Усё няпроста ў нашай літаратуры. Свае і чужыя розняцца не толькі тым, да каторага з Саюзаў пісьменнікаў належаць ды якую вызнаюць філасофію, але і тым, на якой мове яны пішуць пра самае галоўнае.
Сёння госць Зорнае студыі – паэт расейскамоўны. Наколькі я ведаю, ён не напісаў ніводнага радка па-беларуску, затое за вершы па-расейску атрымлівае прэміі, высока ацэньваецца ў расейскіх літаратурных колах, і тым не менш – нядаўна заклікаў падтрымліваць беларускую літаратуру: «дапамагчы тым расейскамоўным аўтарам Беларусі, якія яшчэ не зусім адарваліся ад каранёў, перайсці з расейскай на беларускую».
Дык як так атрымалася, што Вы раптам заклікалі падтрымліваць белліт? За плячыма ў вас творчая маладосць канца Савецкага Саюзу, дзе «мой адрас не дом і не вуліца», і тут такі паварот. Што гэта?
Калі казаць каротка – для расейскамоўных літаратараў, якія сфармаваліся падчас Савецкага Саюзу, усе літаратурныя сэнсы былі па-за межамі Беларусі. То бок у нейкіх літаратурных, культурніцкіх цэнтрах Савецкага Саюзу – Масква, Ленінград… Такая адрасацыя ці арыентацыя ўзнікала ці фармавалася ў чалавеку несвядома. З дачыненняў… І калі ўласна з’явілася незалежная, самастойная Беларусь, немагчыма было адразу прыняць нейкую канцэпцыйную пастанову. Але ты паступова пачынаеш разумець, што ты жывеш ужо ў нейкай іншай прасторы, у тым ліку – у літаратурнай, і пачынаеш спрабаваць да яе звярнуцца.
Вы гэта пачынаеце адчуваць знутры, з сябе, ці з прычыны нейкіх вонкавых фактараў? Умоўна кажучы, бачыце латышскіх паэтаў, якія засяроджваюцца на Латвіі, расейскіх, якія кажуць ужо толькі пра Расею, украінскіх…
Вонкавыя маюць сваё значэнне, але асноўны пасыл, відаць, ссярэдзіны. І ты разумееш, што не валодаеш моваю дачыненняў. Літаратурная мова – гэта не толькі парадак словаў, гэта і складаныя камбінацыі сэнсаў. І ты разумееш, што спрабуеш звярнуцца да прадмету, і яго пераскокваеш. Ты пастаянна губляеш яго з поля зроку. І гэта – праблема. Але яе немагчыма развязаць валявым шляхам. Мусіць выспець іншае выказванне, іншае стаўленне. І бадай са мною гэта здарылася. То бок я насамрэч стаў бачыць, па-першае, сябе ў беларускай прасторы ды, па-другое, я пачаў бачыць гэтую прастору. У вялікай ступені дзякуючы сямейным абставінам – у мяне вырастае сын…
А я хацела пакінуць гэта на фінал...
Некалькі словаў. Ён – 1994 года нараджэння, аднагодак незалежнай Беларусі, і гэтую сваю беларускасць, прысутнасць у гэтай новай гісторыі ён зазнае беспасярэдне. А паколькі ў нас вельмі добрыя, адкрытыя стасункі, то гэтыя дачыненні з сынам мне вельмі дапамагаюць.Давайце па парадку: Вы ніколі не былі самотнікам, і ўжо ў 1987-м належалі да арт-групы «Беларускі клімат», у расейскамоўным асяроддзі ўжо тады вы былі актыўным творцам. Тады ж нараджалася і пачынала займаць пазіцыі беларускамоўнае творчае асяроддзе. І тых і тых яднала прага да вызвалення з Савецкага Саюзу, у гэтым значэнні – і тыя і тыя былі дысідэнтамі. То бок нейкія ідэі супадалі. Не супадала толькі мова? Былі канфрантацыі? Быў падзел?Як раз мне здаецца, сітуацыя была не канфліктная. Проста ў кожнай з гэтых групаў былі свае сэнсы. Так сталася, што ў сярэдзіне 80-х я скончыў архітэктурны інстытут і стаўся мастаком-афармляльнікам на адным з менскіх прадпрыемстваў. Мне патрэбны быў памагаты, мне параілі Міхала Анемпадыстава, і мы сталі працаваць з ім удваіх. Міхал – чалавек абсалютна па-іншаму адрасаваны і зарыентаваны…
Ну так, ён тады ўжо быў знаёмы з Караткевічам, здаецца…
Так, і трэба сказаць – нашыя кантакты ад гэтага абсалютна не цярпелі. То бок я ўваходзіў у кола Кіма Хадзеева, ён хадзіў у «Талаку» ці кудысьці яшчэ, мы сустракаліся, ён у нашых кампаніях вучыў нас беларускім песням, я спяваў нейкія свае песні тады ўжо. І дачыненні былі не канфліктныя, але ў нас былі абсалютна розныя, скажам, фокусы ўвагі.
Якія? Тое, што было ў беларускамоўным асяроддзі, мне зразумела, бо я самая з яго паходжу. Гэта была надзея і праца на адраджэнне. Што было тут, якая ідэя?
Канфлікту не было, але былі розныя фокусы і заданні…
Фокусы – паверу, але заданні?
Розныя. Калі беларускамоўныя літаратары, мысляры, мастакі думалі ўжо пра сваю незалежную Беларусь, то для расейскамоўнага асяроддзя гэта не было заданнем і гэта не было так яўна. Па-ранейшаму ўсе сэнсы былі за межамі Беларусі. Я гэтага не фармуляваў, так жылося. Мы цягнуліся за паэтамі, якія сфармаваліся ў Маскве, там былі нейкія магутныя з’явы, імёны. Мы пачуваліся як жыхары правінцыі вялікай краіны, а для беларускамоўных – была свая краіна. І таму, калі распаўся Саюз, яны імгненна знайшлі глебу пад нагамі, а расейскамоўныя яшчэ гадоў 10–15 боўталіся, а некаторыя – боўтаюцца дасюль. То бок з аднаго боку – ты ўжо шмат гадоў жывеш у адной краіне, з другога – зноў жа, усе твае сэнсы – за межамі гэтае краіны.
Гэта драма, у прынцыпе.
Гэта вельмі сур’ёзная драма….
Вам асабіста ў 90-я было пра што казаць як паэту? Вы адразу адчулі кантэкст таго, што адбываецца, ці нешта не дазваляла тады здзейсніцца творча «тут і цяпер»?
У 90-я я напісаў раман, падзеі якога адбываліся ў Менску. То бок погляд на сваё месца ў мяне сфармаваўся даволі рана, але гэта не было нацыянальнае самаадчуванне. Я бачыў Менск як нейкае месца, дзе я жыву. Але ўяўленне пра краіну фармавалася вельмі паступова.У пачатку 90-х была разгубленасць, пра якую я ўжо гаварыў. Пры гэтым – была нейкая зайздрасць беларускамоўным калегам, у якіх яўна былі сэнсы, і яны іх рэалізоўвалі. А я ды іншыя расейскамоўныя аўтары – мы спрабавалі неяк выседзець на двух крэслах: з аднога боку, быць удома, з другога – быць недзе, за межамі. І гэтая падвойнасць, разрэзанасць перажывалася даволі пакутліва, але каб сустрэцца з гэтаю праблемаю, мне таксама спатрэбіўся нейкі час. І гэты працэс яшчэ ідзе для мяне.
Прыводзячы прыклад суіснавання розных моваў у ВКЛ, вы, як філолаг і прадстаўнік расейскамоўнай літаратуры, разумееце, што не можа быць чыстага суіснавання: нейкая мова заўжды будзе дамінаваць, у звязку з палітычнаю сітуацыяй хоць бы. І заўжды гэта стратна для іншых культураў, як, скажам, выезд Міцкевіча – для беларускай.
Канечне. Але мы, жыхары памежжа, неяк за стагоддзі навучыліся з гэтым жыць.
Тутэйшасць?
З аднаго боку. З другога – хваля, якая прыходзіць разам з палітычным рухам, як бы пакрывае сабой прастору, патрабуе татальнага пераходу на мову, няхай гэта будзе польская, няхай расейская, але людзі навучыліся захоўваць сябе. І гэта – знак таго, што цяпер, калі мы можам казаць прынамсі пра беларускую дзяржаўнасць, што мова выйшла з падсвядомага, прыхаванага стану і заняла ці займае сваё годнае месца. Але гэтага не развязаць заканадаўча. Гэта мусіць быць працэс, бо мова – гэта стыхія.
Тады якім чынам вы бачыце механізм прымянення на практыцы таго, да чаго заклікаеце: «мы, літаратары, мусім усвядоміць сваю адказнасць. Праз нашыя крыўды беларуская мова можа знікнуць у Беларусі, як ужо адбылося з ідыш. Неабходна прапагандаваць беларускую літаратуру і дапамагчы тым расейскамоўным аўтарам Беларусі, якія яшчэ не зусім адарваліся ад каранёў, перайсці з расейскай на беларускую»?….
Далей у праграме:
Пра аўтараў Менскае школы Кіма Хадзеева, У. Бобрыкава, А. Жданава і В. Айзенштата, якіх дасюль «значна больш чытаюць і пачытаюць у Расеі».Пра расейскую мову, якая сфармавалася «не ў Ленінградзе» і развівалася ўнутры «мяжы аселасці».Пра тое, якую параду, дадзеную Уладзіміру Някляеву, Дзмітрый Строцаў зрабіў і для сябе галоўнаю.Пра сына Андрэя.У студыі гучыць новы верш Дзмітрыя, прысвечаны Беларусі і яшчэ не апублікаваны.Фрагменты праграмы «Зоры не спяць».
Гутарыла Вольга Гардзейчык.
