Metoda carów, nazistów i komunistów – psychiatria represyjna jako środek walki z białoruską opozycją
Na Białorusi, gdzie, jak wiadomo, “czasem odchodzi się od przepisów prawa”, ten rodzaj psychiatrii może stać się rzeczywistością. Nie jest to jednak nowa metoda. Wyjaśniamy więc jak i przez kogo medycyna była wykorzystywana do celów politycznych w przeszłości.
Na przymusowe leczenie w szpitalu psychiatrycznym został skierowany już co najmniej jeden Białorusin, który, jak twierdzi prokuratura, publicznie krytykował i obrażał Alaksandra Łukaszenkę. Oskarżona w innej motywowanej politycznie sprawie Palina Szarenda-Panasiuk posądza władze o stosowanie psychiatrii represyjnej.
Czym jest psychiatria represyjna?
Termin ten odnosi się do sytuacji, gdy diagnoza psychiatryczna, leczenie i izolacja stosowane są w celu ograniczenia podstawowych praw człowieka. Osobie, która przeszkadza władzy lub wpływowej grupie politycznej, można postawić fałszywą diagnozę i w ten sposób skazać ją na cierpienie moralne czy też fizyczne, odizolować od społeczeństwa i zastosować środki medyczne w celu złamania psychiki.
Jest to metoda charakterystyczna dla reżimów totalitarnych, gdzie władza może dowolnie manipulować orzeczeniami sądów, działaniami organów ścigania i diagnozami stawianymi przez lekarzy.
Czasami władze stosują takie środki, gdy nie chcą lub nie mogą w inny sposób wywrzeć presji – na przykład, gdy powodem represji są wyłącznie poglądy danej osoby i nie da się znaleźć odpowiedniego artykułu w istniejącym ustawodawstwie.
Imperium Rosyjskie: car najlepszym psychiatrą
Pierwszy powszechnie znany przypadek wykorzystania psychiatrii do celów politycznych miał miejsce w 1836 roku. Wtedy to za psychicznie chorego uznano rosyjskiego filozofa i publicystę Piotra Czaadajewa, który otwarcie krytykował władzę. Wcześniej nazwał go tak sam car Mikołaj I.
Za swój pierwszy i jedyny opublikowany za życia traktat “Listy filozoficzne” Czaadajew został umieszczony w areszcie domowym i musiał regularnie poddawać się badaniom lekarskim przeprowadzanym przez wyznaczonego przez władze lekarza. Car pozwolił publicyście wychodzić z domu pod warunkiem, że “nic więcej nie napisze”. Czaadajewa nie wolno było odwiedzać, a publikacja jego prac była zabroniona.
Naziści: eutanazja „bezużytecznych”
Niemieccy narodowi socjaliści, podobnie jak marksiści, uważali się za zwolenników najnowocześniejszej nauki. Przenieśli tezy Darwina i zasadę “przetrwa najsilniejszy” na płaszczyznę etniczności – rasa niemiecka miała przewyższać wszystkie inne, m.in. poprzez oczyszczenie samych Niemców z chorych (także chorych psychicznie) i niepełnosprawnych intelektualnie.
W ten sposób narodziła się niesławna tajna “Akcja T4” – od 1939 roku diagnozować chorych mieli lekarze “godni zaufania”, a tych pacjentów, których uznano za nieuleczalnie chorych i zbędny balast dla państwa, potajemnie mordowano. W ten sposób planowano “poprawić krew” narodu niemieckiego i zmniejszyć wydatki na cele socjalne poprzez zwiększenie liczby wolnych miejsc w szpitalach. Chorzy psychicznie byli masowo mordowani również na terenach okupowanych przez Niemców – po prostu dla oszczędności.
Wprowadzono również termin “ukryta słabość umysłu”, który mógł być stosowany wobec każdego, kto sprzeciwiał się politycznym ideom nazizmu. Osoby biedne i bezrobotne również były zabijane pod pretekstem nieuleczalnej choroby umysłowej. Działo się tak, ponieważ niektórzy profesorowie medycyny byli zdania, że ich sytuacja ma “podłoże genetyczne”.
To właśnie w ramach programu eutanazji naziści zaczęli używać broni chemicznej do masowej eksterminacji ludności. W sumie w ramach akcji zamordowano do 300 tysięcy osób.
“Akcja T4” była kontynuowana aż do upadku nazizmu. Jednak skala działań stopniowo zaczęła się zmniejszać po tym, jak pogłoski o niej rozeszły się wśród ludności niemieckiej, a eutanazja spotkała się z otwartym sprzeciwem katolickich i protestanckich hierarchów.
Komuniści: od rozstrzelań do psychiatrycznego terroru
W pierwszych dekadach władzy radzieckiej przypadki wykorzystywania psychiatrii do celów politycznych zdarzały się stosunkowo rzadko. Na polecenie przewodniczącego komitetu bezpieczeństwa Feliksa Dzierżyńskiego, jedna z liderek Partii Lewicowych Socjalistów-Rewolucjonistów, Maria Spiridonowa, została umieszczona na kilka miesięcy w szpitalu psychiatrycznym. Później trafiła pod nadzór komunistycznych służb, była wielokrotnie więziona, a w 1941 roku została rozstrzelana.
Więzienne szpitale psychiatryczne NKWD – m.in. w Kazaniu, Leningradzie czy Tomsku – były wykorzystywane do celów politycznych. Więziono tam pierwszego prezydenta Estonii Konstantina Pätsa, byłego szefa Głównego Sztabu Morskiego ZSRR Lwa Gallera czy słynnego konstruktora samolotów Andrieja Tupolewa.
Kiedy w ZSRR zaczęto odchodzić od metod stalinowskich, władze starały się, by represje były mniej widoczne dla społeczeństwa – unikano masowych aresztowań i rozstrzeliwań. Więzienie w szpitalach psychiatrycznych stało się wygodnym sposobem na izolowanie tych, którzy mieli odmienne poglądy. W wielu przypadkach odbywało się to bez żadnego procesu sądowego.
W 1961 roku weszła w życie “Instrukcja dot. natychmiastowej hospitalizacji psychicznie chorych niebezpiecznych dla społeczeństwa”, która legitymizowała karanie ograniczeniem wolności bez procesu i była stosowana, gdy nie było podstawy prawnej do aresztowania lub gdy władza nie potrzebowała procesu sądowego. Można więc było przetrzymywać taką osobę w szpitalu latami i nie miała ona prawa do obrony. Nie rozpatrywano również ponownie postanowienia o jej przymusowej hospitalizacji.
Nie ma dokładnych szacunków co do liczby ofiar psychiatrii represyjnej w ZSRR – waha się ona wg różnych szacunków od kilku tysięcy do dwóch milionów.
Do najbardziej znanych ofiar tej metody represji należą laureat literackiego Nobla Iosif Brodski, publicystka Walerija Nowodworska i obrońca praw człowieka Władimir Bukowski.
Psychiatria represyjna w radzieckiej Białorusi
Najbardziej znanym Białorusinem, który ucierpiał w wyniku takich represji, był Michaś Kukabaka, autor tekstów publicystycznych, które były rozpowszechniane przez wydawnictwo podziemne. W 1970 roku uznano go za schizofrenika i wysłano na przymusowe “leczenie” za odmowę współpracy z KGB.
“Leczenie” trwało sześć lat. W 1978 roku w Bobrujsku Kukabaka napisał artykuł pt. “Skradziona ojczyzna”, w którym skrytykował rosyjską politykę asymilacyjną na Białorusi.
Kiedy przejeżdżałem przez tory kolejowe (…) zobaczyłem znak “Uwaga! Pociąg!” napisany po rosyjsku i od razu przed oczami pojawił mi się obraz sprzed 25 lat, kiedy napis był po białorusku, a dopiero pod nim umieszczone było rosyjskie tłumaczenie. Teraz białoruski napis w ogóle zniknął. Co dziwne, wywołało to u mnie nieprzyjemne uczucia. Nagle zdałem sobie sprawę, że jestem Białorusinem.
Od 1978 do 1988 roku Michaś Kukabaka był więziony za “antyradziecką agitację i propagandę” oraz za “niedoniesienie o planowanych lub popełnianych przestępstwach”. W 1989 roku wyniki niezależnej ekspertyzy psychiatrycznej przeprowadzonej w Moskwie potwierdziły, że był on zdrowy psychicznie.
RL, ksz/pp belsat.eu
