Zapomniane miliony. Ile pieniędzy otrzymała Białoruś od Unii Europejskiej na umocnienie granicy?
Reżim Alaksandra Łukaszenki latami otrzymywał od UE środki na wyposażenie białoruskich służb granicznych i rozwój infrastruktury na granicy. Teraz szantażuje on Europę nielegalną migracją. Sprawdziliśmy więc, ile pieniędzy Unia Europejska przekazała Białorusi i na jakie projekty.
Kwestia politycznego wyboru
Obecnie Litwa odnotowuje gwałtowny wzrost nielegalnej migracji z Białorusi. W ciągu 13 dni, od 25 czerwca do 8 lipca ponad tysiąc osób próbowało nielegalnie przedostać się na Litwę (w sumie od początku roku było to 1509 osób). Dla porównania w 2017 roku Litwini zatrzymali na granicy 72 nielegalnych migrantów, w 2018 – 104, w 2019 – 46, w roku 2020 – 81.
Władze litewskie oskarżają reżim Łukaszenki o ułatwianie nielegalnej migracji do Unii Europejskiej i celowe przerzucanie migrantów na granicę. Przedstawiciele Litwy otwarcie nazywają działania Mińska wojną hybrydową.
Przedstawicielstwo UE na Białorusi podkreśla, że do niedawna współpraca UE z Państwowym Komitetem Granicznym Białorusi w zakresie kompleksowego zarządzania granicami była skuteczna. UE pozytywnie ocenia również współpracę z Ministerstwem Spraw Wewnętrznych Białorusi w zakresie polityki migracyjnej i migracji zarobkowych.
– Wzrost liczby nieregulowanych przekroczeń granicy Białorusi z Litwą w ostatnich tygodniach nie wynika z technicznych możliwości czy profesjonalnego przygotowania białoruskiej administracji do wykonywania swoich funkcji i obowiązków – ani jeśli chodzi o urzędników państwowych, ani straż graniczną. Sądząc po ostatnich wypowiedziach reżimu Łukaszenki, jest to tylko kwestia politycznego wyboru. UE potępia instrumentalizację migrantów i wykorzystywanie tej sytuacji do celów politycznych – powiedział przedstawiciel UE w komentarzu dla Biełsatu.
Na najwyższym szczeblu reżim Łukaszenki de facto przyznaje, że traktuje kwestię migracji jako mechanizm szantażu UE i zemsty za sankcje. Minister Spraw Zagranicznych Białorusi Uładzimir Makiej oświadczył 26 maja, że Białoruś zamierza zerwać współpracę z UE w kwestii nielegalnej migracji, „jeśli Zachód się nie opamięta”.
Pod koniec czerwca Mińsk ogłosił zawieszenie umowy o readmisji. Makiej wyjaśnił, że władze nie zamierzają „powstrzymywać niektórych zbiegłych migrantów, którzy chcą dostać się na Zachód”.
– Nigdy nie będziemy nikogo zatrzymywać, przecież oni nie idą do nas – skomentował tę decyzję Łukaszenka podczas konferencji 6 lipca.
Delegacja UE na Białorusi przyznaje, że jest zawiedziona zachowaniem Łukaszenki, który podjął bezprecedensową decyzję o zawieszeniu umowy o readmisji. Umowa weszła w życie dopiero w zeszłym roku i do niedawna większość państw UE dobrze oceniała współpracę Białorusi w kwestii readmisji.
– Obecna sytuacja na granicy litewskiej znacznie odbiega jednak od zapisanej w umowie zasady rzetelnej współpracy w zwalczaniu nielegalnej migracji. Będziemy nadal apelować do władz białoruskich, by przestrzegały swoich międzynarodowych obowiązków i zobowiązań, w tym Konwencji Genewskiej dotyczącej statusu uchodźców (1951) – wyjaśnia przedstawicielstwo UE.
W udzielonych nam wyjaśnieniach dodano, że Komisja Europejska udziela obecnie Litwie wsparcia operacyjnego za pośrednictwem struktur Unii Europejskiej, a w razie potrzeby wsparcie to zostanie zwiększone.
Ile pieniędzy otrzymał Mińsk od UE?
Przedstawiciele reżimu Łukaszenki sztucznie próbują powiązać skandaliczne decyzje w zakresie nielegalnej migracji z kwestią wydatków państwowych. Na przykład 6 lipca Makiej oświadczył, że Białoruś z powodu sankcji musi przekierować „do konkretnych ludzi, do narodu” pieniądze, których przeznaczeniem były projekty związane z granicami.
Przemawiając w Brześciu 22 czerwca, Łukaszenka narzekał, że Białoruś rzekomo wydała setki milionów dolarów na ochronę Europy przed przemytem i nielegalną migracją, ale teraz nie zamierza już dłużej tego robić:
– Nasuwa się pytanie: czy wy postradaliście rozum? Rozpętaliście przeciwko nam wojnę hybrydową i żądacie od nas, abyśmy was bronili, jak dotychczas? Stosujecie przeciwko nam presję informacyjną, regularnie i zbiorowo nas wyniszczacie, próbujecie zabić naszą gospodarkę i oczekujecie, że będziemy wydawać setki milionów dolarów, tak jak wcześniej, aby chronić wasze interesy geopolityczne? Tylko ludzie niespełna rozumu mogliby tak myśleć i liczyć na nasze wsparcie.
W swoim wystąpieniu Łukaszenka pominął jednak fakt, że Zachód również zainwestował w ochronę białoruskiej granicy i rozwój infrastruktury. Unia Europejska przez wiele lat pomagała Białorusi we zapewnianiu bezpieczeństwa granic, wydając na ten cel dziesiątki milionów euro.
Jeszcze we wrześniu 2009 roku, występując na międzynarodowej konferencji granicznej, Łukaszenka powiedział, że w latach 1996-2009 w ramach międzynarodowych projektów pomocy technicznej na modernizację białoruskiej granicy wydano prawie 30 milionów dolarów. Łukaszenka podkreślił wówczas, że chętnie przyjmie takie wsparcie w przyszłości:
– Chcę, żebyście wiedzieli, że każdy cent, dolar czy euro, który jest przeznaczony dla Białorusi po to, żebyśmy mogli utrzymać wschodnią granicę UE w dobrym stanie – to wszystko przekłada się na praktykę i ani jeden cent nie jest przez nas wydawany niezgodnie z docelowym przeznaczeniem.
Jak poinformowano Biełsat w Przedstawicielstwie UE w Mińsku, tylko w okresie od 2001 do 2012 roku wsparcie Unii dla Białorusi w dziedzinie kompleksowego zarządzania granicami wyniosło około 47,5 mln euro i zostało zrealizowane w ramach programu obustronnej pomocy. Białoruś otrzymała również 21 mln euro w ramach finansowania projektów regionalnych, co umożliwiło jej modernizację infrastruktury i sprzętu na granicach, poprawę jakości szkoleń i współpracy operacyjnej.
Od 2012 roku wsparcie UE przeznaczane na zarządzanie granicami Białorusi (z wyłączeniem wsparcia dla sektora celnego) wyniosło około 15 mln euro, a dodatkowe 400 tys. euro przeznaczono na współpracę w zakresie polityki migracyjnej. Obejmuje to zawieszony obecnie projekt białoruskiego MSW o wartości 7 mln euro, którego celem jest pomoc Białorusi w rozwiązaniu problemu nielegalnej migracji.
UE przeznaczyła również środki na projekt partnerski z realizowany z białoruską strażą graniczną (1,3 mln euro), który miał być realizowany przez łotewską straż graniczną we współpracy z Litwą, Polską i Estonią, ale został zamrożony jeszcze przed planowanym rozpoczęciem we wrześniu 2020 roku. Przedstawiciele UE zaznaczają, że „białoruski” wkład w niektóre projekty wynosił maksymalnie 20 procent ich całkowitych kosztów.
BOMBEL: od psów policyjnych po najnowsze środki łączności
Jak zauważono w publikacji badawczej Centrum Badań Europejskich i Fundacji Konrada Adenauera, od początku XXI wieku służby graniczne Białorusi zostały znacząco wyposażone dzięki wsparciu Komisji Europejskiej. Zrealizowano duże projekty w zakresie wytyczania granic, wzmacniania kontroli granicznej i tworzenia infrastruktury granicznej (np. przebudowa białorusko-litewskiego przejścia granicznego Kamienny Łoh). Inicjatywa analityczna Belarus Security Blog w swoim raporcie z 2016 roku oceniła pomoc UE jako „znaczącą i skuteczną”.
Jednym z najbardziej znaczących projektów granicznych realizowanych przez UE są cztery programy organizacji systemu kontroli imigracji na granicy Białorusi, znane pod nazwą BOMBEL. BOMBEL-1,2,3 i 4 miały na celu udzielenie pomocy białoruskiej Straży Granicznej w zwalczaniu przestępczości transgranicznej, tworzeniu i stosowaniu nowoczesnych systemów zarządzania granicami, kontroli granicznej itp.
Budżet projektu BOMBEL-1 wynosił 4,4 mln euro i został zrealizowany w latach 2005-2006. Jednym z kluczowych elementów programu była modernizacja ośrodka szkolenia psów w Smorgoniach, gdzie szkoli się zwierzęta dla straży granicznej. Modernizacja zakończyła się w październiku 2007 roku, a w styczniu 2010 roku centrum odwiedził ówczesny szef Delegacji UE na Białorusi Jose Manuel Pinto Teixeira.
Centrum cieszy się opinią jednego z najlepszych w Europie Wschodniej pod względem wyposażenia technicznego. Pomoc zagraniczna pozwoliła na zwiększenie liczby psów policyjnych w białoruskiej służbie granicznej, poprawę warunków panujących w centrum oraz podniesienie jakości szkolenia.
Budżet BOMBEL-2 wynosił 9 milionów euro. Program przewidywał zwiększenie potencjału technicznego wojsk granicznych, ponowne wyposażenie i automatyzację przejść granicznych oraz budowę kompleksu budynków, służących tymczasowemu kwaterowaniu nielegalnych migrantów i uchodźców. Białoruscy strażnicy graniczni zostali przeszkoleni w zakresie pracy z systemami informacyjnymi UE w celu zwalczania nielegalnej migracji i mieli możliwość wzięcia udziału w wyjazdach szkoleniowych do Francji.
Projekt BOMBEL-3 został wdrożony w latach 2009-2010, a jego budżet wynosił 6 mln euro. Jak później oświadczyli przedstawiciele Komitetu Granicznego Białorusi, realizacja tego projektu pozwoliła stronie białoruskiej na stworzenie nowoczesnego systemu połączeń i przesyłania danych na granicy białorusko-polskiej. Łączna długość światłowodowych linii komunikacyjnych wyniosła 460,46 km, a liczba stacji łączności – 48.
BOMBEL-4 to kontynuacja projektu BOMBEL-3, ale tym razem dotyczył on granicy z Litwą. Program, którego budżet wyniósł 3,7 mln euro, przewidywał utworzenie nowoczesnej sieci telekomunikacyjnej, która powinna znacznie poprawić skuteczność systemu zarządzania. Projekt jest realizowany wspólnie z litewską służbą graniczną w ramach programu transgranicznego „Łotwa-Litwa-Białoruś”.
We wrześniu 2019 roku, podczas prezentacji projektu BOMBEL-4, zastępca przewodniczącego Straży Granicznej Białorusi generał-major Ihar Pieczań podziękował Unii Europejskiej za pomoc i nazwał ten program unikalnym i niezwykle ważnym dla białoruskiej straży granicznej. Podkreślił, że BOMBEL-4 to największy projekt budowy infrastruktury telekomunikacyjnej na Białorusi nie tylko ze względu na efektywność technologiczną, czas budowy i koszty, ale również jego skalę.
Migranci, przemyt i broń
Unia Europejska przekazywała Białorusi środki również w ramach programu pomocy finansowej i technicznej w zakresie migracji (AENEAS-1,2,3).
Program AENEAS był projektem partnerskim, ale fundusze pochodziły głównie z UE. Na przykład budżet AENEAS-2 wynosił 625 tys. euro, z czego tylko 125 tys. euro w ramach finansowania z budżetu państwa pokryła Białoruś.
Co ciekawe, celem programu AENEAS było również podniesienie poziomu szkolenia kadr, dlatego dofinansowanie objęło nawet wyposażenie sal konferencyjnych i komputerowych dla funkcjonariuszy straży granicznej i specjalistów białoruskiego MSW.
Budżet programu AENEAS-3 wynosił prawie 900 tys. euro, a program przewidywał wyposażenie agencji organów służb granicznej w środki techniczne do pobierania odcisków palców oraz stworzenie systemu informacji o krajach pochodzenia migrantów.
Projekty realizowane w związku z ochroną granic nie ograniczały się tylko do kwestii migracji. Białoruś uczestniczyła również w międzynarodowych programach zwalczania handlu narkotykami, przemytu broni, handlu ludźmi itd. Niemcy finansują obecnie program mający na celu podniesienie kompetencji białoruskich służb granicznych w zakresie zwalczania handlu bronią (AWABEL). Budżet projektu wynosi prawie 1,5 mln dolarów.
Współpraca transgraniczna i 400 tys. euro dla Komitetu Ekspertyz Sądowych
Białoruś uczestniczy również w dużych programach współpracy transgranicznej UE „Polska-Białoruś-Ukraina” i „Łotwa-Litwa-Białoruś”. Szczególną cechą tych programów jest to, że mają one szeroki profil tematyczny i nie ograniczają się do służb granicznych. Pieniądze zostały przeznaczone na projekty budowy dróg, poprawę infrastruktury przejść granicznych, ochronę dziedzictwa kulturowego i historycznego, rozwój turystyki i sfery społecznej itp.
Jak podaje MSZ Białorusi, w latach 2007-2013 w ramach tych programów na Białorusi zrealizowano projekty o wartości około 50 mln euro. Natomiast w latach 2014-2020 w ramach różnych konkursów dla Białorusi dostępne było około 280 mln euro.
W Biurze programu Polska-Białoruś-Ukraina 2014-2020 poinformowano nas, że do dofinansowania z UE zostało zatwierdzonych w sumie 71 projektów z udziałem białoruskich organizacji. Na realizację tych projektów UE ma przeznaczyć ok. 38,5 mln euro. Niektóre z projektów zostały już ukończone, inne są w trakcie realizacji, a część z nich (mikroprojekty o łącznym budżecie od 20 do 60 tys. euro) zostanie uruchomiona w najbliższym czasie.
Niektóre z tych projektów mają bezpośredni wpływ na funkcjonowanie służb granicznych. Na przykład na utworzenie systemu kontroli transportu poprzez skanery rentgenowskie na przejściu granicznym Zubki Białostockie-Bierestowica przeznaczono 4,5 mln euro. Ponad 4,6 mln euro Unia Europejska przekazała na budowę obwodnicy Tuchenicze-Wysokie-granica polsko-białoruska (przejście graniczne Połowce-Pieszczatka), która jest częścią białoruskiej drogi krajowej R-16.
W ramach programów współpracy przygranicznej pieniądze otrzymywały nawet te organizacje, które formalnie nie mają związku z ochroną granicy. Na przykład w ramach programu „Łotwa-Litwa-Białoruś” Państwowy Komitet Ekspertyz Sądowych wziął udział w projekcie poświęconym rozwojowi nowych technologii kryminalistycznych i zwiększeniu bezpieczeństwa publicznego (okres realizacji 2020-2021). Dofinansowanie projektu przez Unię Europejską wyniosło dla Białorusi prawie 400 tys. euro. Nie wiadomo, ile z tych pieniędzy zostało już wydanych, jednak pod koniec października 2020 roku ogłoszono, że finansowanie programu „Łotwa-Litwa-Białoruś” zostało zawieszone z powodu sytuacji politycznej na Białorusi.
Kryzys polityczny nie wpłynął jednak na realizację projektów w ramach programu „Polska-Białoruś-Ukraina”. Jak informują przedstawiciele programu, na ten moment finansowanie odbywa się zgodnie z wcześniej podpisanymi umowami.
Skąd wzięły się „setki milionów”?
Ignorując fakt pomocy z UE, Alaksandr Łukaszenka domagał się setek milionów dolarów, które Białoruś rzekomo wydaje „w celu ochrony geopolitycznych interesów Zachodu”. Ale o jakich setkach milionów mowa? Już wcześniej, w 2009 roku oznajmił on, że Białoruś wydaje na obronę granicy ponad 100 mln dolarów rocznie. Najprawdopodobniej „setki milionów” to zsumowane środki przeznaczane na ten cel i Łukaszenka podał liczby ogólnego finansowania służb granicznych.
Przykładowo w budżecie Białorusi na 2021 rok na finansowanie wszystkich białoruskich oddziałów granicznych przewidziano 266 mln rubli (ok. 104 mln dolarów według obecnego kursu). Jednak w poprzednich latach kwota ta była mniejsza: 228 mln rubli w 2020 roku, 213 – w 2019, 197 – w 2018, 161 – w 2017, 159 – w 2016 i 135 – w 2015.
Wypowiedź Łukaszenki wygląda na absolutną manipulację – porównanie „ochrony interesów geopolitycznych Zachodu” z utrzymywaniem wojsk granicznych i zapewnianiem bezpieczeństwa granic własnego państwa wydaje się być czymś absurdalnym.
Ihar Iljasz, ksz/ belsat.eu
