Я хацеў напісаць тэкст пра беларусаў, якія з’язджаюць за мяжу. Але мне прывезлі курэй, і я пачаў будаваць куратнік. Шэсць беленькіх дур з інкубатара, якія ніколі не бачылі волі. Мы з Лёшам, які дапамагаў мне, назіралі, як куры баяліся пераступіць цераз адну нешырокую дошку, прыбітую ўнізе дзвярнога праёма. За дошкай была яшчэ адна турма, але з сеткай замест сцен, там можна было дыхаць ветрам і глядзець у неба.
– Куры бы беларусы, – сказаў Лёша. – Вунь воля – толькі ідзі. Але прыбіта дошка, і яны баяцца пераступіць.
Куры таўкуцца ля дошкі, глядзяць на тую лепшую турму са сваёй горшай і не ідуць.
От і мы тут, на Палессі, – таксама дурныя куры. Нарабілі сабе загончыкаў і сядзім у іх. Мне не трэба ўвесь свет. Я пасадзіў восем ліп і хачу глядзець, як яны пацягнуцца ўгору. Сёння іх можна зламаць адной рукой, а праз шмат год я на якуюсьці галіну павешу арэлі для ўнукаў. Ва ўсім свеце болей няма маіх ліп.
Мне страшна думаць, што адбудзецца штосьці, што змусіць мяне кінуць і курэй, і ліпы, і ўсе планы. Што мая зямля стане не маёй.
Ген – любіць сваю зямлю
Польскія гуралі падзяляюць людзей на тры гатункі: пні, кусты і птушкі (pnioki, krzoki i ptoki). Адныя не могуць пераехаць на новае месца, другія могуць, трэція перасоўваюцца, як ім хочацца.
Я чалавек-дрэва – магу лічыць сваім толькі тое, што бачу: зямлю ад гарызонта да гарызонта і касмічны кавалак над галавой.
От і ў Нароўлі жыў пан – такі самы пень, як і я. Ён заснаваў самую старую з сённяшніх беларускіх кандытарскую фабрыку. Тады гэта была проста сямейная фабрыка, якая ўтварыла маленькі цуд – зрабіла з ягад і фруктаў мармелад.
Калі ў 1919 годзе не па сваім жаданні пан з’ехаў адсюль назаўжды ў польскі маёнтак, ён заснаваў там такую самую фабрыку і ўсяляк падманваў сябе, што не пакідаў Нароўлі. Эміграцыя стала для яго самым цяжкім выпрабаваннем.
Гэта такі палескі ген – любіць сваю зямлю. Пэўна, не толькі палескі, але за палешукоў я тое кажу без сумневу.
«Раз’ехаліся Курані нашы»
Трыццаць год таму Чарнобыль паставіў маіх землякоў перад страшным выбарам: рызыкнуць здароўем дзяцей ці з’ехаць.
У вёсцы Каранеўка ў Хойніцкім раёне, якую праславіў Мележ, сёння з усіх людзей на балоце, што біліся за любы кавалак зямлі, засталося толькі пяць чалавек. Баба Васіліна расказвае:
– Пасля Чарнобыля дыхаць няможна было ў нас. От мой дзед мо таму і чухае сёння. Мы з ім глядзелі пасеку – у лесе яна стаяла. От як падыходзіш да лесу, дык прама зацінае ў грудзях. А муж яшчэ ляжа ды там і паляжыць. А яны прыйшлі ды як праверылі – ажно звінела там у іхніх прыборах. Забралі і пасеку тую адсюль… Ён і сёння чухае. Радыяцыя дала яму і на ногі, і на сэрца, і на ўсё.
– А вам не казалі выехаць адсюль?
– А ніхто нам не казаў. Хто хацеў, выехаў. Ніхто нам не казаў.
– То бок, адсюль не высялялі?
– Адразу дык дзяцей забралі. Са школы – і вывезлі. У дачкі двух сыноў забралі і пад Петрыкаў завезлі. А ўжо адтуль перавезлі пад Мінск. І яна ўжо паехала за імі ды там работала, кватэру далі, жыве, сыны ажаніліся. Там ужо. От так. Разышлося сяло, раз’ехаліся Курані нашы.
Па вёсцы страшна хадзіць. З каля трыццаці ацалелых хат толькі ў трох жывуць людзі. Кожная нежылая хата мае сваю гісторыю болю. Сёння тыя хаты мо ўжо закапалі.
Участковы, які падвозіў мяне з Каранеўкі да хойніцкага гасцінца, расказваў, што за пахаванне хат перадавікам нават прэміі даюць.
Хату і чалавека, які ў ёй жыў, закапаць можна. Можна спілаваць ліпу з арэлямі. А гісторыя ўсё адно застанецца. От летась гарэў лес ля Чарнобыля, дым даходзіў і да майго Прудка. А разам з дымам – страх згубіць сваё жыццё ці сваю зямлю. І – водгукі гэтых гісторый пра згубленыя сямейныя гнёзды – разбітыя, раскрадзеныя радыяцыяй і чалавекам.
Тысяча прычын застацца
Баба Васіліна расказвае, як брат забраў яе ва Украіну. А яна пажыла там месяц ды вярнулася дадому.
– Лягу спаць, а мне сняцца лясныя сцежкі.
Дзед Сцяпан, ужо нябожчык, памятаю, нават тэорыю вывеў, што радыяцыя – гэта добра. Унь грыбы пабольшалі ў памерах – хіба то ліха? Так ён меркаваў. Ён бы вывеў трыста іншых тэорый, абы апраўдаць, што нікуды не з’ехаў пасля Чарнобыля. Што застаўся на сваёй зямлі.
А бабы на сяле (у розных вёсках, то няхай будзе такі зборны вобраз), памятаю, расказвалі, што перасяленцы хутка павярталіся ў родныя мясціны ў дамавінах. Тыя бабы, здаецца, дагэтуль жывуць і ўпэўнены, што перамаглі радыяцыю сваёй любоўю да зямлі.
Яшчэ ёсць версія, што нідзе ў свеце няма чыстага месца, усюды так. І хто яго ведае, ці будзе там лепей. Усе памруць. У кожнага свая доля. Вы пачуеце тысячу прычын, чаму на забруджанай тэрыторыі можна жыць. А праўдзівая прычына толькі адна – от тыя ліпы і арэлі на іх галінах.
Мо гэта і лёгка – пераступіць цераз дошку і з’ехаць туды, дзе няма радыяцыі, дзе няма Лукашэнкі. Дзе ёсць перспектывы, праца і бачна неба за алюмініевай сеткай. Але там няма маіх ліп, якія цягнуцца ўгору. Няма дзеда Ганушы з хітрай добрай усмешкай. Няма магіл маіх дзядоў. Няма магілы майго бацькі.
От з’еду я, а тут застануцца мае ліпы. І зусім іншыя людзі, якія прыедуць сюды, будуць назіраць, як яны цягнуцца ўгору, павесяць на іх арэлі для сваіх унукаў. Унукі атрымаюць дыпломы і напішуць новыя падручнікі па гісторыі. І ў гэтых падручніках нічога не будзе пра маіх дзядоў.
Не, я не хачу пераступаць цераз вузкую дошку ў дзвярным праёме, каб глядзець на неба скрозь алюмініевую сетку. Няхай гэта нелагічна – я хачу застацца на гэтай зямлі, дзе ёсць радыяцыя і Лукашэнка. Гэта зямля – мая.
Андрусь Горват, belsat.eu
