«Яны капіююць савецкую сістэму і дзесьці крэатывяць самі». Эксперты – аб асноўных праблемах беларускай адукацыі
Аляксандр Лукашэнка распарадзіўся «зачысціць да немагчымасці» прыватную адукацыю. Падставай стаў інцыдэнт, які адбыўся ў прыватнай школе «Смарт Скул», калі вучань стрэліў з пнеўматычнага пісталета ў аднакласніцу. Эксперты ўпэўненыя: справа не ў тым, што здарылася ў канкрэтнай школе, а ў тым, што ўлада пасля зачысткі ўсіх праяваў грамадзянскай супольнасці пабаялася пакінуць прыватныя школы – іх складана кантраляваць. Разам з тым і сітуацыя з дзяржаўнымі школамі ў Беларусі сумная. Мы абмеркавалі з экспертамі асноўныя праблемы беларускай адукацыі.
Праблема № 1. Мілітарызацыя ў школе
Мілітарызацыя ў школе існавала ў нейкай ступені заўсёды, аднак гэты трэнд пачаў узмацняцца пасля падзеяў 2020 года. Пра ўсё гэта мы пагутарылі з кандыдатам гістарычных навук, экс-дацэнтам кафедры міжнародных адносінаў БДУ Розай Турарбекавай.
«Курс на мілітарызацыю сістэмы адукацыі ў Беларусі быў узяты даўно, проста ў школе гэтага раней не было відаць, – кажа яна. – Гэта звязана з узмацненнем ролі сілавых ведамстваў у краіне. У беларускай адукацыі прасочваюцца чатыры трэнды: ідэалагізацыя, сек’юрытызацыя, цэнтралізацыя і мілітарызацыя. Але пасля 2020 года ўсе гэта абвастрылася, у чыноўнікаў сфармавалася пытанне: чаму моладзь стала часткай пратэсту, пад чый уплыў трапіла? Для рэжыму гэта стала сур’ёзным выклікам, яны гэта так убачылі, своеасабліва інтэрпрэтавалі і адрэагавалі як змаглі. Праз мілітарызацыю дасягаецца паслухмянасць. Так ствараецца прывабная для рэжыму мадэль – школа-казарма.
Мілітарызацыя – страхоўка для рэжыму. Тыя, хто цяпер удзельнічаюць у «рэфармаванні» школы, лічаць, што яны думаюць на перспектыву. Мяркуюць, што моладзь была «страчана», і цяпер яны маюць намер выхаваць новае пакаленне паслухмяных беларусаў. У чымсьці яны капіююць савецкую сістэму, у чымсьці крэатывяць самі. Так паводзіць сябе сістэма, якая не вытрымлівае канкурэнцыі з вонкавым светам, з тым наратывам, які вылучыла пратэсная Беларусь. Сістэма непрывабная, і гэта яны спрабуюць кампенсаваць.
У школах навязваецца эклектычная ідэалогія, яе мэта – абгрунтаваць уладу аднаго чалавека. Там і савецкія наратывы, пададзена вельмі не аргументавана. Там культ сілы і праваслаўе, ідэі, блізкія да наратываў расейскай прапаганды. Гэта пра еўразійства і «русский мир». І сустрэча Лукашэнкі з Дугіным – беспасярэдняе таму пацверджанне.
Мілітарызацыя ў школе нармалізуе вайну. Грамадства спрабуюць прывучыць да думкі аб тым, што, верагодна, прыйдзецца ваяваць. І не проста ваяваць, а ваяваць за Лукашэнку. Каштоўнасць міру сыходзіць на другі план, а на першы вылучаецца сіла, уменне даць адпор і, адначасова, падпарадкаванне, жаданне слухаць камандзіра. Быць усім аднолькавымі і ў нейкі момант аддаць жыццё за радзіму, але пад радзімай маецца на ўвазе рэжым. У такіх умовах вельмі важная роля бацькоў. Яны цяпер могуць даць дзецям нефармальную адукацыю, асабліва ў рэчышчы захавання беларускай ідэнтычнасці. Арганізаваць дадатковае навучанне онлайн, разам глядзець кіно і спектаклі. Як бы сістэма ні намагалася, гэтыя магчымасці застаюцца. Тут дарэчы прывесці прыклад падпольных школаў, якія ў свой час стваралі палякі і дзякуючы якім захаваліся польская мова і ідэнтычнасць. Або падпольныя школы для дзяўчатак у 1990-я ў Афганістане».
Праблема № 2. Разгром прыватнай адукацыі
У Беларусі ўвялі ліцэнзаванне для прыватных школаў, многія з іх зачынілі. Чаму сістэма вырашыла ваяваць з прыватнай адукацыяй і да чаго гэта прывядзе, распавядае філосаф, прафесар ЕГУ Таццяна Шчытцова, прадстаўніца ў пытаннях адукацыі і навукі ў Офісе Святланы Ціханоўскай:
«Міністэрства адукацыі і іншыя прыступілі да выканання задання зачысціць, і ўсё будзе даведзена да лагічнага фіналу, з прыватных школаў застануцца толькі тыя, што дэманструюць лаяльнасць і звязаныя з людзьмі ва ўладзе.
Прыватныя школы былі месцам, дзе дзяржаўны кантроль, пранікненне прапаганды разбіваліся аб фільтр, які забяспечвае выкладчыцкі калектыў. Там былі больш чалавечыя стасункі, іншая атмасфера. Так, прыватныя школы адрозніваліся па якасці адукацыі, але, у любым выпадку, там было больш магчымасцяў абараніць дзяцей ад прапагандысцкага ціску – псіхалагічнага і інфармацыйнага.
Прыняты Закон аб ліцэнзаванні гаворыць аб імкненні ўзурпатарскай улады да кантролю над усімі сацыяльнымі інстытутамі. Школа – гэта вельмі важны інстытут. Гэта пляцоўка, на якой рэжым можа прасоўваць сваё ўяўленне аб нашай гісторыі і ідэнтычнасці, сваю ідэалогію і такім чынам забяспечваць узнаўленне сваёй карціны свету. Менавіта для таго, каб яшчэ больш жорстка кантраляваць усё гэта, і з’явілася ліцэнзаванне. Яны спачатку ўсё зачысцяць, а потым будуць выдаваць ліцэнзіі толькі тым школам, якія прытрымваюцца дзяржаўнай лініі. Сёння гэта ізаляцыя ад цывілізаванага свету, умацаванне саюзу з пуцінскай Расеяй і мілітарызацыя».
Праблема № 3. Бяспраўныя бацькі
Яшчэ адна праблема школы – закрытасць. Яна ператвараецца ў месца, куды бацькі не могуць трапіць проста так і амаль ніякімі правамі не валодаюць Бацькі цяпер могуць толькі вызначаць, здаць ці не здаць на нешта грошы, браць ці не ўдзел у школьных ініцыятывах.
Вось што распавядае Алена, маці пяцікласніка: «Я не магу проста так прыйсці ў школу. Нядаўна быў прыклад – дзіця забылася дома даведку, якую трэба было аддаць дырэктарцы. Спачатку са скандалам мяне не пускала вахцёрка, потым дырэктарка школы сустрэла словамі: “А вы як сюды трапілі?” Я не магу проста так прыйсці да настаўніка, псіхолага, класнай, каб пагаварыць пра сына. Толькі перапіска ў “Вайбэры” і бацькоўскія сходы».
Таццяна Шчытцова кажа, што абмежаванне бацькоў у правах і фармаванне закрытай сістэмы – паказнік узмацнення таталітарных тэндэнцыяў у грамадстве і школе. У дэмакратычным жа грамадстве бацькоўскія і апякунскія камітэты – важны элемент прадстаўніцтва ў школе, з аднаго боку, бацькоў, з другога – грамадзянскай супольнасці.
Апякунская рада магла б рэпрэзентаваць інтарэсы школы ва ўзаемадзеянні з дзяржаўнымі інстытутамі і грамадзянскай супольнасцю: напрыклад, знаходзіць спонсараў ці нейкія цікавыя культурныя праекты. У апякунскую раду маглі б уваходзіць не толькі бацькі, але і прадстаўнікі лакальных супольнасцяў – культурных ініцыятыў, бізнесу, працадаўцаў (асабліва калі гаворка ідзе аб сярэдняй спецыяльнай адукацыі).
Бацькоўскія камітэты пры кожным класе павінны клапаціцца пра тое, каб навучальны працэс працякаў максімальна ў інтарэсах дзяцей. У бацькоў павінна быць права ініцыяваць публічныя дыскусіі датычна якасці падручнікаў, прафесійнага ўзроўню настаўнікаў, сістэмы адукацыі агулам.
Праблема № 4. Ідэалагічнае выхаванне
Школа не можа быць па-за палітыкай, пра гэта Аляксандр Лукашэнка кажа даўно. Падчас «адкрытага ўроку» 1 верасня сёлета ён сказаў, што падзеі 2020 года паказалі, што сістэме адукацыі трэба больш працаваць з моладдзю. Мінадукацыі пачало выконваць даручэнне – ідэалагічнае выхаванне школьнікаў прасочваецца ў тэмах класных гадзінаў, школьных святаў. Усе яны носяць «грамадзянска-патрыятычны» характар і часта праходзяць пры ўдзеле мясцовых уладаў і сілавікоў. Пра ідэалагізацыю ў школе гаворым з незалежнаю эксперткаю ў сферы школьнай адукацыі Вольгай Павук.
«Прыняты нядаўна Кодэкс аб адукацыі кажа аб надзвычайнай важнасці выхавання і ідэалогіі ў школе. Я сачыла за тым, як прымаліся гэтыя змены ў заканадаўстве. Людзі, якія за імі стаяць, заяўляюць, што галоўнае, каб дзеці ведалі словы гімну. І гэтыя ідэі цяпер ва ўсёй школьнай праграме. Я маю зносіны з людзьмі, манітору раённыя выданні і раблю выснову: раней яны арыентаваліся на старшакласнікаў, а цяпер нават і малых возяць, напрыклад, на Лінію Сталіна. У гэтым не было б нічога дрэннага, калі б ім там не распавядалі пра вайну ў прапагандысцкай рыторыцы, у якой ворагам Беларусі сталі наогул усе заходнія краіны.
І гэта ўплывае на дзяцей. Так, яны не глядзяць тэлевізара, а карыстаюцца інтэрнэтам – але толькі для баўлення часу. Але калі гаворка ідзе аб грамадскім веданні, выбару ў іх няма. Толькі тое, што дае школа, таму што няма лідараў меркаванняў для падлеткаў, якія б цікава распавядалі аб дзяржаве, праве, прыладах грамадства. Няма пляцоўкі, дзе дзеці маглі б дыскутаваць пра гэта. Сістэма ўладкаваная так, што дзеці ў ёй – пасіўныя назіральнікі.
У школах з 2021 года ўведзена пасада кіраўніка вайскова-патрыятычнага выхавання. Палітрукі, людзі з вайсковым мінулым, разам з адміністрацыяй займаюцца выхаваўчай працай, праводзяць дадатковыя заняткі і рыхтуюць школьныя святы да такіх дат, як Дзень народнага адзінства.
Тое, што ўлады выкарыстоўваюць дзяцей як масоўку, прыводзіць да фармавання лаяльнасці да таго, што адбываецца, а магчымасцяў для развіцця крытычнага мыслення становіцца ўсё менш».
