Стары Замак у Горадні знаходзіцца ў стане рэканструкцыі, якая пакуль яшчэ не закранула фонды і выставачныя залі. Але ўжо праз месяц экспазіцыя зачыніцца, а ў памяшканнях былога палаца Баторыя пачнуцца даследаванні і рамонтныя працы.
Супрацоўнікі музею вырашылі адзначыць закрыццё экспазіцыі, якая стваралася пачынаючы з 1930-х гадоў. Некаторыя стэнды засталіся цалкам некранутымі ажно з 1960-х гадоў. Навуковы супрацоўнік Андрэй Вашкевіч правёў з гэтай нагоды «настальжы-экскурсію».
Музейшчык адзначыў, што недзе праз месяц з вітрынамі і экспанатамі ў сённяшнім выглядзе можна будзе развітацца. Нешта ў перспектыве застанецца ў «абноўленым» палацы Баторыя пасля яго адкрыцця. Нешта можа пераехаць у іншыя будынкі ў Горадні, перададзеныя гісторыка-археалагічнаму музею. Нешта можа знікнуць з вачэй наведнікаў назаўсёды, бо будзе схаваным у фондах.
Мы вырашылі сабраць Топ-10 вітрынаў замку, якія памятае са школы кожны гарадзенец, ды распавесці пра іх.
Пра гэты меч падчас экскурсіяў і ў музейных буклетах заўжды казалася канкрэтна: такімі мячамі, маўляў, нямецкія рыцары забівалі нашых продкаў падчас «Крыжацкай навалы». Надпіс на мячы «Пі кроў» па-нямецку меўся наганяць яшчэ больш жаху. Па факце апынулася, што гэта двуручны меч «фламберг», якімі карысталіся нямецкія ландскнехты ад ХVI ст. і пазней, то бок да нашых мясцінаў ён наўрад ці меў нейкае дачыненне.
Наагул, у музейшчыкаў узнікала пытанне: ці гэта не пазнейшая падробка, напрыклад, ХІХ ст.? Бо меч сапраўды агромністы і карыстацца ім мог толькі ваяр-«монстр» тыпу Грэгара Клігана з «Гульні тронаў». Звычайныя «фламбергі», што можна ўбачыць у еўрапейскіх арсеналах меншыя і танчэйшыя.
У музейным архіве захоўваюцца тры даволі дзіўных пратаколы фондава-закупачных камісіяў. Уявіце: лета 1966-га году. Рабочыя, якія чысцяць Нёман, прывозяць у музей гармату. Ім вылучылі каля 50 рублёў у якасці прэзенту. Праз два тыдні тыя ж рабочыя прывозяць яшчэ адну гармату. Ім даюць ужо крыху меншую суму. Яшчэ праз пару тыдняў гісторыя паўтараецца. Грошаў даюць яшчэ менш. Музейшчыкі жартавалі, што каб сума не змяншалася, то ў музеі магло б быць можа і 10 такіх гарматаў.
Артылерыйскую зброю знаходзілі ў Нёмне за чыгуначным мостам, дзе ў часы Паўночнай вайны былі расейскія бастыёны. Войскі Пятра І адступалі, таму са свайго часовага мосту і паскідвалі гарматы, каб зброя не дасталася шведам.
У гісторыка-археалагічнага музею некалі быў папярэднік: царкоўны музей, які фармаваўся ў будынку бернардынскага кляштару, на месцы якога сёння стаіць Драматычны тэатр. Музей так і не паўстаў, затое на паддашшы таго кляштару гэтыя вароты ў 1930-х знайшоў Юзэф Ядкоўскі, стваральнік музею ў Старым замку. Знайшоў, праўда, у вельмі благім стане.
У 1970-я вароты аднавіла народная майстрыха, якая працавала з саломай. У беларускіх вёсках сапраўды часцяком рабілі царкоўныя інтэр’еры з саломы! Адно, што захавалася іх вобмаль. Яшчэ адныя «царскія вароты» ёсць у Менску ды ва Украіне два экзэмпляры. Менавіта гэтыя вароты паходзяць з Палесся, з ваколіцаў Іванава, датуюцца пачаткам ХІХ ст.
Неяк увечары ў 1998-м годзе некалькі чалавек прынеслі згорнутую тканіну ў музей. Каляровы сувой апынуўся… слуцкім поясам. Дакладней, поясам па тыпу слуцкага, бо зроблены ён быў не ў слуцкіх мануфактурах. Хлопцы, якія яго прынеслі, разумелі, што рэч каштоўная, але чамусьці вырашылі звярнуцца ў музей, а не да дзялкоў, што займаліся антыкварыятам і вывозілі такія рэчы за мяжу. У музеі гэта адзіны падобны пас, які нават і разгарнуць цалкам немагчыма праз ягоную даўжыню.
Цікава, што даследчыца царкоўнага мастацтва Любоў Зорына, якія шмат год займалася прадметамі мастацтва ў цэрквах і касцёлах, пісала, што па храмах Гарадзеншчыны зусім нядаўна было мноства сапраўдных слуцкіх паясоў. Але за апошнія 30 год яны наўпрост… зніклі невядома куды. Таму і захаванасць у Горадні гэтага пасу – вялікая ўдача!
На невялічкай вітрыне сабраныя некалькі ўнікальных артэфактаў часоў Паўстання Каліноўскага. Ці не самы шыкоўны – гэта цэлы альбом з фотаздымкамі паўстанцаў ХІХ ст. Сярод іншых персаналіяў, побач тут стаяць здымкі двух мужоў паэткі Элізы Ажэшкі. Ніжэй месціцца паўстанцкая шабля з гербамі і патрыятычным надпісам. Неймаверна, але яе перадалі ў Горадню… з Калугі. Як яна туды трапіла? Невядома. Дарэчы, гэта таксама сведчанне ўжо забытая традыцыі абменаў экспанатамі паміж музеямі, якая існавала ў часы СССР.
Перад тым, як выставіць экспанаты, іх трэба яшчэ сабраць. З 1950-х да пачатку 1990-х паездкі па збору і выкупу экспанатаў, якія ладзіліся па вёсках, былі рэгулярнай з’явай. Традыцыю музейшчыкі адрадзілі ўжо ў 2000-х. З большага ў такіх паездках збіраюцца этнаграфічныя рэчы: ткацкія станкі, верацёны, дываны, збаны, ручнікі і г.д. Нешта людзі гатовыя аддаць за дарма, нешта – прадаць.
Бываюць і камічныя выпадкі, калі нехта з супрацоўнікаў ці іхных сяброў тэлефануе, стоячы на… сметніцы. Туды могуць выкінуць нешта з мэблі або старых прадметаў інтэр’еру. Збіраць тыя ж тканыя дываны па вёсках зручна, калі іх сушаць ці трасуць ад пылу бабулькі. Застаецца адно знайсці машыну, прыехаць і забраць.
Экспазіцыя, прысвечаная Другой Сусветнай, у музеі стваралася, як кажуць, яшчэ «па гарачых слядах». І падзеі прайшлі нядаўна, і ветэраны яшчэ былі маладыя. Галоўнай персонай на ёй быў, зразумела, Сталін: вялізны бюст ды партрэт ва ўвесь рост. Калі Сталін памёр, то да бюста прыносілі вянкі. Пасля ссохлыя вянкі музейшчыкі былі змушаныя …здаць у фонды як рэліквіі, але пасля «развянчання культу асобы» – выкінулі з лёгкім сэрцам.
Сёння экспазіцыя па вайне – гэта ў асноўным кіцелі, узнагароды і асабістыя рэчы высокапастаўленых вайскоўцаў, павязаных з Горадняй. Напрыклад, у музеі стаіць здаравенны стол са скульптурай ільва, які належаў генералу Антонаву. Той усю вайну правёў пры Сталіне, кансультуючы і дапамагаючы галоўнакамандуючаму. Дагэтуль нашчадкі ветэранаў нясуць у музей узнагароды. Калі гэта камплекты з ордэнамі Кутузава ці Хмяльніцкага, то па рынкавых коштах падобныя падарункі цягнуць на тысячы долараў…
Невялічкі стэнд, адмыслова размешчаны амаль на падлозе, прысвечаны пераможанаму нацызму. Нямецкія сцягі, зброя, узнагароды. Цікава, што сцягі несапраўдныя, а зробленыя ўжо пасля вайны. У СССР для патрэбаў музеяў ды кіно існавала цэлая індустрыя па вытворчасці не толькі нямецкай формы, але і сцягоў ІІІ Райху.
А вось узнагароды Германіі ды Японіі – сапраўдныя. Смешна, але сярод іх доўгі час таксама ляжаў і крыж генерала Станіслава Булак-Балаховіча. Белы эмаляваны крыж меў выяву чэрапа, таму супрацоўнікі ў савецкі час, відаць, і запісалі яго аўтаматычна ў лік «эсэсаўскай сімволікі».
Даследчыца Ванда Юркевіч разам з мастаком Кузняцовым у 1967-м годзе стварылі ў музеі экспазіцыю, прысвечаную прыродзе, пачаўшы ад зараджэння жыцця на Зямлі. Іклы мамантаў, скамянелыя малюскі, прыклады геалагічных пародаў – усё тут. У 1981-м тут прайшоў усесаюзны семінар супрацоўнікаў музеяў прыроды, а гэтая экспазіцыя прызнаная лепшай у СССР. Магчыма таму яе і не змянялі з таго самага 1967-га году.
Цікава, што недзе ў фондах дагэтуль захоўваецца экспанат з загадкавым подпісам: «Фота першабытнага чалавека». Зразумела, што фота датычыцца не самой істоты, але рэканструкцыі ягонага выгляду, але жарт пра таямнічы здымак гуляе сярод супрацоўнікаў дагэтуль.
Экспазіцыя, прысвечаная прыродзе, мабыць, адзіная цалкам дэідэалагізаваная. Бо і ў міжваенны час, калі музей ствараўся, і ў часы СССР, і зараз, так ці інакш, маюць месца ідэалагічныя ацэнкі ды «выхаваўчая роля». А вось пудзілы дзікоў, соваў і зуброў знаходзяцца паза палітыкай і часам.
Сярод іншых пудзілаў вылучаецца агромністая постаць зубра, які важыў не менш за тону. Сучасныя зубры, якія водзяцца ў Белавежскай пушчы, драбнейшыя амаль на траціну, бо з’яўляюцца помессю з каўказскімі зубрамі. Гэтае ж пудзіла было зроблена з нашага сапраўднага насельніка пушчы. Самі старыя пудзілы, як не дзіўна, вельмі цяжкія, бо ўсярэдзіне маюць металічны каркас і гліну. Пераносіць іх для супрацоўнікаў музею – сапраўднае выпрабаванне, параўнальнае з пераносам піяніна для піяніста.
Зрэшты, у перспектыве пераезду экспазіцыі, долі гэтай ані супрацоўнікам музею, ані зубрам, не абмінуць.
АК, фота Васіль Малчанаў belsat.eu