Bałkany są regionem o skomplikowanej zarówno historii, jak i współczesnej sytuacji. Dlatego, ze szczególnym uwzględnieniem obszaru byłej Jugosławii, są używane w wojnie informacyjnej Kremla przeciwko Ukrainie i Zachodowi. Agresja Rosji jest wręcz uzasadniana historią Bałkanów, a Kreml wykorzystuje brak wiedzy na ten temat wśród swoich obywateli oraz mieszkańców Zachodu. Ponadto w obecnej sytuacji międzynarodowej jeszcze większego znaczenia nabiera polityka krajów tego obszaru, który przez wiele lat był szarą strefą bezpieczeństwa europejskiego.
Pierwsza część tego subiektywnego kompendium wiedzy poświęcona jest rosyjskim i prorosyjskim narracjom propagandowym dotyczącym najnowszej historii Bałkanów. Rosyjscy politycy co pewien czas wygłaszają na ten temat opinie legitymizujące swoją neoimperialną i zbrodniczą politykę.
„Rozbicie Jugosławii”
Kreml i jego propaganda często twierdzą, że Zachód, szczególnie Niemcy, „rozbiły Jugosławię”. Taką samą retorykę utrzymują serbscy nacjonaliści.
Tymczasem procesy odśrodkowe w Jugosławii rozpoczęły się jeszcze w latach 60. XX wieku (np. tzw. chorwacka wiosna). Przyśpieszyły po uchwaleniu konstytucji w 1974 roku (dającej duże kompetencje lokalnym nomenklaturom partyjnym) oraz po śmierci twórcy komunistycznej Jugosławii Josipa Broza-Tity w 1980 roku.
Sam Zachód uznawał niepodzielność Jugosławii praktycznie do samego jej końca. Nie popierał też od połowy lat 80. działań elit republik zmierzających ku większej niezależności. Była to sytuacja analogiczna do polityki USA i sojuszników wobec przemian w ZSRR. Niemal do samego końca jego istnienia Zachód (w tym osobiście prezydent USA George Bush senior) stał na stanowisku potrzeby zachowania Związku Radzieckiego.
Potem latami Zachód wstrzymywał się przed interwencją zbrojną na Bałkanach. W Chorwacji i Bośni rozmieszczono jedynie nieliczne wojska ONZ, które nie miały praktycznie żadnego mandatu do podejmowania działań zbrojnych.
Serbski polityk – a następnie dyktator – Slobodan Milošević według części badaczy na początku kariery cieszył się cichym wsparciem USA. Waszyngton – ich zdaniem – widział w nim przedstawiciela nowego pokolenia jugosłowiańskiej polityki i reformatora zbiurokratyzowanego, autorytarnego i skorumpowanego systemu.
Następnie Zachód postawił na premiera Jugosławii Ante Markovicia (Chorwata z pochodzenia), który we współpracy z Międzynarodowym Funduszem Walutowym próbował gospodarczo zreformować i unowocześnić Jugosławię. Milošević zaś próbował mu to (skutecznie, jak się okazało) uniemożliwić, dążąc do budowy „wielkiej Serbii” tudzież nowej Jugosławii zdominowanej przez Serbów. Polityk ten, wywodzący się jak wszyscy członkowie ówczesnych jugosłowiańskich elit z partii komunistycznej, łączył w swojej retoryce elementy nacjonalizmu i komunizmu.
Chorwacja i Słowenia ogłosiły niepodległość w czerwcu 1991 roku, a wcześniej deklarowały dążenie do przekształcenia Jugosławii w luźną konfederację. Ten krok spowodował agresję serbską (Serbowie kontrolowali już wtedy armię jugosłowiańską). Pierwszym celem była Słowenia, ale Jugosłowiańska Armia Ludowa wobec oporu Słoweńców i braku poparcia społeczeństwa musiała się wycofać. Ministrem obrony narodowej Słowenii był wówczas Janez Janša, który w marcu 2022 roku razem z premierami Polski i Czech odwiedził obłężony przez Rosję Kijów.
Następnym celem Miloševicia po Słowenii była Chorwacja, gdzie rozpoczęła się wojna na dużą skalę.
Słowenia i Chorwacja (na jej czele stał prezydent Franjo Tudjman) zostały uznane przez państwa zachodnie dopiero po około pół roku. Stało się to po zniszczeniu chorwackiego Vukovaru i dokonaniu przez Serbów pierwszych zbrodni wojennych na mieszkańcach miasta i jeńcach wojennych; oraz po ostrzale perły europejskiej architektury – Dubrownika. To wpłynęło na elity i opinię publiczną na Zachodzie.
Wśród krajów, które jako jedne z pierwszych uznały niepodległość Słowenii i Chorwacji, były rzeczywiście Niemcy, ale stało się to dopiero w 1992 roku. Aktywna była także Stolica Apostolska, za sprawą osobistego zaangażowania papieża Jana Pawła II, który od tego czasu uważany jest w Chorwacji za bohatera. Słowenia została uznana nieco wcześniej, pod koniec 1991 roku, a wśród pierwszych krajów uznających Lublanę były kraje oddzielające się od ZSRS, takie jak Ukraina czy Białoruś.
Bośnię i Hercegowinę Zachód uznał parę miesięcy później, po rozpoczęciu w tym kraju wojny wywołanej przez bośniackich Serbów wspieranych przez Belgrad.
„Jugosławiju rozbombili”
Innym z głównych wątków propagandy moskiewskiej uzasadniającym współczesną agresję jest to, że NATO dokonało interwencji zbrojnej na Bałkanach. Fraza „Jugosławiju rozbombili” (pol. rozwalili bombami Jugosławię) skierowana pod adresem NATO, co rusz pojawia się w wypowiedziach rosyjskich polityków, propagandzistów i zwykłych Rosjan. Zestawiają oni stosunkowo ograniczone precyzyjne bombardowania Jugosławii (w 1999 roku składającej się już tylko z Serbii z Kosowem i Czarnogóry) z masowymi wielotygodniowymi ostrzałami celów cywilnych na Ukrainie przy pomocy niecelnych rakiet. Ta propaganda pomija przy tym fakt, że na długo zanim doszło do interwencji NATO, niszczone były bombami serbskimi Vukovar, Sarajewo czy Dubrownik.
Dla przykładu, Władimir Putin w przemówieniu 24 lutego 2022 roku powiedział między innymi o „krwawej operacji wojskowej przeciw Belgradowi z użyciem lotnictwa i rakiet w samym środku Europy”. Rządzący Białorusią Alaksandr Łukaszenka w 2019 powiedział:
– Weźmy takie NATO: dlaczego bombardowali Jugosławię? I dlaczego podzielili kraj na kawałeczki? Bo łatwiej jest nim rządzić.
Były dwie interwencje zbrojne NATO na Bałkanach. Pierwsza latem i jesienią 1995 roku (operacja Deliberate Force). Były to ataki lotnicze na niewielką skalę (z użyciem samolotów, rakiet i innych pocisków) na pozycje wojskowe bośniackich Serbów, autoryzowane przez ONZ. Wspierały one lądowe kontrofensywy chorwacko-bośniackie w Chorwacji i Bośni.
Te działania militarne zakończyły krwawe wojny w Chorwacji i Bośni (zginęło w nich według różnych szacunków od 100 do 200 tysięcy osób). W efekcie Chorwacja odzyskała wszystkie okupowane przez Serbów od 1991 roku tereny, a w Bośni doszło do zawieszenia broni. W wyniku późniejszej konferencji pokojowej w Dayton (USA) Bośnia została skonfederowanym państwem wspólnot bośniackiej (muzułmańskiej), chorwackiej i serbskiej (Republika Serbska w Bośni), z rotacyjnym przywództwem.
Mimo upływu blisko 30 lat Bośnia wciąż nie jest państwem zintegrowanym, które jest w stanie samodzielnie się rozwijać. W kraju tym rozmieszczono siły międzynarodowe. Do dziś pozostaje tam kilkutysięczny kontyngent, obecnie pod auspicjami UE. Sytuacja jest niepewna, a przed pełnowymiarową agresją rosyjską na Ukrainę była bardzo napięta.
Inaczej niż w przypadku obecnego wsparcia Ukrainy przez Zachód, Chorwacja i Bośnia nie dostawały broni od krajów NATO. Zarówno Jugosławia (wówczas już tylko Serbia i Czarnogóra), jak i Bośnia oraz Chorwacja obłożone były embargiem na broń. Docierała jedynie nielegalnie. Większe, ale wciąż bardzo ograniczone, wsparcie pojawiło się pod koniec wojny. USA doposażyły w posowiecką i częściowo zachodnią broń wojska chorwackie, oraz brały udział w szkoleniach Chorwatów przed kontrofensywami w 1995 roku.
Druga interwencja NATO na Bałkanach miała miejsce wiosną 1999 roku. Była to operacja niezautoryzowana przez ONZ, na dużo większą skalę niż w 1995 roku. Celem USA i sojuszników było zatrzymanie wojny w Kosowie i zbrodni popełnianych na albańskiej ludności cywilnej. Wówczas, poza protestami Grecji, kraje Sojuszu zademonstrowały jedność.
Jaka była geneza tej interwencji? Z przerwami od kilkudziesięciu lat trwały w Kosowie prześladowania ludności albańskiej, która była większością w regionie uznawanym za historyczną kolebkę serbskiej państwowości. Po rozpadzie komunistycznej Jugosławii Albańczycy w Kosowie zastosowali taktykę biernego oporu i budowania podziemnych struktur. Gdy zakończyły się wojny w Bośni i Chorwacji, a Serbia osłabła, wśród Kosowarów zwyciężyła idea zbrojnego oporu. Powstała Armia Wyzwolenia Kosowa (UCK) dokonująca ataków na serbskich żołnierzy i policjantów. W reakcji reżim Slobodana Miloševicia rozpoczął brutalną pacyfikację Kosowa. Przymusowo wysiedlonych zostało do sąsiednich krajów (Macedonia, Czarnogóra, Albania) setki tysięcy albańskich cywilów.
Towarzyszyły temu odwety UCK. Aby zapobiec dalszej destabilizacji i aby nie powtórzyła się kolejna wojna na Bałkanach oraz ludobójstwo, USA i sojusznicy podjęli decyzję o operacji Allied Force. W jej wyniku przy minimalnych stratach własnych zniszczona została z powietrza serbska armia. Celami były obiekty wojskowe oraz infrastruktura wykorzystywana przez wojsko (np. mosty). Zbombardowana została też reżimowa telewizja w Belgradzie. Przed zbombardowaniem jej siedziby NATO miało ostrzec o ataku stronę serbską, ale z niewyjaśnionych do dziś przyczyn władze nie poinformowały pracowników. Zginęło 16 osób.
Ostatecznie po około dwóch miesiącach ataków serbski reżim zgodził się na wycofanie sił z Kosowa, na ich miejsce przybyły wojska stabilizacyjne (nie tylko z krajów NATO). Odbywało się to w ramach operacji KFOR, już zautoryzowanej przez ONZ. W następnym roku Milošević został obalony, a w 2001 aresztowany i wysłany do Hagi przez nowe władze serbskie.
Mimo że Czarnogóra formalnie była jeszcze częścią Jugosławii, to już w latach 90. jej przywódca (rządzący do dziś) Milo Djukanović dążył do niepodległości. Czarnogóra stała się niepodległym państwem w 2006 roku. Obecnie jest członkiem NATO.
Operacje NATO na Bałkanach nie miały na celu wymordowania ludności cywilnej ani podbojów, lecz zapobieżenie dalszym wojnom i zbrodniom. Ofiary cywilne to efekt tzw. collateral damage, nieumyślnie spowodowanej śmierci w wyniku błędów w naprowadzaniu pocisków lub znalezienia się ludności cywilnej w pobliżu celu. Podczas operacji Allied Force cywilnych ofiar było kilkaset, przy czym mniej więcej połowa to Albańczycy z Kosowa, bo to w Kosowie odbywały się najintensywniejsze bombardowania serbskich obiektów wojskowych.
Niepodległość Kosowa a Krym
Kolejną linią propagandy rosyjskiej jest zestawianie niepodległości Kosowa z aneksją Krymu przez Rosję. Sytuacja jest jednak inna zarówno prawnie, jak i politycznie. Kosowo posiadało bowiem autonomię w ramach Serbii będącej częścią Jugosławii. Jugosławia (także ta okrojona do Serbii i Czarnogóry po 1992 roku) była państwem federacyjnym. Ukraina jest państwem unitarnym, choć Krym w składzie Ukrainy jest formalnie republiką autonomiczną. Ponadto w Kosowie odbyło się referendum pod auspicjami międzynarodowymi. Na Krymie wątpliwe referendum odbywało się pod nadzorem okupacyjnych sił rosyjskich.
Nie zmienia to faktu, że niektórzy obserwatorzy uważają uznanie niepodległości Kosowa za błąd polityczny, bo dało Rosji pretekst do agresji na Gruzję i Ukrainę. Ponadto osłabiło prozachodnie i reformatorskie siły w Serbii na rzecz sił związanych z dawnym reżimem. W efekcie od dekady w Serbii rządzi Serbska Partia Postępowa, której politycy (z prezydentem Aleksandarem Vučiciem na czele) powiązani byli z reżimem Miloševicia.
Jest jeszcze jeden kontekst. Wielu Serbów czuje się ofiarami z powodu utraty Kosowa. Jednakże w Bośni istnieje uznany przez świat legalny podmiot – Republika Serbska, którego granice pokrywają się w dużej części z terytoriami zajętymi przez Serbów podczas wojny. Republika Serbska w Bośni, naruszając porozumienie z Dayton, co jakiś czas próbuje prowadzić własną politykę zagraniczną. Serbska mniejszość zamieszkuje też Chorwację i cieszy się swobodami gwarantowanymi w UE. W parlamencie chorwackim jest nawet partia mniejszości serbskiej, która w 2020 roku weszła do koalicji rządzącej.
Srebrenica
Wydarzenia w Srebrenicy w lipcu 1995 roku to był do czasu agresji rosyjskiej na Ukrainę jedyny przypadek zbrodni noszącej znamiona ludobójstwa na terenie Europy po II wojnie światowej. Trybunał ONZ do spraw zbrodni wojennych w byłej Jugosławii skazał po latach na dożywocie ówczesnego przywódcę bośniackich Serbów Radovana Karadžicia i głównodowodzącego armii bośniackich Serbów generała Ratko Mladicia. Slobodan Milošević zmarł w Hadze w trakcie procesu (2006). Jemu było jednak najtrudniej udowodnić sprawstwo agresji na Bośnię i Chorwację oraz popełnione wówczas zbrodnie, Serbia bowiem formalnie nie była stroną tej wojny.
Serbowie wymordowali ponad 8 tysięcy bośniackich mężczyzn i chłopców ze Srebrenicy. Wcześniej też dochodziło do rozproszonych zbrodni wojennych i czystek etnicznych popełnianych przez serbskie wojska. Były też odwety ze strony Bośniaków i Serbów, był również w pewnym okresie wojny krwawy konflikt między Chorwatami a Bośniakami (muzułmanami) z Bośni.
Propaganda serbska i rosyjska starają się relatywizować masakrę w Srebrenicy twierdząc, że wszystkie strony popełniały zbrodnie i Serbowie tak samo cierpieli. Jednak zaplanowanej zbrodni na taką skalę dopuściły się tylko wojska bośniackich Serbów w Srebrenicy. To również strona serbska jako pierwsza zaczęła stosować zbrodniczą politykę tzw. czystek etnicznych i najbardziej konsekwentnie i na największą skalę ją realizowała. Przy czym, inaczej niż w przypadku stanowiska Rosjan wobec obecnej inwazji na Ukrainę, większość społeczeństwa serbskiego nie popierała wojny.
Po Srebrenicy Serbów zatrzymała wspomniana kontrofensywa bośniacko-chorwacka i naloty NATO.
Straszliwe wydarzenia w Srebrenicy są w propagandzie relatywizowane także poprzez fakt, że wcześniej przez wiele miesięcy trwała obrona miasta. Mimo że ONZ ogłosił je „strefą bezpieczeństwa”, i tak było atakowane. Oddziały bośniackie pod dowództwem Nasera Oricia dokonywały dywersji na tyłach serbskich wojsk i oskarżane były o zbrodnie wojenne. Zabójstwa w Srebrenicy miałyby być więc spontaniczną zemstą za ataki oddziałów Oricia. Z tym, że z zarzutów zbrodni wojennych Trybunał w Hadze uwolnił Oricia po kilkuletnim procesie. Ponadto w momencie wkraczania wojsk serbskich w mieście nie było już jego wojskowych.
Wojna w byłej Jugosławii a Rosja
Według obecnego stanu badań Rosja jako państwo nie miała związku z wojnami w byłej Jugosławii. Była wtedy słaba i miała swoje problemy. Jednak niedawno (znany z szowinistycznych poglądów) były wicepremier Rosji i były szef Roskosmosu Dmitrij Rogozin oświadczył, że Karadžić i Mladić to bohaterowie oraz jego przyjaciele i często spotykał się z nimi w latach 1994-96. Rogozin wcześniej brał udział w rosyjskiej agresji na Mołdawię. Wyznanie Rogozina z pewnością będzie rozpatrywane w toku dalszych badań nad wojnami w byłej Jugosławii.
Wiadomo też, że do Republiki Serbskiej w Bośni podczas wojny przybywali rosyjscy szowiniści jako najemnicy lub „goście”. Na przykład szef tzw. ruchu nacjonalbolszewickiego i pisarz Eduard Limonow odwiedził wojska bośniackich Serbów i rozmawiał z Karadžiciem. Obserwował ostrzał Sarajewa (stolicy Bośni) i sam strzelał z karabinu w kierunku miasta. Został wtedy nagrany materiał filmowy.
Szlak bojowy razem z serbskimi oddziałami w Bośni przeszedł również były dowódca wojsk tzw. Donieckiej Republiki Ludowej oraz jej tzw. minister obrony Igor Girkin-Striełkow, związany z FSB. Obecnie krytykujący Kreml z pozycji nacjonalistycznych.
Rosja po porozumieniu w Dayton wysłała w ramach międzynarodowej misji IFOR/SFOR siły stabilizacyjne do Bośni. Rozmieszczone zostały w Republice Serbskiej w Bośni. Po wycofaniu się z Kosowa wojsk serbskich w czerwcu 1999 doszło do tzw. incydentu w Prisztinie, kiedy Rosja przerzuciła te wojska na lotnisko w stolicy Kosowa. Po to, by, jak wszystko na to wskazuje, przyjąć rosyjski desant. Następnym krokiem prawdopodobnie byłoby utworzenie w Kosowie rosyjsko-serbskiej strefy. Jednak NATO było stanowcze – po kilkugodzinnym „stand-off” między wojskami Sojuszu i rosyjskimi Rosjanie się wycofali. Oddziałami Sił Zbrojnych FR, które były w to zaangażowane, dowodził obecny wiceminister obrony Rosji Junus-biek Jewkurow, wieloletni zaufany Władimira Putina.
Koniec części pierwszej
Marcin Herman/ belsat.eu
Druga część kompendium poświęcona będzie polityce i nastrojom społecznym w poszczególnych krajach bałkańskich w stosunku do Rosji, Zachodu i Ukrainy.
Redakcja może nie podzielać opinii autora.
