Менск пры канцы 2015 нагадваў Авіннён у інтэнсіўнасці тэатральнага жыцця і колькасці актораў на квадратны метр. Як узбагачаецца нашая тэатральная палітра дзякуючы фестывалям? Што новага з’явілася на тэатральных сцэнах і чаго абсалютна нельга ў гэтым сезоне прапусціць? Паразважаць пра тэатры я запрасіла ў Зорную студыю тэатральнага крытыка Дзяніса Марціновіча.
Давайце пачнем з «ТЕАРТу». Ён адбываецца ў Менску ўжо пяты раз, сёлета быў юбілейны… Наколькі беларуская праграма, прэзентаваная на фестывалі «ТЭАРТ» адпавядае ўсім знакавым і значным спектаклям ды імёнам, прэзентаваным не толькі сёлета, а за ўсе пяць гадоў тэатральнай афішы ў межах гэтага фестывалю? Багамолаў, Варлікоўскі, Валкастрэлаў, Клята, Каршуновас, Люпа – гэта толькі некаторыя з іх… Наколькі мы на гэтым узроўні канкурэнтаздольныя?
Ну, па-першае, сёлетняя беларуская праграма прынцыпова розніцца ад усіх папярэдніх, у такім фармаце яна раней ніколі не існавала. У першы год беларускіх спектакляў, здаецца, увогуле не было на «ТЭАРТ», на другі год паказалі два спектаклі прадукцыі арганізатараў фестывалю «ТЭАРТ» «Акр-карпарэйшн». Што датычыць трэцяга і чацвёртага, то, калі не памыляюся, гэта былі магчымасці паказаць сваю творчасць для незалежных рэжысёраў, якія не зусім упісваюцца ў фармат рэпертуарнага дзяржаўнага тэатру. Гэтыя паказы – гэта быў шанец для рэжысёраў, шанец і аванс, каб стымуляваць іх для далейшай творчасці, але самі спектаклі маглі, далікатна кажучы, адпавядаць нейкаму ўзроўню або і не адпавядаць.Сёлета ж – быў варыянт дэманстрацыі лепшага. Два тэатральныя крытыкі Аляксей Стрэльнікаў і Людміла Грамыка абралі найлепшыя, на іхную думку, спектаклі за апошні год, якія не сорамна паказаць айчыннаму гледачу і якія не сорамна паказаць замежнаму гледачу. Бо на фестываль запрасілі замежных крытыкаў, і, калі ім спадабаецца нейкі спектакль, – яны могуць яго запрасіць да сябе.
І яны ім спадабаліся. Я чытала пра гэта.
Так. Я таксама з цікаўнасцю чытаў водгукі, бо вельмі часта адному крытыку падабаўся адзін спектакль, а іншаму – іншы. І гэта цудоўна, калі адзін з нашых спектакляў паедзе, напрыклад, на Усход, а другі – на Захад.У беларускай афішы фестывалю «ТЭАРТ» былі і спектаклі для гэтак званага «ўнутранага гледача». Ёсць, напрыклад, дакументальны спектакль «Мабыць?», пастаўлены ў Рэспубліканскім тэатры беларускай драматургіі…
Ну які ж ён унутраны? Якраз з маіх звестак вынікае, што, паводле большасці замежных крытыкаў, – гэта самы цікавы спектакль і аказаўся. Значыць, ён і цалкам экспартны.
Я таксама крышачку нават здзівіўся. Чаму я яго назваў унутраным? Бо часта бывае так, што спектакль уздымае пэўную дакументальную праблему, і ён пабудаваны на нейкіх дакументальных сведчаннях людзей, гэтыя сведчанні запісаныя, зафіксаваныя. Як, напрыклад, спектакль «Бі-лінгвы», які ўздымае праблему носьбітаў беларускай і расейскай моваў, і як жыць гэтым людзям, і як ім узаемадзеяць.А «Мабыць?» – гэта такі своеасаблівы зрэз. Там даецца слова футбольнаму фанату, напрыклад, ці ўздымаецца праблема, што быццам жабракі, якія каля цэркваў пабіраюцца, маюць цэлы свой бізнес. Такая нават крамольная, можна сказаць, тэма для сучаснага беларускага грамадства. Потым там уздымаецца тэма прытулку на вуліцы Гурскага ў Менску, дзе перабываюць каты і сабакі. І такіх тэмаў так шмат, што мне здаецца, найбольшая каштоўнасць гэтага спектаклю – што гэтыя тэмы ўздымаюцца.
Але яны не раскрываюцца шырока, проста ўзгадваюцца.
Так. Для нас з вамі, для нашых гледачоў, магчыма, не адкрыццё, што ёсць прытулак, што ёсць, скажам, праблема з жабракамі, але пра гэта ўпершыню кажуць са сцэны. І гэта вельмі важна.Тут вельмі спрэчныя меркаванні, наколькі замежным гледачам будзе цікавы гэты веер, зрэз гэтых усіх праблемаў.
Шчыра кажучы, мяне гэта здзівіла таксама, я таму і хацела ў Вас спытаць: чым, на Вашую думку, «Мабыць?» зацікавіў замежных крытыкаў?
У кожнага з нас існуюць нейкія стэрэатыпы адносна ўспрымання любой краіны. І тут зусім іншая краіна, нечаканая пастаноўка пытанняў, вастрыня – можа быць, вось гэтая прычына і стала асноўнай.
Магчыма, варта пералічыць, якіх краінаў крытыкі, рэжысёры і артысты былі ў нас на «ТЕАРТ» – гэта Аргентына, Вугоршчына, Нямеччына, Ізраіль, Італія, Латвія, Літва, Польшча, Расея, Эстонія, Францыя. То бок ёсць краіны блізкія. Але ёсць такія, што маглі не мець дагэтуль ніколі дачынення з Беларуссю і, магчыма, «Мабыць?» іх здзівіў у чымсьці сэнсава, а ў чымсьці – формаю. Што яшчэ з нашых спектакляў, з таго, што было на «ТЕАРТ», было калі не новым паводле формы, то прынамсі выбітна цікавым?
Вельмі годна глядзеліся лялечныя спектаклі рэжысёра Аляксея Ляляўскага. Адзін спектакль «Тарцюф» ён паставіў у сябе ў Беларускім тэатры лялек у Менску, а другі спектакль «Самазванец» паводле «Барыса Гадунова» – у Берасцейскім тэатры лялек. І гэты спектакль асабіста для мяне – адно з самых моцных уражанняў. Я па шчырасці бачыў яго яшчэ і раней, на іншым фестывалі, але ўвогуле – Пушкін і «Барыс Гадуноў» у лялечным тэатры – такога, здаецца, яшчэ і не было. І тут я дадам, што калі абвесцілі намінантаў на «Залатую маску», самую прэстыжную прэмію ў Расеі для тэатралаў, то сярод намінантаў аказаўся і наш Аляксей Ляляўскі. Адную са сваіх пастановак ён паставіў у Санкт-Пецярбургу. То бок прызнанне гэтага рэжысёра – агульнаеўрапейскае.
Нагадаю таксама, што ён быў і госцем гэтай Зорнай студыі, і там мы гаварылі менавіта пра ягоную любоў і замілаванне і павагу да сур’ёзнай літаратуры, так што Пушкін тут не выпадковы, прынамсі ў ягонай творчай кар’еры.Да іншых прэм’ераў – ведаю, што шмат спрэчных водгукаў выклікала «Інтэрв’ю з вядзьмаркамі» Яўгена Карняга. Яўген – персона яркая, з гісторыяй. Ён займаецца развіццём пластычнага тэатру, мае няпростыя адносіны з дзяржаўнымі тэатрамі ды за шмат гадоў працы ў тэатры ні разу не ставіў нічога на дзяржаўных пляцоўках. Ні разу – аж да «Вядзьмарак», якія выйшлі сёлета якраз у Тэатры лялек. Чаму так адбылося? І ці ісці на гэты спектакль нам, паспалітым тэатральным аматарам?
Ісці трэба ў любым выпадку. Я цалкам з Вамі згодны – пра ўзаемаадносіны Карняга і дзяржаўных тэатраў, я калі пісаў рэцэнзію на гэты спектакль, то нават падлічыў – ён, аўтар 12 ці нават болей пастановак, з тэатрам рэпертуарным сутыкнуўся ўпершыню!І таму па вялікім рахунку гэта ці не першая магчымасць запланаваць і заспець спектакль, бо, як вядома, у праектным тэатры спектакль можа паказвацца, а потым – можа быць вельмі вялікі перапынак, і мы не ўбачым гэтага спектаклю. Тут мы можам бачыць яго кожны месяц.Мяркую, што гэта вельмі важная пастаноўка для нашага тэатру, бо, як я і казаў, Карняг туды нарэшце, у рэпертуарны тэатр, увайшоў, а, па-другое, гэта вельмі важна і для нашага лялечнага тэатру. Бо ягоныя пастаноўкі ўражваюць, гэта пастаноўкі вельмі высокага ўзроўню, але, на вялікі жаль, не ўсе гледачы даходзяць да лялечнага тэатру – існуе стэрэатып, што гэта тэатр для дзяцей, там будуць нейкія лялечкі, гэта нецікава і сумна.
Мы ўжо два гады ў гэтай студыі руйнуем гэты стэрэатып, а ён усё яшчэ існуе?
Я падазраю, што ён будзе існаваць вельмі доўга, калі не вечна. Каб яго выкараніць… Мы ўсе, крытыкі, гадамі пішам пра лялечны тэатр, але вынікі не такія, як мы б жадалі.Дык вось, наколькі я ведаю, касу ў лялечным тэатры заўжды робяць дзіцячыя спектаклі. Дарослыя спектаклі не заўсёды збіраюць поўную залу. Але што датычаць «Інтэрв’ю з вядзьмаркамі» – тут поўны аншлаг, быў аншлаг на прэм’еры, былі аншлагі на наступныя месяцы, і спектаклі на наступныя месяцы таксама выдатна прадаюцца.Гэта спектакль паводле казак братоў Ґрым, але дзеянне адбываецца ў сучаснасці, то бок такі мікс – тут ёсць і пластычны тэатр, і драматычны, і лялечны, і гэта да таго ж чорная камедыя, ці, як прынята казаць, трэш. Самае галоўнае – гэта вельмі смешна. Я магу гарантаваць, што паспалітыя гледачы, якія не пішуць рэцэнзіяў, атрымаюць асалоду ад гэтага спектаклю і добры настрой дакладна.
Гэта часта закідаюць цяпер Купалаўскаму тэатру: што, дбаючы пра добры настрой, яны нацэленыя бавіць, але не адказваюць на вельмі балючыя і актуальныя пытанні. Спектакль Яўгена Карняга адказвае на пытанні, і калі так, то на якія?
У чорнай камедыі Карняга, прабачце за таўталогію, вельмі шмат чорнага гумару. То бок, напрыклад, расказваецца гісторыя, як адна вядзьмарка забіла маленькіх дзяцей, і вось гэтыя забойствы, злачынствы, то бок вядзьмаркі займаюцца сваёй прафесійнай справай. І ў нейкі момант ты пачынаеш разумець, што перастаеш успрымаць гэта сур’ёзна, а пачынаеш успрымаць гэтыя жахлівыя гісторыі як жарцікі. І потым у нейкі момант, калі ўзнікае тэма Другой сусветнай вайны, то адразу з’яўляецца пытанне, ці ёсць нейкая мяжа гэтых жартаў.
Гэта даволі сур’ёзная правакацыя ў кірунку гледача.
Так. Я ведаю, што часам гледачы падымаюцца і сыходзяць са спектаклю. І асабіста для мяне цікава, дзе мяжа ўспрымання. На нас з навінаў несупыннаю плыняй ідуць інфармацыі пра катастрофы, войны, забойствы, і, магчыма, каб уратаваць сваю псіхіку, мы перастаем гэта блізка ўспрымаць. Ну, яшчэ адзін самалёт збілі… Шкада людзей… І жыццё пайшло далей. І ў гэтым бясконцым мільгаценні ты перастаеш успрымаць гэта, і пачынаеш задумвацца – а ці не перастаеш ты быць чалавекам, ці не перастаеш спачуваць іншым людзям… Гэта адзін з такіх момантаў у гэтым спектаклі.
Пакуль мы пры прэм’ерах, давайце падсумуем гэтыя паўгода тэатральнага сезону – што яшчэ там адбылося вартага ўвагі?Прэм’ераў было не так шмат, як хацелася б, але не сакрэт, што ўсе беларускія тэатры маюць пэўныя праблемы з фінансаваннем.Не, далёка не сакрэт, рэжысёры часта пра гэта гавораць тут у мяне ў гасцях.
І яны не могуць кожны месяц ці нават кожныя два месяцы даваць прэм’еры, таму іх колькасць мы можам пералічыць па пальцах.Калі пачаць з Опернага тэатру, то там адбылося дзве прэм’еры: балет «Маленькі прынц» Глебава і дзіцячая опера «Доктар Айбаліт». Музыку да балету «Маленькі прынц» наш класік Яўген Глебаў напісаў вельмі даўно, баюся памыліцца, але ці то ў 70-ыя, ці то ў 80-ыя гады. Цікава, што сусветная прэм’ера гэтага балету адбылася не ў Менску, і нават не ў Савецкім Саюзе, а ў Фінляндыі, у Хельсінкі. Ён потым ставіўся ў іншых гарадах Савецкага Саюзу, але ў Менску – ніколі. І тут самым істотным падаецца мне менавіта зварот да Глебава, бо калі мы гаворым, што трэба прасоўваць сваё, трэба ставіць сваё, то Оперны тэатр якраз гэта і зрабіў.
Хто канкрэтна займаўся гэтаю пастаноўкай і наколькі яна атрымалася? І наколькі яна дзіцячая ці дарослая, якая?
Тут вось узнікае багата пытанняў. Гэта пастаноўка балетмайстра Аляксандры Ціхаміравай, і, па шчырасці, асабіста мяне гэты балет не ўразіў.Рэч у тым, што калісьці, калі Глебаў напісаў гэты балет, ён прапанаваў яго паставіць Валянціну Елізар’еву, яшчэ тады, у 70-ыя–80-ыя. Бо Елізар’еў да таго ставіў іншы ягоны балет «Тыль Уліншпігель». Але Елізар’еў адмовіўся, і, наколькі я ведаю, адна з праблемаў гэтага балету была ў тым, што там няма канфлікту. А для Елізар’ева гэта было вельмі важна, каб быў канфлікт. І вось у гэтай актуальнай пастаноўцы і мне таксама вельмі не хапіла канфлікту. Безумоўна, «Маленькі прынц» – гэта цудоўны філасофскі твор, але калі няма канфлікту, то пачынаецца – нават калі пачытаць лібрэта – мільгаценне падзеяў.
А куды ж гэта знікла? У кнізе ж ёсць усё – і дынаміка, і драма…
Драма – так, але я б не сказаў, што там ёсць такая ўжо дынаміка.
А мне «Маленькі прынц» падаецца выдатным творам для інсцэнізацыі: сцэна, сцэна, кульмінацыя і развязка.
Але тое, што я пабачыў на сцэне… Вось ёсць, скажам, галоўны персанаж. Потым у адной сцэне з’яўляюцца другасныя персанажы, потым яны знікаюць. Атрымліваецца мільгаценне, і такой паўнавартаснай, цікавай харэаграфіі я, на жаль, таксама не пабачыў. Бо балетмайстар фактычна ішла за лібрэта, і атрымалася пэўная ілюстрацыйнасць. То бок – з’явіліся нейкія героі? Ну трэба паказаць іх. Вось яны станцавалі і зніклі. І мне здаецца, што «Маленькі прынц» у тым фармаце, у якім яго паставіў тэатр, магчыма, будзе цікавы дзецям. Бо музыка Глебава – цудоўная, слухаецца ён цудоўна, гледзішчны…
Гэта даўгі, паўнавартасны балет у дзвюх дзеях?
Так, цалкам класічная форма, дзве дзеі. Я, вядома, сам не дзяцёнак, але мне здаецца, малыя гледачы яго будуць добра ўспрымаць. Дарослым жа – лібрэта і танец да ўзроўню музыкі не ўзняліся. Слухаць яго цікавей, чым глядзець.І другі спектакль, які паставіў Оперны тэатр, «Доктар Айбаліт» – цікавы тым, што ў нашай краіне апошняя дзіцячая опера паводле беларускага кампазітара ставілася, можа, паўстагоддзя таму. Бо іншыя здараюцца: напрыклад, не так даўно была опера «Віні-Пух» – але гэта расейскі аўтар. Оперу «Доктар Айбаліт» напісала беларуская кампазітарка Марына Марозава, і гэта, так бы мовіць, ейная сусветная прэм’ера. Твор напісалі адмыслова для опернага тэатру, і раней яго ніколі не выконвалі. Я паглядзеў гэты спектакль, і мяркую, што ён мае спадабацца і дзецям, і дарослым. І тым дарослым гледачам, з якімі я кантактаваў, гэты спектакль быў цікавы таксама, цікава было нават сачыць за, здавалася б, даўно вядомым – сюжэтам.
Праспяваным сіламі нашых оперных спевакоў, без запрошаных?
Так, сіламі нашых оперных выканаўцаў.Што датычыць музычнага тэатру – там была пакуль толькі адная прэм’ера, гэта музычная камедыя «Вяселле ў Малінаўцы» – і не буду хлусіць, але я прынцыпова, магчыма, упершыню за апошнія гады прынцыпова не пайшоў на гэтую прэм’еру, бо мне проста не цікава.
Мне ў прынцыпе незразумелы такі зварот, бо, па-першае, вось жа першакрыніца, літаральна пад бокам, па-другое, гэта ж зусім не амбітна, вяртацца да такой савецкай архаікі.
Я мяркую, што гэта спадчыннасць. Калі наш Музычны тэатр быў яшчэ тэатрам Музкамедыі, там якраз і ішлі аперэты і музычны камедыі, напісаныя савецкімі кампазітарамі. Потым тэатр змяніў сваю назву, пачалі ставіцца мюзіклы, пачалі ставіцца балеты, але ўся цяжкасць у тым, што значная частка аўдыторыі засталася тая ж, яны засталіся ў палоне той старой Музкамедыі ды яе рэпертуару.
То бок гэта рух у кірунку да гледача?
Гэта людзі з дэмакратычнымі, не складанымі густамі, у іх жыве настальгія па савецкім мінулым, і ім трэба, ім цікавыя тыя камедыі, тыя сюжэты. Я разумею тэатр – яны маюць права арыентавацца на гледача, ім трэба напаўняць касу, запаўняць глядзельную залу, а ў Музычным тэатры, калі не памыляюся, 700 месцаў. То бок гэта не так і проста. Але я не бачу вялікага сэнсу і не думаю, што гэта будзе нейкім мастацкім дасягненнем, калі мы бярэм гэты савецкі «нафталін», кажучы адкрытым тэкстам, і спрабуем за вушы прыцягнуць яго ў сучаснасць.У нас ёсць іншыя магчымасці! Напрыклад, быў летась ці пазалетась мюзікл «Соф’я Гальшанская», сюжэт з беларускай гісторыі. Можна паставіць нейкі сучасны мюзікл, ёсць замежныя ўрэшце.
Ну замежныя – гэта ж яшчэ і ліцэнзія…
У нас па-рознаму абыходзяць гэтае пытанне. Вось напрыклад, была прэм’ера мюзіклу «Шолам-Алэйхэм»
…які пераназвалі проста, відаць?
З аднога боку, пераназвалі, з другога – выкарыстоўвалі толькі частку музыкі, якую напісаў амерыканскі кампазітар Бок, а частку музыкі напісаў кампазітар Алег Хадоска. І гэткім элегантным чынам развязалі гэтае пытанне. І гэта, безумоўна, магчыма, галоўнае – каб было жаданне развязаць гэтае пытанне. Так што, па вялікім рахунку, можна што заўгодна ставіць, галоўнае, каб ён быў цікавы і каб ён быў сучасны.А тут… ведаючы на памяць гэты сюжэт, ведаючы актораў Музычнага тэатру, ведаючы рэжысёраў, я не пабачыў для сябе неабходнасці на яго ісці. Няма ў мяне ілюзіяў, што там будзе нешта новае, наватарскае. Гэта традыцыйны спектакль, пастаўлены ў духу і атмасферы таго часу.
Чаму менавіта ў кантэксце Музычнага тэатру можна казаць пра рэпертуар «пад гледача»? Там мала артыстычных амбіцыяў у творцаў?
Складанае пытанне. З аднога боку, як мне здаецца, гэта сапраўды палітыка Музычнага тэатру, а з другога боку – гледачы ж галасуюць нагамі.А вось літаральна некалькі гадоў таму была там цудоўная пастаноўка «Ўэстсайдская гісторыя». Гэта быў першы ліцэнзійны мюзікл, і ліцэнзію на яго, дарэчы, дапамагла набыць амбасада ЗША ў Менску. Але, наколькі я ведаю, гэты мюзікл не карыстаўся вялікім попытам. То бок гледачы прызвычаіліся, што будзе камедыя, будзе смешна, яны прыйдуць адпачыць – а тут нейкі сур’ёзны твор. І таму, хоць мяне, вядома, расчароўвае такая палітыка Музычнага тэатру, але, з другога боку, цяжка іх абвінавачваць, бо вельмі няпроста змяніць псіхалогію гледача. Той глядач, які больш элітарны, пойдзе ў оперны, а ў музычны пойдзе свая публіка – публіка, якой трэба адпачыць, і якая змяняць свае густы і погляды не хоча.Можа быць, трэба зноў жа нейкая асветніцкая палітыка, асветніцкая дзейнасць, каб пакрысе паварочваць…Тым болей, у Музычным тэатры ёсць такая праблема – доўгі час там працавала рэжысёр Анастасія Грыненка, якая ставіла дастаткова шмат мюзіклаў, у тым ліку – мюзіклаў, вядомых нам па савецкіх фільмах, па савецкай спадчыне, напрыклад, яна ставіла «Звычайны цуд», дзіцячыя мюзіклы «Бураціна», «Брэменскія музыкі». І я лічу, што гэта былі сучасныя спектаклі, сучасныя ў сваёй форме, у сваім вырашэнні. Але ў Музычным тэатры адбыўся канфлікт, Грыненка сышла, і ў яе цяпер свой тэатр «Тэрыторыя мюзіклу». Дзе, дарэчы, працуе і шмат салістаў Музычнага тэатру. І яны робяць якраз тыя больш амбітныя рэчы, якіх не стае ў рэпертуары Музычнага тэатру.
Дык, можа, гэткім чынам разыход і замацаваўся – калі частка аўдыторыі пайшла за мюзіклам, а частка – засталася пры старой добрай савецкай камедыі?
Не, аўдыторыя можа быць тая і тая, у нас увогуле не зусім вялікая тэатральная аўдыторыя. Праблема тут у іншым. Усё ж такі Музычны тэатр – гэта дзяржаўны рэпертуарны тэатр, які праце штодня, з выняткам выходнага. А тая ж самая «Тэрыторыя мюзіклу» можа даваць спектакль раз на тыдзень, бо гэта прыватны тэатр, яны такім чынам зарабляюць грошы, і акторы там працуюць у свой выходны. То бок з фінансавага пункту гледжання гэта непараўнальна проста, прынамсі пакуль непараўнальна. Хоць я б вельмі хацеў, каб «Тэрыторыя мюзіклу» расла, квітнела і кожны дзень давала свае спектаклі.
Ну, і ад гледача таксама што-нішто залежыць, каб квітнела «Тэрыторыя мюзіклу»…
Так-так, набывайце квіткі ды падтрымлівайце! Спектаклі звычайна праходзяць у Палацы прафсаюзаў ці ў Палацы ветэранаў.Далей у праграме: пра новы стары «Арт» у Купалаўскім, «Птушак» Арыстафана і Ляляўскага ды іншыя прэм’еры сезону.Гутарыла
Вольга Гардзейчык, «Белсат»
