту, мы супрацьпаставілі яму абсалютна іншую жыццёвую ўстаноўку, іншы этас.
– Мінуў больш за год пасля таго, як задалі гэты ідэал. Гледзячы на ахвяры, якія нясуць беларусы, вы не расчараваліся ў такой мадэлі пратэсту?
– Не, не расчаравалася. Я сапраўды ўпэўненая, што гэта адзіна правільны спосаб выстройваць палітычную альтэрнатыву той сістэме ўлады, якую мы маем. Ясна, пры такой стратэгіі не варта разлічваць на імклівае зрынанне ўлады. Хаця такія характэрныя словы з публічнага дыскурсу, як «бліцкрыг» і «зрынанне ўлады», – мілітарысцкі слоўнік, ён проста не адпавядае таму салідарнаму грамадству, якое заявіла пра сябе летась, хаця я выразна ўсведамляю, што ёсць асобныя людзі ці асобныя групы, якія думаюць інакш. Ёсць яшчэ адзін варыянт зрынуць дыктатарскі рэжым, што абмяркоўваўся як тэарэтычна магчымы ў Беларусі: не ў выніку масавага народнага апалчэння, а ў выніку перавароту, калі ўнутры самой улады людзі дамаўляюцца ды арганізуюць перамены. Паводле маіх адчуванняў, такі сцэнар маларэалістычны, але гэта суб’ектыўнае меркаванне, я не маю інфармацыі пра іх унутраныя рэсурсы. Але калі ва ўладзе праявяцца свядомыя адказныя людзі, якія разумеюць, што трэба спыніць тэрор і што краіна зайшла ў тупік, ды будуць у стане радыкальна змяніць сітуацыю, гэта будзе добры сцэнар. Але пры той умове, падкрэсліваю, што ён ніяк не будзе звязаны са словам «расправа» і што гаворка не пра нешта незаконнае, а, наадварот, якраз пра тое, што адновіць законнасць і будзе развівацца ў рэчышчы агульнай логікі нашага дэмакратычнага пратэсту.
– Як вам падаецца, людзі ад улады сёння кіруюць парадкам дня ці сітуацыя, што склалася, кіруе імі?
– Па вялікім рахунку, усё, што цяпер робяць улады, ёсць рэакцыяй на падзеі мінулага года. Па-першае, на фармаванне новага палітычнага суб’екту – гэтай дэмакратычнай множнасці ў грамадстве, бо яе салідарнасць дэлегітымізавала і дэсакралізавала ўлады і, натуральна, вядомую асобу. Па-другое, на ўражальныя поспехі ў міжнароднай палітыцы, якіх удалося дамагчыся Офісу Святланы Ціханоўскай і дзякуючы якім гэты новы палітычны суб’ект атрымаў міжнароднае падтрыманне. Парадак дня задала плюральная дэмакратычная супольнасць, і ён, на шчасце, утрымліваецца дзякуючы падтрыманню дыяспараў і дзейнасці Офісу Святланы Ціханоўскай, НАУ ды іншых грамадскіх ініцыятываў.
– Нядаўна я глядзела інтэрвʼю расейскіх дзеячаў, дзе адзін прывёў у прыклад Беларусь: маўляў, вось чым там усё скончылася. А ягоная суразмоўца парыравала, што нічога яшчэ не скончылася. Як на ваш погляд: ці павінны мы гаварыць пра беларускі супраціў у мінулым часе?
– Не павінны. Трэба разумець, што пратэст не можа ўвесь час разгортвацца ў адным рытме, што праз захады ўладаў і крокі з боку дэмакратычных сілаў сітуацыя ўвесь час мяняецца. Я зыходжу з таго, што рэвалюцыйны прарыў жніўня 2020 года разгарнуў такую перспектыву для будучых трансфармацыяў, якую ўжо нельга згарнуць, я не веру, што яна можа абнуліцца. Тая грамадзянская салідарнасць, якую мы назіралі ў паслявыбарчы перыяд, каналамі і ручайкамі расцяклася па ўсёй краіне, запоўніла сабою дробныя супольнасці ды сакрэтныя чаты. Дарэчы, выхады дзяўчат з парасонамі ды іншыя пунктавыя акцыі працягваюцца, падзеі тых месяцаў захаваліся маланкамі, бліцінтэрвенцыямі, мікравыбліскамі, то бок недзе рэгулярна падаюцца прыкметы жыцця: маўляў, мы тут, мы думаем гэтак сама, як і раней. Хай масавыя пратэсты цяпер немагчымыя, але тое, што на фоне каласальнага тэрору гэтыя бліцакцыі адбываюцца і гістарычна працягваюць мінулы год, надзвычай важна. Дарэчы, звярніце ўвагу: нашых жанчын пад бел-чырвона-белымі парасонамі з цалкам закрытымі тварамі можна параўнаць з жанчынамі ў паранджы ў арабскім свеце. Хоць у культурніцкім плане мы быццам неверагодна аддаленыя адно ад аднаго, але да якіх падобных вынікаў, хай і рознымі шляхамі, прыводзяць пэўныя рэжымы.
Цяпер у нас, безумоўна, вельмі складаная фаза, тут патрэбны новы спосаб самаразумення. Так, рэжым у выніку экстраардынарнага фізічнага гвалту і рэпрэсіяў замацаваўся, але разам з тым у нас напрацоўваецца рэсурс для трансфармацыі краіны, таму трэба старацца знаходзіць аднадумцаў, каб захоўваць інтарэс да новых магчымасцяў. Ад нас саміх залежыць, як мы пратрымаемся ў гэты чорны перыяд, але гэта пытанне ўзаемадзеяння і ўзаемападтрымкі. Нават калі чалавек, які ўжо зусім разупэўніўся ў перамозе, будзе раз на тыдзень пісаць ліст вязню, – гэта ўжо крута: значыць, ён салідарны з тым, што пачалося ў жніўні, і ён гэта працягвае, а калі працягвае – значыць, усё будзе працягвацца.
– Мы кажам пра салідарнасць. А ці ёсць сёння дыскусіі, якія нашую свядомую частку грамадства раздзяляюць?
– Ёсць такое, і было б дзіўна, калі б не было, бо ўжо на ўваходзе стала ясна, што адбываецца сурʼёзнае пераструктураванне палітычнага поля дэмакратычных сілаў, калі мінулыя цэнтры апазіцыі адыходзяць на другі план і робяцца, хутчэй, гісторыяй. Новым цэнтрам трэба выпрацаваць спосаб узаемадзеяння паміж сабой і навучыцца культуры палітычнай камунікацыі ды культуры дасягнення кансэнсусу, каб своечасова прыходзіць да згоды.
– А якія тут можна прывесці прыклады?
– Мы бачым, што цалкам супрацьлеглыя пункты гледжання выказваюцца наконт санкцыяў, розныя меркаванні пра тое, як павінны дзеяць дэмакратычныя сілы, калі ўлады будуць праводзіць рэферэндум аб зменах у Канстытуцыі. Пункты гледжання могуць быць рознымі, але важна хутка прыходзіць да адзінай стратэгіі. Пры гэтым трэба разумець, што мы непазбежна будзем сутыкацца з амбівалентнымі сітуацыямі. Наш кантэкст настолькі складаны, што нейкае рашэнне можа адначасова ацэньвацца і пазітыўна, і негатыўна. Рашэнні ў палітычным полі ўвогуле рэдка бываюць чорнымі ці белымі, з гэтым трэба лічыцца. Наколькі я сачу за сітуацыяй, культура палітычнай дыскусіі застаецца задачаю. Нават людзі, якіх я вельмі паважаю як экспертаў, часта ў камунікацыі паводзяць сябе неканструктыўна.
– А калі гаварыць пра больш дробныя дыскусіі, напрыклад, наконт калабарацыі з дзяржаўнымі пляцоўкамі: наколькі яны небяспечныя?
– Калі мы апускаемся ў паўсядзённасць, сітуацыя таксама страчвае простыя чорна-белыя абрысы, оптыка заўсёды павінна быць заточаная пад канкрэтнага чалавека і канкрэтную сітуацыю. Пакуль не пачалася агульнанацыянальная забастоўка – дасюль утапічная ідэя, – наўрад ці можна выцягваць асобнага чалавека з сістэмы і выстаўляць яму прэтэнзіі за калабарацыю. Калі гаворка пра салідарныя палітычныя дзеянні, трэба і мысліць у катэгорыях супольных пратэставых ініцыятываў. Пакуль не ўдалося выбудаваць плану дзеянняў, краіна, зразумела, працягвае працаваць. Калі мы хадзілі на маршы, усё было ясна і празрыста: вось мы, а вось аўтазакі. Але ў час унутранай акупацыі мы большую частку жыцця пагружаныя ў руціну, а дабро і зло ў паўсядзённасці пераплеценыя часам да нераспазнавальнасці. Я перадавала перадачы на Валадарку і была сведкам камунікацыі паміж тымі, хто прыносіць перадачы, і жанчынай у акенцы. Людзі ёй шчыра дзякавалі – проста таму, што яна праявіла ўмоўную чалавечнасць: не размаўляла жалезным голасам, не была халодна строгаю. Я раблю акцэнт на слове «шчыра». На ўзроўні паўсядзённай камунікацыі мы ўлучаныя ў розныя кантэксты, дзе не відаць палярызацыі дабра і зла. У жыцці мы штодзённа ўступаем у сацыяльныя стасункі не як змагары і ябацькі, а, напрыклад, як калегі – вось тут, цяпер, на гэтым месцы. Але нераспазнавальнасць дабра і зла ў паўсядзённым жыцці спрыяе якраз нелегітымным уладам, бо шлях да зменаў пачынаецца тады, калі мы пачынаем праводзіць мяжу паміж дабром і злом. Таму ў гэтай рыхлай паўсядзённасці трэба знаходзіць магчымасці неяк акуратна абазначаць сваю грамадзянскую пазіцыю. І я ведаю, што гэта адбываецца.
– Цяпер, калі ў Беларусі сябе праяўляе дэпрэсіўны настрой, патлумачце, для чаго нам быў патрэбны апошні год?
– Тое, што з намі адбываецца, адбываецца, каб мы маглі ўпершыню разам, свядома, не па ўказанні зверху, а ў выніку супрацы і ўзаемадзеяння будаваць адкрытую, улучаную ў сусветны кантэкст краіну. Мы паказалі, што гатовыя рэфармаваць яе на абсалютна новых палітычных пачатках, на іншых прынцыпах кіравання, шчыльна падышлі да таго, каб перагледзець стасункі паміж грамадствам і дзяржавай. Упершыню гэты парадак дня абазначыўся як асэнсаваны. Так, будзе няпроста, бо шмат чаго мы яшчэ не ўмеем, але ў нас накоплены пазітыўны патэнцыял салідарнасці, і ёсць усе нагоды меркаваць, што мы ёй не здрадзім.
Ірэна Кацяловіч belsat.eu
