Przesilenie letnie świętowane jest w różnych zakątkach świata. Na Białorusi najkrótsza noc w roku, czyli Noc Kupały obchodzona jest w szczególny sposób. O tym, jakie obrzędy są nieodłącznym elementem białoruskiego święta opowiedziała nam znawczyni tradycyjnej kultury Białorusi i członkini Studenckiego Towarzystwa Etnograficznego Nastasija Hłuszko.
Letnie święto Słońca było obchodzone prawdopodobnie przez wszystkie ludy, które obserwowały ruch obiektów niebieskich:
– Ludzie na całym świecie śledzili ruch słońca i księżyca, aby określić dni przesilenia i równonocy. Na Białorusi, na przykład, w jeziorze Janowa w obwodzie połockim znaleziono pozostałości starożytnego obserwatorium. Były to kamienie ułożone w określony sposób. Dzięki nim można było obserwować, jak zachowuje się słońce w określonym czasie
Kiedy świętuje się Noc Kupały?
Istnieje kilka możliwości, jeśli chodzi o czas świętowania. Można kierować się ruchem słońca i obchodzić święto w nocy z 20 na 21 czerwca lub też zwracać uwagę na daty kalendarzowe i przyjąć za datę święta Wigilię św. Jana, która u katolików przypada na noc z 23 na 24 czerwca, a u prawosławnych w noc na 6 lipca. Nastasija Hłuszko wyjaśnia tę rozbieżność faktem, że święto jest starożytne i tylko pośrednio związane z kalendarzem:
– Święto samo w sobie jest poświęcone Słońcu. Teraz łatwo jest znaleźć w internecie informacje o przesileniu z dokładnością co do minuty. W tym roku jest to noc z 20 na 21 czerwca. Oczywiście nasi przodkowie nie mogli znać daty tego wydarzenia tak dokładnie.
W należącej kiedyś do guberni witebskiej Łatgalii na wschodzie Łotwy, chłopi wyznaczali Noc Kupały w następujący sposób: w czasie zbliżającym się do przesilenia gospodarz starał się dostrzec, w którym miejscu wschodzi Słońce – na przykład naprzeciwko dziury w płocie. A kiedy słońce wschodziło w tym miejscu przez trzy kolejne dni, był to znak dla rozpoczęcia świętowania.
– Ze względu na to, że taka metoda nie jest niezawodna, młodzi ludzie czasem chodzili od gospodarstwa do gospodarstwa i świętowali Noc Kupały przez cały tydzień – mówi ekspertka.
Kupałowskie dzieci
Z przesileniem letnim jest związana również powtarzana przez pokolenia historia, że to bociany przynoszą dzieci.
– Dzieci poczęte w noc kupały rodzą się na wiosnę, kiedy te ptaki przylatują. Kiedy więc pytano niezamężną dziewczynę, jak to się stało, że ma dziecko, odpowiadała „bocian przyniósł”. A jeśli policzyć miesiące, to wszystko się zgadza – wyjaśnia Nastasija.
Znawczyni podkreśla, że nieślubne dzieci zajęły w społeczeństwie pewną rolę:
– Oczywiście takie dzieci dorastają bez ojca. Wierzono jednak, że dzieci będą miały dużo szczęścia w życiu. Wysyłano je do rozwiązywania różnych ważnych spraw: na swaty lub w jakimś interesie. To ciekawy sposób na pogodzenie się z faktem istnienia dzieci urodzonych poza związkiem małżeńskim poprzez nadanie cech, które pomogły im zająć miejsce w społeczeństwie.
Kupałowskie wianki
Wianki są istotną częścią obrzędu. Dziewczyny wyplatają je dla siebie z kwiatów, a dla chłopców z gałęzi. Taką ozdobę na włosach noszą głównie kawalerowie i panny, jednak zdarzało się, że i kobiety zamężne mogły zakładać wianki na głowę.
– Według niektórych tradycji młode żony zakładają wianek na chustę lub na tzw. ubrus czyli kawałek białego płótna z haftem. To zależy też od tego, czy urodziło się dziecko i jakiej jest płci. Jeśli to chłopiec – nie można już nosić wianka, nawet w Noc Kupały, ale jeśli to dziewczynka, to jak najbardziej, można jeszcze przez jakiś czas w nim chodzić – mówi etnografka.
Wianki potem puszczane są po wodzie. Wróżono, że jeśli wianek podpłynie do brzegu, to w tym roku nie należy spodziewać się małżeństwa; jeśli odpłynie od brzegu, to dziewczyna wyjdzie za mąż. Kierunek, w którym odpływał też miał znaczenie. A jeśli wianek zatonął, to był to bardzo zły omen.
Jak świętować Noc Kupały
Każdy region Białorusi kultywował inne tradycje dotyczące tego, co należy robić w tę noc. Nie ma więc jednego wspólnego obrzędu. Jak podkreśla ekspertka, dobrze byłoby dowiedzieć się, jak to się odbywało w konkretnych regionach np. na Polesiu, bo podawanie ogólnego opisu z punktu widzenia etnografii nie jest prawidłowe.
– Miejsce świętowania powinno być w pobliżu wody. Przed Nocą Kupały mamy okres Zielonych Świątków, w czasie którego kąpiel uważano za niebezpieczną, ponieważ syreny mogą cię utopić. A w Noc Kupały można już pływać. Jeśli chodzi o symbolikę, to w tę noc człowiek oczyszczany jest przez wszystkie żywioły: powietrze i wodę – podczas kąpieli, ogień – podczas skoków nad ogniskiem, ziemię – gdy para obejmując się zjeżdża ze zjeżdżalni. To ma być dobra wróżba na cały następny rok – wyjaśnia Nastasija Hłuszko.
Eksperci z Towarzystwa Etnograficznego organizują obchody w obwodzie witebskim, dlatego oparli je na obrzędowości charakterystycznej dla tego obszaru.
– Nigdy nie robimy scenariusza, ale jest pewna sekwencja działań, – podkreśla etnografka. – Świętowanie rozpoczyna się wraz z zachodem słońca. Ognisko jest już przygotowane. Wybierana jest najładniejsza dziewczyna do roli Kupałki i dla niej zaplata się długi warkocz z kwiatów. Dziewczęta prowadzą Kupałkę na miejsce świętowania, towarzyszy im przy tym śpiew. Tam formują koło wokół ognia i w ten sposób oplatają go warkoczem.
Pieśni wykonywane podczas Nocy Kupały są dobrze zachowane, w literaturze można znaleźć śpiewy na każdy etap świętowania. Na początku są pieśni, które mają przywołać ludzi na święto. Na ucztę zbierała się cała wieś, bez względu na wiek, bo w dawnych czasach szczerze wierzono, że osoby, które nie biorą udziału w obrzędach żyją mają kontakt z siłami zła.
– Stawiamy wrota oplecione kwiatami, aby odświętna przestrzeń oddzielona była się od codzienności. Przy bramie każdy witany jest dzbankiem wody i ręcznikami. Więc ludzie myją twarze i przychodzą w pewnym sensie oczyszczeni – wyjaśnia znawczyni.
Ognisko zbudowane jest wokół słupa, na którym zamocowane jest koło. Gdy zapłonie ogień – śpiewa się pieśni do tańca w korowodzie.
– Wieszanie wstążek na koło to nienajlepszy pomysł. Kiedyś zrobiliśmy taką głupotę. Są one syntetyczne i bardzo szybko się zapalają, a potem te kawałki łatwopalnych materiałów lecą we wszystkich kierunkach i na ludzi. To niebezpieczne – dzieli się swoim doświadczeniem Nastasija.
Odradza również rozpalanie dużego ogniska z desek, gdyż wytwarzają one silny żar, który później ciężko jest ugasić.
Taniec w korowodzie trwa, dopóki nie upadnie słup z kołem. To jest bardzo magiczny moment:
– Od tego, na którą stronę się przewróci, zależy jaki będzie nadchodzący rok. Jeśli spadnie na północ lub zachód – będzie źle, a jeśli na południe lub wschód – dobrze. Decyduje on też o losach ludzi. Kiedy spada w twoją stronę – to dobry znak. Ludzie pobierali się, gdy słup wskazywał na nich.
Gdy słup opadnie i ogień zacznie się palić, urządza się zabawy, tańce, śpiewa się żartobliwe, a nawet prześmiewcze pieśni. Potem ognisko jest zmniejszane i zaczynają się skoki przez ogień. Tu trzeba bardzo uważać, choć mówi się, że w Noc Kupały ogień nie parzy.
– Aby dziewczyna mogła przeskoczyć przez ogień, powinna mieć szeroką spódnicę. A chłopak powinien mocno trzymać dziewczynę za rękę. Nawet jeśli nie będzie dała rady przeskoczyć, chłopak może po prostu pociągnąć ją za sobą. Może taki właśnie jest cel – sprawdzić jak dobrze potrafią współpracować ze sobą. Każdy powinien przeskoczyć przez ogień. Niekoniecznie w parach i niekoniecznie przez środek. Ja, kiedy byłam w ciąży, po prostu przechodziłam po krawędzi. Wszystko to dlatego, że, jak wierzyli nasi przodkowie, ogień oczyszcza – mówi ekspertka.
Najważniejsze jest oglądanie wschodu słońca. Najwięcej szczęścia ma się po zobaczeniu, jak słońce „gra”.
– Ludzie mówią, że wygląda to tak, jakby słońce mieniło się tęczowymi ognikami. Jakby podskakiwało, zmieniało kształt. Obserwuje się je o wschodzie, a kiedy dostrzeże się to zjawisko, szczęście ma towarzyszyć cały rok. To jest właściwie apogeum Nocy Kupały, bo tak naprawdę chodzi o słońce, a nie o miłość, jak byśmy chcieli. Wielkie ognisko, a także koło, które toczy się z góry, to właśnie symbole słońca – podkreśla etnografka.
Uczta w Noc Kupały
Po wschodzie słońca i wspólnych śpiewach można zasiąść do stołu.
– Jest, oczywiście, jajecznica, której nie może zabraknąć na żadnym święcie słońca. Są naleśniki, bo są swoim kształtem też symbolizują słońce. Parzy się charakterystyczny napój – „krupnik” z ziołami i miodem. Spożywa się go na gorąco. Kułaga jest również tradycyjnym daniem Nocy Kupały. Robi się ją z rozgniecionych jagód i miodu, dodaje się też mąkę żytnią. Danie wygląda jak gęsty kisiel i można jeść je łyżką – wyjaśnia etnografka.
Ekspertka wspomina również o tradycji robienia sera nad ogniskiem. Uważa się, że jeśli ktoś poda ten ser parze, to ci nie „przyprawią sobie wzajemnie rogów”.
mhm, ksz/belsat.eu
