Imperium kontratakuje. 30 lat temu "twardogłowi" usiłowali ocalić Związek Sowiecki


19 sierpnia rano widzowie sowieckiej telewizji zamiast zwyczajnych programów zobaczyli na ekranach balet Jezioro Łabędzie. W Moskwie grupa twardogłowych generałów i aparatczyków zarządziła stan wyjątkowy, który miał zatrzymać agonię ZSRR. Nieskutecznie.

Kontekst

Pucz Janajewa – Nieudany zamach stanu przeciw władzy prezydenta Związku Radzieckiego Michaiła Gorbaczowa oraz próba przejęcia władzy w ZSRR przez „twardogłowych” liderów KPZR. 18 sierpnia prezydent ZSRR został uwieziony na Krymie, a przywódcy puczu wyprowadzili wojska na ulice Moskwy. Działania te spotkały się z oporem ze strony Borysa Jelcyna i mieszańców Moskwy, którzy otoczyli siedzibę Rady Najwyższej Rosji.

Wobec braku wparcia w regionach i przejścia na stronę Jelcyna części jednostek wojskowych pucz się załamał 21 sierpnia, a jego przywódcy zostali aresztowani. W czasie wydarzeń zginęło kilkanaście osób.

Porażka puczu spowodowała delegalizację partii komunistycznej i marginalizację Gorbaczowa w polityce wewnętrznej. Zwiększyła ona popularność Jelcyna i przyspieszyła procesy odśrodkowe w ZSRR. Przywódcy rebelii nie stanęli przed sądem. W 1994 roku na mocy amnestii uchwalonej przez parlament Rosji wyszli na wolność.

Rozpad Związku Sowieckiego nie zaczął się jednak od puczu, był procesem trwającym wiele lat. Przypomnimy jego przyczyny i ciąg zdarzeń, który do niego doprowadził. Pokażemy także, jak na jego gruzach wyrosła Federacja Rosyjska.

„Niezłomny związek wolnych republik?”

Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) został stworzony przez Włodzimierza Lenina i Józefa Stalina jako państwo formalnie federacyjne (w rzeczywistości jednak unitarne), w którym nad oficjalnymi organami władzy supremację miała partia komunistyczna. W każdym sowieckim regionie: w obwodach, miastach i rejonach funkcjonowały równolegle komitety wykonawcze oraz komitety partyjne. Na szczeblu państwowym formalną głową państwa, był według sowieckiej konstytucji przewodniczący Prezydium Rady Najwyższej, ale faktycznie był nią sekretarz generalny Komitetu Centralnego partii komunistycznej. Najpierw była to Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików), potem KPZR.

Młodzi ludzie oglądają fajerwerki na Placu Czerwonym w pobliżu Kremla. 15 maja 1993 r.

W Związku Radzieckim prawa i wolności formalnie istniały, ale ich nie przestrzegano, a odpowiedzią na represje był ruch dysydencki. Chcąc umocnić system rządów, długoletni przywódcy partyjni oficjalnie zapisali wiodącą i kierowniczą rolę partii w konstytucji „breżniewowskiej” z 1977 roku.

Formalnie republiki związkowe miały prawo do samostanowienia, czyli do odłączenia się od ZSRR, ale w praktyce nie nastąpiło to aż do 1989 roku, kiedy to Litwa, Łotwa i Estonia zaczęły zdecydowanie zmierzać w kierunku wolności i niepodległości. Kwestia identyfikacji narodowej przyśpieszyła proces narastania konfliktów i doprowadziła do powstawania punktów zapalnych wewnątrz Związku.

Gospodarka w ZSRR była centralnie planowana, co doprowadziło do ogromnego deficytu towarów, które dodatkowo były niskiej jakości. Ten kryzys był jedną z oznak zbliżającej się śmierci „Sojuzu”. W sferze symbolicznej powolną agonię ukazywały kolejne pogrzeby leciwych sekretarzy generalnych, popularnie zwane „wyścigiem na lawetach”. Pod koniec lat 80. sekretarzy chowano z pełnymi wojskowymi honorami praktycznie jednego po drugim. W sowieckiej elicie pojawiło się przekonanie, że nieunikniona jest modernizacja niewydolnego systemu.

Wyznaczony przez partię na sekretarza generalnego w 1985 r. Michaił Gorbaczow próbował modernizować Związek Radziecki używając politycznego hasła „pierestrojki” (przebudowy). Jego celem było zachowanie zarówno władzy, jak i terytorium, ale skończyło się na ich utracie. Narastający kryzys objawiał się w tragicznych wydarzeniach i nieudanych przedsięwzięciach, które wstrząsały państwem. W latach 80. Mieszkańcy ZSRR musieli zmierzy się z katastrofą w Czarnobylu, kampanią walki z alkoholizmem, wojną w Afganistanie, pierwszymi konfliktami etnicznymi. Na koniec, brutalne tłumienie demonstracji w republikach podważyły autorytet zarówno rządu, jak i państwa. W trzecim roku pierestrojki KC KPZR podjął decyzję o powrocie do rzekomo demokratycznych „leninowskich zasad” w rządzeniu..

Reformy z lat 80.

Latem 1988 roku na XIX Wszechzwiązkowej Konferencji KPZR proklamowano reformę systemu politycznego. Był to kolejny „powrót do czasów Lenina”, gdy przynajmniej w teorii najważniejszymi organami władzy były rady deputowanych ludowych na różnych szczeblach. Stąd zresztą, od słowa sowiet – czyli rada, wzięła się nazwa Związek Sowiecki .

W 1988 roku organy partyjne zostały oddzielone od organów państwowych (to oddzielenie spowodowało w przyszłości problem dwuwładzy i kryzys polityczny lat 1992-1993), a realna władza została przekazana Radom Deputowanych Ludowych. Na szczeblu lokalnym oznaczało to umniejszenie roli pierwszego sekretarza obwodowego komitetu partii – władzę tak naprawdę sprawowali przewodniczący rady obwodu i obwodowego komitetu wykonawczego. Najwyższą władzę w państwie przejął Zjazd Deputowanych Ludowych, który utworzył dwuizbową Radę Najwyższą jako stały organ ustawodawczy, wykonawczy i kontrolny.

Minister obrony Paweł Graczew (z lewej), minister spraw wewnętrznych Wiktor Jerin (w środku) i Borys Jelcyn. 8 października 1993 r.
Zdj. Giennadij Galperin/Reuters/Forum

Wybory deputowanych ludowych odbyły się wiosną 1989 roku i były pierwszymi względnie wolnymi i alternatywnymi wyborami w ZSRR. Według nowego prawa Zjazd Deputowanych Ludowych ZSRR składał się z 2250 osób, częściowo wybranych w okręgach jednomandatowych, a częściowo na zasadzie reprezentacji poszczególnych republik i okręgów autonomicznych oraz z przedstawicieli organizacji społecznych.

W marcu 1990 roku Gorbaczow zajął kolejne stanowisko. W Konstytucji ZSRR pojawił się zapis ustanawiający urząd prezydenta z zastrzeżeniem, że pierwszy prezydent nie będzie wybierany w wyborach powszechnych, lecz przez Zjazd Deputowanych Ludowych. Zgodnie z oczekiwaniami Gorbaczow został prezydentem ZSRR – jednocześnie sekretarzem generalnym KC KPZR i przewodniczącym Rady Najwyższej ZSRR. W grudniu 1990 roku pojawił się także wiceprezydent. Został nim były szef Wszechzwiązkowej Centralnej Rady Związków Zawodowych Giennadij Janajew. W 1991 r. to stanął na czele puczu, mającego uratować ZSRR

Rosja się uniezależnia

W marcu 1990 roku mieszkańcy największej części składowej ZSRR: Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (RFSRR) wybrali swoją Radę Najwyższą.. Utworzono także dwuizbową Radę Najwyższą RFSRR – wzorowaną na władzach ZSRR, której członkami byli nowo wybrani deputowani. Przewodniczącym Rady Najwyższej został Borys Jelcyn, były funkcjonariusz partyjny, a następnie opozycjonista demokratyczny i przeciwnik Gorbaczowa. 12 czerwca 1990 roku Zjazd Deputowanych Ludowych RFSRR przyjął deklarację o suwerenności państwowej (na wzór krajów bałtyckich, które ogłosiły niepodległość w latach 1988-1989 i odłączały się od Związku Radzieckiego w okresie od marca do maja 1990 roku, a także Azerbejdżańskiej i Gruzińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej).

W marcu 1991 roku, w wyniku ogólnorosyjskiego referendum, powołano urząd prezydenta RFSRR. Wybory zostały zaplanowane na 12 czerwca. Szczególnym wydarzeniem było ustanowienie stanowiska wiceprezydenta, a także górnej granicy wieku kandydatów na prezydenta i wiceprezydenta – nie powinni być starsi niż 65 lat. Najprawdopodobniej ograniczenie to wprowadzono ze względu na wciąż pamiętaną gerontokrację w ZSRR sprzed pieriestrojki.

Władze KPZR starały się nie dopuścić do wyboru Jelcyna na prezydenta RFSRR i postawiło na byłego przewodniczącego Rady Ministrów Nikołaja Ryżkowa, którego nazywano „płaczącym bolszewikiem”. Jednak plan komunistów się nie powiódł i Jelcyn został pierwszym prezydentem Rosji.

Kontynuując proces upodabniania systemu rządów do amerykańskiego, 19 lipca 1991 roku Jelcyn wprowadził obok wiceprezydenta stanowisko sekretarza stanu. Ale w przeciwieństwie do Stanów Zjednoczonych, rosyjski sekretarz stanu nie był szefem MSZ, lecz sekretarzem Rady Federacji, organu doradczego prezydenta. Pierwszym i jedynym sekretarzem stanu w RFSRR został Giennadij Burbulis, bliski współpracownik prezydenta, który kierował sztabem jego kampanii wyborczej. Razem z Jelcynem sekretarz stanu, który był jednocześnie pierwszym wicepremierem, podpisał w imieniu kierownictwa RFSRR Porozumienie Białowieskie, na mocy którego utworzono Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP).

System prawdziwie wielopartyjny

W Związku Radzieckim istniała tylko jedna partia – komunistyczna. W wyborach głosowano na jedną listę, blok komunistów i bezpartyjnych. Monopartyjność była dogmatem inaczej w niż w innych krajach socjalistycznych. W wielu z nich, nawet w Korei Północnej działy bowiem partie będące satelitami partii komunistycznych.

Do miana najstarszej partii Rosji często pretenduje Partia Liberalno-Demokratyczna Władimira Żyrynowskiego. W maju 1988 roku powstał Sojusz Demokratyczny (SD) legendarnej dysydentki Walerii Nowodworskiej. Nawiasem mówiąc, jak wspominała sama Nowodworska w książce „Po drugiej stronie rozpaczy”, na pierwszym zebraniu SD Żyrinowski chciał zostać liderem partii.

Mężczyzna sprzedaje na targu matrioszki z wizerunkiem radzieckich i rosyjskich przywódców. Moskwa, 1991.
Zdj. Chris Steele-Perkins/Magnum Photos/Forum

W tym czasie w wielu regionach popularne były Fronty Ludowe (koalicje, które zakładały ochronę interesów klasy średniej i robotniczej). A 9 października 1990 roku stało się możliwe tworzenie nowych partii – ustawa o organizacjach społecznych była dość liberalna. Po puczu sierpniowym Rada Najwyższa ZSRR zawiesiła KPZR, a w listopadzie 1991 roku prezydent Jelcyn zdelegalizował KPZR i Komunistyczną Partię RFSRR na terytorium Rosji. W rezultacie pod koniec 1991 roku w Rosji istniało co najmniej 27 partii i ruchów, z których osiem ubiegało się głosy o elektoratu o poglądach komunistycznych, co najmniej tyle partii demokratycznych i co najmniej cztery partie o przekonaniach skrajnie nacjonalistycznych.

Dwuwładza i budowanie państwa

Do jesieni 1993 roku system rządów wciąż się zmieniał. Najpierw na szczeblu federalnym pojawili się prezydent, wiceprezydent, rząd i sekretarz stanu. Na prowincji po upadku KPZR miejsce przywódców partyjnych zajęli szefowie rad deputowanych, którzy niekiedy kierowali również komitetami wykonawczymi. Jesienią 1991 roku zlikwidowano komitety wykonawcze obwodów, a na ich miejsce powołano administracje obwodów. System rad na wszystkich szczeblach pozostał jednak niezmieniony.

O sprawowanie najwyższej władzy w państwie na poziomie federalnym, z prezydentem i rządem rywalizowała Rada Najwyższa. Stało się oczywiste, że system wymaga zmiany, ponieważ rady utrudniały przeprowadzenie reform gospodarczych i politycznych. Tej konfrontacji nie udało się jednak dokonać pokojowo. W 1993 roku prezydent Jelcyn, mając po swojej stronie wszystkie siły demokratyczne, użył armii do zdławienia buntu Rady Najwyższej, który został wszczęty przez polityków opcji o skrajnie różnych poglądach – komunistów, monarchistów i neonazistów.

To jednak nie oznaczało końca problemów. Szefowie administracji obwodowych tworzyli nowe organy. Zakładane przez nich specjalne komisje szukały środków na wynagrodzenia i świadczenia. Niemal na kolanie tworzyły podstawy prawne dla takiej czy innej działalności – radzieckie ramy ustawodawstwa nie były dostosowane do nowych warunków życia.

Miejscowi przywódcy byli odpowiedzialni nie tylko za tworzenie nowych władz, ale także za zapewnienie dostępności żywności w sklepach, funkcjonowanie podupadających zakładów przemysłowych oraz dystrybucję pomocy humanitarnej, która napływała z Zachodu. Starali się o fundusze z centrum federalnego, wspierali początkujące lokalne przedsiębiorstwa i zapraszali zachodnich inwestorów.

Borys Jelcyn i gubernator obwodu swierdłowskiego Eduard Rossel w Centralnym Szpitalu Klinicznym w Moskwie, gdzie prezydent Rosji był hospitalizowany po lekkim zawale serca. Moskwa, 24 listopada 1995 roku.
Zdj. POOL New/Reuters/Forum

Niektórzy przedstawiciele władz lokalnych walczyli o niepodległość i szantażowali Moskwę odłączeniem się od Rosji. Inni odtwarzali granicę Rosji od podstaw, choć nie zawsze tego chcieli. Pierwszy gubernator obwodu czelabińskiego Wadim Sołowjow mówił później, że nie planował zamknięcia granicy z Kazachstanem.

Pierwsi gubernatorzy kontrolowali ceny i byli odpowiedzialni za prywatyzację. W niektórych regionach takie reformy przynosiły polityczne dywidendy, podczas gdy w innych reformatorski zapał rujnował notowania polityków. Pierwsi przywódcy regionów działali bez ram prawnych, w sytuacji niedoborów żywności, w warunkach konfrontacji z „czerwonymi dyrektorami” wielkich państwowych przedsiębiorstw i radami okręgowymi złożonymi z byłych lub działających komunistów. Stare tradycje zarządzania nie wymierały tak szybko. Borys Niemcow, który jako 31-letni naukowiec został szefem obwodu niżnowgorodzkiego, opowiadał, że by zdobyć zaufanie w regionie i uzyskać autorytet, musiał napić się z wszystkimi 400 „czerwonymi dyrektorami”.

W sytuacji braku funduszy, władze regionów a nawet przedsiębiorstw emitowały własną walutę. W 1992 roku Niemcow wypuścił “niemcówki”, czyli banknoty, które były jednocześnie obligacjami państwowymi obwodu. Takie regionalne pieniądze nie były wtedy rzadkością: powszechnie znane były franki uralskie, które nigdy nie weszły do obiegu, a także tatarskie żetony, ruble karelskie i inne.

Ludzie wymieniają ruble sowieckie na ruble rosyjskie po rozpoczęciu reformy monetarnej w lipcu 1993 roku. „Stare” pieniądze trzeba było wymienić w ciągu dwóch tygodni z limitem nie większym niż 35 tysięcy rubli (około 35 USD) na osobę. Operacja została potwierdzona pieczątką w paszporcie, aby ludzie nie skorzystali z prawa dwa razy. Panika, która wybuchła w kraju spowodowała, że Borys Jelcyn zwiększył kwotę wymiany do 100 tysięcy rubli, a okres reformy – do końca sierpnia 1993 r. Mimo jej przedłużenia wielu osobom nie udało się wymienić swoich oszczędności gotówkowych, które ostatecznie przepadły. Grigory Dukor / Reuters / Forum

Po zakończeniu kryzysu jesieni 1993 roku system rządów w kraju i regionach przybrał znany dziś schemat: władza wykonawcza – prezydent i rząd, gubernator, mer, szef administracji obwodu; władza ustawodawcza – Zgromadzenie Federalne (Duma Państwowa i Rada Federacji), obwodowe zgromadzenia ustawodawcze lub obwodowe dumy. Pojawiły się również organy przedstawicielskie – dumy miejskie lub miejskie rady deputowanych.

W roku 1993 r. rząd ostatecznie zlikwidował wizy wyjazdowe. Z ZSRR bardzo trudno było wyjechać. Najpierw trzeba było uzyskać zaświadczenie podpisane przez dyrektora, sekretarza komitetu partyjnego i przewodniczącego komitetu związkowego, potem pozytywną decyzję komitetu partyjnego (który zbierał się raz w miesiącu), następnie trzeba było zdać egzamin w formie wywiadu w komitecie okręgowym. Po pomyślnym przejściu tych etapów należało wypełnić szczegółowy wniosek o wizę wyjazdową, wykupić wycieczkę w biurze Intourist (innych biur podróży nie było), uzyskać wizę w biurze wiz i rejestracji, zapłacić cło państwowe w wysokości 200 rubli (przy średniej pensji wynoszącej 150 rubli) i pozostawić w depozycie paszport wewnętrzny na czas wyjazdu. Oczywiście za granicę wypuszczano tylko obywateli godnych zaufania, zaakceptowanych przez KGB. W 1991 roku koszty uzyskanie samego paszportu wynosiły tyle, ile miesięczna pensja członka Komitetu Centralnego – 1000 rubli.

Flaga rosyjska, godło Związku Sowieckiego

Flaga RFSRR od 1954 roku była czerwona z pionowym niebieskim pasem na trzonie i złotym sierpem i młotem pod pięcioramienną gwiazdą w lewym górnym rogu czerwonej części. Rosyjska, państwowa, trójkolorowa flaga po raz pierwszy zawisła na maszcie w październiku 1988 roku na wiecu członków Sojuszu Demokratycznego. Do 1990 roku na wiecach i demonstracjach używano różnych flag: biało-niebiesko-czerwonej, czarno-żółto-białej z czasów imperium, flagi św. Andrzeja z niebieskim krzyżem na białym tle, a nawet flagi w barwach niebiesko-czerwono-zielonych.

W maju 1990 roku biało-niebiesko-czerwone flagi pojawiły się na pierwszym zjeździe deputowanych ludowych RFSRR – postawili je na swoich miejscach niektórzy deputowani, ale większość głosowała za usunięciem flag. 5 listopada 1990 roku rząd RFSRR podjął decyzję o zmianie flagi i herbu. Eksperci zaproponowali trzy opcje: zmodyfikowanie symboliki socjalistycznej, stworzenie czegoś nowego lub powrót do symboliki historycznej. Dwie pierwsze opcje zostały odrzucone ze względów merytorycznych, natomiast trzecia była przedmiotem poważnej debaty.

Z flagą nie było problemów: biało-niebiesko-czerwona flaga była symbolem sił demokratycznych, używano jej podczas puczu, a 22 sierpnia 1991 roku Rada Najwyższa RFSRR ogłosiła biało-lazurowo-czerwony „tricolor” flagą narodową RFSRR. Kilka dni później nazywano ją już flagą narodową, a 1 listopada Kongres Deputowanych Ludowych odpowiednio zmienił konstytucję. 11 grudnia 1993 roku lazurowy pas został zastąpiony niebieskim, a flaga Rosji zyskała wygląd, jaki znamy dziś.

Duchowny całuje krzyż przed godłem Imperium Rosyjskiego podczas puczu w sierpniu 1991 roku.
Zdj. Josef Polleross/Anzenberger/Forum

Inaczej było jednak z herbem – pojawiło się kilka projektów przekształcenia godła państwowego RFSRR. Hasło zostało zmienione z „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” na „Suwerenność. Jedność. Demokracja”. Wśród propozycji zamiany dla sierpa i młota znalazła się jaskółka lecąca w lewo nad promieniami wschodzącego słońca. Niektóre wersje herbu miały gwiazdę pięcioramienną, inne – sierp i młot. W końcu zaproponowano, aby wieniec po bokach tarczy zastąpić z jednej strony kłosami żyta, a z drugiej gałązkami brzozy.

Ostatecznie władze proponowały, aby godłem państwa był złoty dwugłowy orzeł bez koron, berła i jabłka, natomiast Rada Najwyższa skłaniała się ku wersji przedrewolucyjnej – czarny dwugłowy orzeł na złotym polu ze wszystkimi symbolami imperialnymi i herbem Moskwy na piersi.

Ostatecznie prezydent Jelcyn 30 listopada 1993 roku zdecydował się na wersję kompromisową: godłem Federacji Rosyjskiej stał się złoty dwugłowy orzeł umieszczony na czerwonej tarczy herbowej; nad orłem znajdują się trzy historyczne korony Piotra Wielkiego (dwie małe nad głowami i jedna większa); orzeł dzierży berło i jabłko, a na jego piersi na czerwonej tarczy umieszczony jest jeździec uderzający włócznią w smoka”. Zmieniali się nie tylko władcy i symbole, ale także nazwy. Już w latach 80. niektórym miastom, które nosiły nazwy sekretarzy generalnych i innych funkcjonariuszy partyjnych, przywracono ich historyczne nazwy.

Co zniszczyło ZSRR – spadek cen ropy czy fakt, że totalitaryzm i gospodarka centralnie planowana stały w zupełnej sprzeczności z rzeczywistością? Czy upadek Związku Radzieckiego był największą katastrofą geopolityczną XX wieku, czy błogosławienstwem? Kwestia ta do dziś jest przedmiotem dyskusji i sporów Rosjan: zarówno ekspertów, jak i przeciętnych ludzi. Był to proces, który stał się udzialem milionów ludzi i wpłynął na ich losy, nie tylko w Rosji czy krajach powstałych po rozpadzie ZSRR, ale też w naszej części Europy.

Iwan Słobodeniuk/ dla Vot-tak.tv/ belsat.eu

Aktualności