Рэпартаж пад брэх канвойных сабак. Журналіст Ігар Ільяш пра свае 15 содняў арышту
Журналіст Belsat.eu Ігар Ільяш 9 снежня выйшаў на волю пасля 15 дзён арышту. Раней яго прызналі вінаватым паводле арт. 23.34 КаАП («Парушэнне парадку арганізацыі ці правядзення масавых мерапрыемстваў»), абвінаваціўшы ва ўдзеле ў мітынгу пенсіянераў, дзе журналіста фізічна не было. У сваім рэпартажы Ігар распавядае, як яго затрымлівалі і з чым яму давялося сутыкнуцца ў баранавіцкай турме.
– Ігар, вы ж напішаце пра гэта? – раптам спытаў мяне адзін з затрыманых у перапоўненым «адстойніку» баранавіцкага СІЗА.
У маёй свядомасці гэтае пытанне выразна пераклікалася з пытаннем, якое Ганна Ахматава згадвае ў прадмове да «Рэквіему» – знакамітай паэмы пра сталінскія рэпрэсіі («Муж в могиле, сын в тюрьме. Помолитесь обо мне»). Вядома, у маім выпадку ўсё было далёка не так сумна – як мінімум, усе былі жывыя. Але масавыя рэпрэсіі 2020 г. сапраўды набылі такі размах, што паглыналі цэлыя сем’і. 15 лістапада затрымалі маю жонку, журналістку Кацярыну Андрэеву – цяпер ёй пагражае да трох гадоў пазбаўлення волі. А 24 лістапада з кватэры забралі мяне – я атрымаў 15 содняў арышту. Нашыя родныя цяпер гадзінамі мерзлі на марозе, з 5-й раніцы займалі чаргу, спрабуючы адправіць нам перадачкі. Удавалася не заўсёды: напрыклад, 26 лістапада мае блізкія стаялі ў чарзе на Акрэсціна дарма – нас этапавалі ў Баранавічы.
У той дзень у ІЧУ на Акрэсціна арыштаваных паднялі а 5:30, не далі паснедаць і толкам умыцца, і пагналі пад млявы мат кантралёраў у ЦІП. У ЦІПе нас раскідалі па маленькіх душных камерах – у 6-мясцовую камеру, дзе апынуўся я, запіхнулі 22 чалавекі. Там мы правялі каля трох гадзінаў. Карміць падчас этапу не планавалася. Большасць камераў тады не атрымалі зусім нічога, нам жа пашанцавала крыху больш – палова порцыі кашы і чвэрць шклянкі гарбаты на кожнага. Калі хтосьці з арыштаваных пацікавіўся, ці дадуць яшчэ нешта паесці, супрацоўніца ізалятару абурылася:
– Чаго? Гэта і так з рэшткаў! З вамі, з с…, па-чалавечы, а вы, бл…, яшчэ не задаволеныя?
Потым нас павезлі ў баранавіцкі СІЗА. У малыя даўгаватыя камеры аўтазакаў запіхвалі па 10 чалавек. Камеры былі настолькі вузкія, што проста сядзець было немагчыма – затрыманым даводзілася пераплятаць ногі з суседам насупраць. І так яшчэ каля дзвюх гадзінаў.
– Выходзім з аўтазакаў, строімся ў калону па двое. Перасоўваемся па тэрыторыі толькі ў палажэнні галаву ўніз, рукі за спіну і бягом. Вачэй не падымаць. Пайшлі!
У тэмпе «бягом» увесь этап прагналі ў «адстойнік» – камеру, дзе мы павінныя былі заставацца на час сартавання.
Панарама «адстойніку» ўражвала. Гэта было старое паўпадвальнае памяшканне з высокімі пяціметровымі столямі і бруднай бетоннай падлогай. Сцены пацямнелі ад вільгаці, фарба злезла, тынкоўка абсыпалася. «Адстойнік» быў перапоўнены, людзям (а там было каля 80 чалавек) даводзілася стаяць упрытык адзін да аднаго. Нешта падобнае я бачыў толькі ў кіно – у фільмах пра сталінскія рэпрэсіі.
– Вось калі б можна было зрабіць некалькі фота, – раптам прамовіў хтосьці, – у людзей на волі быў бы шок!..
Ля ўваходу ў «адстойнік» на палічцы ляжала буханка чэрствага хлеба. Галодныя людзі, якіх не кармілі ўжо амаль содні, перыядычна адшчыпвалі пальцамі ад яго кавалачкі і прагна адпраўлялі ў рот. Некаторым было проста страшна, і яны спрабавалі абстрагавацца, бесперапынна размаўляючы і смеючыся. Іншыя спакойна разважалі з таварышамі пра будучыню пратэстаў, палітыку і гісторыю. Астатнія проста маўчалі, толькі зрэдку перакідаючыся кароткімі рэплікамі. Дзясяткі галасоў зліваліся ў адзін неразборлівы гул. У нейкі момант гэты гул разрэзаў крык «Жыве Беларусь!», на які ўвесь этап як па камандзе адазваўся: «Жыве!» Калі сартаванне пачало падыходзіць да канца і камера практычна апусцела, на сценах можна было прачытаць: «Верым. Можам. Пераможам».
Яно таго варта?
Мяне затрымалі на ўласнай кухні. Сілавікі зайшлі ў кватэру, скарыстаўшыся, імаверна, ключом маёй арыштаванай жонкі. Увесь працэс заняў не больш за тры секунды: размешваючы гарбату ў шклянцы, я пачуў два пстрыкі замка і ў кватэру ўварваліся трое людзей у цывільным з крыкам: «Нічога не чапаць!» Сілавікі паказалі мне пастанову на арышт маёмасці маёй жонкі – дакумент быў падпісаны следчым Ігарам Курыловічам, які вядзе справу ў дачыненні Кацярыны Андрэевай і Дар’і Чульцовай. Праўда, у выніку на падставе пастановы арыштавалі маю маёмасць – у тым ліку два тэлефоны і працоўны ноўтбук. Канфіскацыя адбывалася без панятых, патэлефанаваць адвакату ці родным мне таксама не дазволілі. Прычым асабіста мне ніякіх прэтэнзіяў спачатку не выстаўлялі – маўляў, я не затрыманы, мяне толькі даставяць у РУУС для дачы тлумачэнняў.
Старэйшы групы, якая ўварвалася ў маю кватэру, назваўся Русланам Мікалаевічам. Ён гаварыў выключна міліцэйскімі штампамі, якія часам пераходзілі ўсе межы абсурду. Калі я спрабаваў абурацца налётам на маю кватэру, ён спачатку назваў мяне «замбаваным», а затым суха патлумачыў:
– Мы прыйшлі, каб забяспечыць грамадскі парадак, забяспечыць спакой.
– Ну, да вашага ўварвання на маёй кухні ўсё было даволі спакойна…
Праўда, калі Руслан Мікалаевіч спрабаваў выйсці за рамкі канцылярскіх фразаў, атрымлівалася яшчэ горш. Аднойчы ён нахіліўся да мяне і змоўніцкім тонам сказаў: «Вакол здраднікі». «А я падазраваў», – кажу. «Каго?» – насцярожыўся сілавік.
У Цэнтральнае РУУС мяне прывезлі на звычайнай легкавой машыне. Каля паўгадзіны пратрымалі ў калідоры: відаць, у гэты момант сілавікі адчайна спрабавалі прыдумаць, у чым мяне можна абвінаваціць. Спачатку нічога не выйшла. «Ох, вось ведаў бы я, што з вамі будзе столькі праблемаў…» – цяжка ўздыхаў Руслан Мікалаевіч, выводзячы мяне з будынку. Мы ўжо павінныя былі ехаць у іншае РУУС, калі яму паступіў званок на мабільны і мяне ўсё-ткі вярнулі ў Цэнтральнае.
Пратакол на мяне фабрыкаваў асабіста намеснік начальніка міліцыі грамадскай бяспекі Цэнтральнага раёну, маёр Павел Пунчык. Мяне абвінавацілі ў тым, што на акцыі пенсіянераў і студэнтаў 26 кастрычніка я быў у групе людзей, якія крычалі «Жыве Беларусь!» і размахвалі сцягамі. Насамрэч на той акцыі мяне не было наагул – я там нават не працаваў як журналіст. А сам марш бачыў толькі з акна таксоўкі, калі ехаў на іншае рэдакцыйнае заданне.
Затрыманне, складанне пратаколу, канфіскацыя рэчаў і афармленне ў ІЧУ – усе гэтыя дзеянні адбываліся ў рэжыме вымуштраванай бяздушнай бюракратычнай машыны. Ні адзін з працаўнікоў не праявіў ніякіх эмоцыяў і не сказаў нічога, што выходзіла б за межы ягонай вузкай задачы – імаверна, у такім бюракратычным стылі прасцей адпраўляць невінаватых людзей у турму. Працаўнік ізалятару сустрэў мяне на Акрэсціна словамі: «А мне нецікава, за што вы затрыманыя!» Хоць я зусім і не думаў яму нешта распавядаць.
На наступны дзень, 25 лістапада, запрацаваў судовы канвеер. Адзін хлопец атрымаў 13 содняў арышту за тое, што прынёс гваздзікі на плошчу Пераменаў – патруль міліцыі, які там дзяжурыў, расцаніў гэтыя дзеянні як незаконнае масавае мерапрыемства. 12–13 дзён атрымала маладая пара, якая падарыла пенсіянерам кветкі на Маршы мудрасці. Я ж атрымаў 15 содняў арышту ад сумна вядомай суддзі Вікторыі Шабуні.
– Ну што, яно таго варта? – спытаў міліцыянт, адводзячы мяне на суд.
– Варта. А ў вашым выпадку – яно таго варта?
Сэнсу майго пытання ён, мабыць, так і не зразумеў.
Гульня ў асацыяцыі
Дзяржаўны гімн, які ўключылі па радыё на поўную моц, і брэх канвойных сабак за акном – пад такія гукі мы сустрэлі сваю першую раніцу ў Баранавічах.
– Ну, трэба прызнаць, што асацыятыўны шэраг яны выбудоўваюць выразна: лукашэнкаўская Беларусь = зона, – сумна жартавалі арыштаваныя.
Спачатку ў Баранавічах нас размясцілі ў старым блоку, які, мяркуючы з усяго, да пачатку цяперашніх палітычных рэпрэсіяў ужо даўно не выкарыстоўваўся. Камеры мала адрозніваліся ад таго «адстойніку», дзе мы апынуліся пасля этапу: усё тое ж паўпадвальнае памяшканне з высокімі столямі, бетонная падлога і жалезныя іржавыя нары. Холад, сырасць і цвіль на сценах. Мышы і машкара. І жудасная цесната: у камеру 3 на 5 метраў запіхнулі 10 чалавек. Нават законная турэмная забаўка – хаджэнне па камеры з кута ў кут – тут была немагчымая, бо больш за тры крокі папросту не было дзе зрабіць. У параўнанні з гэтым ізалятар на Акрэсціна здаваўся пяцізоркавым гатэлем. Праз пару дзён праз сырасць, недахоп паветра і руху ўсе арыштаваныя адчувалі нешта накшталт стану дурману або дрымоты.
Зрэшты, палітычныя стараліся ставіцца да таго, што адбываецца, з гумарам: асабліва ў першыя дні жартаў і смеху было вельмі шмат.
– Мы сталі нашмат смялейшыя. Калі б мне год таму сказалі, што я буду сядзець у турме, смяяцца з суддзі, сцябацца са сведкаў-амапаўцаў, я б ніколі ў гэта не паверыў, – казаў мой сусед па камеры.
Адначасна мы абжываліся. У першы дзень зляпілі з хлеба шашкі, у другі – шахматы. На трэці дзень закарацілі драты ў разетцы і вывелі ў камеру вяшчанне радыё, якое слухала ахова.
Мы цалкам звыкліся з думкай, што нас пратрымаюць у гэтых казематах увесь тэрмін арышту. Але на 4-ы дзень нас раптам перавялі ў іншы корпус. Новая камера была разу ў паўтара большая, з невялікім касметычным рамонтам. Там было суха і цёпла, можна было хадзіць і нармальна дыхаць. Але самае галоўнае – камера была абжытая. Ад папярэдніх сядзельцаў засталіся кнігі, часопісы і газеты.
– Ну вось калі не лічыць рашотак і кармушкі… Гэта проста студэнцкі інтэрнат, – захапляліся палітычныя.
– Ага. Хутчэй піянерскі лагер «Змагар».
Два светы ў адной камеры
Практычна ўсе, каго перад пратэставымі выходнымі этапуюць з Менску ў рэгіёны, – палітычныя. То бок людзі, якія атрымалі содні паводле арт. 23.34 («Парушэнне парадку арганізацыі ці правядзення масавых мерапрыемстваў») і 23.4 («Непадпарадкаванне законнаму распараджэнню ці патрабаванню службовай асобы пры выкананні ёй службовых паўнамоцтваў»). Але выключэнні з гэтага правіла таксама здараюцца. Адным з маіх сукамернікаў быў Дзяніс – дробны крымінальнік, які атрымаў 15 содняў за крадзеж 13 палак каўбасы. У першыя дні Дзяніс проста маўчаў, адчуваючы сябе іншародным целам у свеце палітычных. Калі мы засяляліся ў камеру, Дзяніс адразу пачынаў шукаць сацыяльна блізкіх, перагрукваўся з суседзямі. «Уруру», – казаў ён праз шклянку турэмны аналаг слова «алё». А калі разумеў, што суседзі таксама сядзяць паводле арт. 23.34, расчаравана кідаў нам: «Ідзіце, гутарыце са сваймі».
Але потым камунікацыя паміж намі ўсё ж наладзілася. Мы праводзілі з Дзянісам палітінфармацыю, распавядаючы пра фальсіфікацыі на выбарах, рэпрэсіі, забойства Тарайкоўскага і Бандарэнкі. Дзяніс у сваю чаргу тлумачыў нам турэмныя правілы і традыцыі.
– Каб лягавыя кармушкі не адкрылі, трэба даміношыну (костку даміно. – Заўв. Belsat.eu) у праём убіць, тады яе клініць, – мог раптам сказаць Дзяніс.
– А навошта? – дзівіліся палітычныя.
– Ну як, калі маляву сурʼёзную спрацаваць трэба з суседняй камеры…
Гісторыі палітычных Дзяніс слухаў у асноўным моўчкі, толькі аднойчы праявіўшы жывую цікавасць да іхнага ладу жыцця.
– Вось вы ходзіце, мітынгуеце, а вас садзяць. А вам працаваць трэба, сем’і карміць. Вось як гэта?
– Мы таму і выходзім, што думаем пра будучыню сваіх дзяцей, – тлумачыў былы вайсковы кінолаг Яўген. – Мы хочам, каб уся краіна змянілася да лепшага. Каб законы працавалі, каб старыя нашыя атрымлівалі добрыя пенсіі…
– Ну, то бок, я так зразумеў, вас арышт не спыніць?
– Вядома, не.
Некаторыя палітычныя ў ізалятары атрымлівалі лісты салідарнасці ад незнаёмых людзей са словамі падтрымання і падзякі. Паводле іроніі лёсу, самы кранальны ліст атрымаў крымінальнік Дзяніс, чые звесткі памылкова трапілі ў спісы валанцёраў. «Дзякуй за смеласць. Ты наш герой. Караліна, 4 гады, яе мама і бабуля». Побач з гэтым тэкстам было намаляванае сонейка і кветачкі. Нават звычайна абыякавы Дзяніс быў расчулены: «Гэта, вядома, пра вас…» Ліст з малюнкам мы ў выніку павесілі на сцяну.
«Ты самы разумны?»
З пункту гледжання права, траплянне ў турму затрыманых паводле арт. 23.34 было поўным беззаконнем – засакрэчаныя сведкі-амапаўцы блыталіся ў паказаннях, называлі не тыя адрасы і не той час, прыпісвалі затрыманым дзеянні, якіх яны не здзяйснялі. Але з пункту гледжання палітычных рэпрэсіяў, выпадковых людзей за кратамі мне сустракаць не даводзілася: усе яны сапраўды шчыра ненавідзяць рэжым Лукашэнкі і раней не раз выходзілі на пратэсты.
Галоўная тэма спрэчак у камерах: калі падзе рэжым? Аптымісты настойвалі на тым, што ўсё вырашыцца ў бліжэйшыя месяцы. Песімісты заклікалі рыхтавацца да таго, што чакаць прыйдзецца некалькі гадоў. Сустракаліся і такія, хто чакаць не збіраўся. 28-гадовы лекар-оталарынголаг Валер усе свае 15 содняў зубрыў падручнік нямецкай мовы, бо цвёрда пастанавіў у найбліжэйшай будучыні эміграваць у Нямеччыну.
Валер быў адным з тых, хто выходзіў яшчэ на самую першую акцыю пратэсту медыкаў – 12 жніўня. Цяпер жа яго затрымалі выпадкова, калі ён вяртаўся дадому ад бацькоў. У кашальку знайшлі $ 30, а ў сумцы – атаскоп і гартаннае люстэрка. Долары міліцыянты ў Баранавічах палічылі доказам таго, што пратэстоўцам плацяць «заходнія лялькаводы». А складаную назву медычных інструментаў наагул палічылі асабістай абразай.
– Ты што, самы разумны? – спыталі лекара, калі той спрабаваў расказаць аб прызначэнні атаскопа.
Спробы Валера растлумачыць, што ён не хацеў нікога абразіць, скончыліся ўдарам у жывот.
«Прыязджайце да нас яшчэ»
У першы дзень у Баранавічах маёр настаўляў нас:
– Вас адправяць у корпус, дзе нашых міліцыянераў амаль няма, там служаць працаўнікі Дэпартаменту выканання пакаранняў. А тыя з людзьмі не працуюць, яны з зэкамі працуюць. Таму калі што будуць казаць – адразу выконвайце, не вылузвайцеся. Не будзеце вылузвацца – усё будзе нармальна. Тут усе людзі, ніхто вас прэсаваць не збіраецца, гэта нікому не трэба. Як у войску: можна жыць паводле статуту, а можна па паняццях.
Словы маёра былі праўдай толькі напалову. Працаўнікамі ДВП нас проста прыстрашылі – фактычна з імі мы не перасякаліся. Для палітычных з Менску ў турме пакінулі асобнае крыло, дзе распараджаліся выключна мясцовыя міліцыянты. Куды бліжэйшаю да ісціны была формула «вы не ствараеце нам праблемаў, а мы не перашкаджаем вам сядзець»: кантралёры стараліся без асаблівай неабходнасці не лезці ў жыццё арыштаваных.
Служба ў сценах СІЗА для большасці міліцыянтаў была новым досведам, некаторыя пры нас праходзілі першы інструктаж. «Вось так адкрываецца кармушка, а вось так выключаецца святло. Запомніў? Паўтары», – чулі мы перыядычна з калідору. Але нават такая нескладаная навука давалася некаторым цяжка: у першую ноч святло выключыць забыліся, а ў другую выключылі нават «месяц» (начное асвятленне ў турме). У другой камеры падобная праблема развязалася проста: дзённае асвятленне пакідалі на 24 гадзіны.
Часцей за ўсё палітычных будзілі дзяржаўным гімнам. Але часам абмяжоўваліся камандай «пад’ём». Маладая вясёлая лейтэнантка, якая перыядычна дзяжурыла ў нашым блоку, наагул падымала арыштаваных экзатычнымі для турмы словамі – «добрай раніцы».
– Нам сказалі «добрай раніцы»? – дзівіліся мы. – Можа, у краіне ўлада змянілася?..
Любімы жарт міліцыянтаў гучаў так: прыязджайце да нас яшчэ. Як ні дзіўна, гэты жарт прамаўляўся без злой яхіднасці, а хутчэй з філасофскай іроніяй. Акцэнт рабіўся не на тым, што нас зноў пасадзяць, а на тым, што пратэсты ўсё роўна будуць працягвацца. А ўжо ахоўваць палітычных – гэта проста частка іхных прафесійных абавязкаў.
– Адпачывайце, набірайцеся сілаў і прыязджайце да нас ізноў, – казаў на паверцы пухлы прапаршчык.
– Ужо лепш вы да нас прыязджайце ў Менск, на святы…
– Прыедзем. Сілы патрэбныя ўсякія – і цёмныя, і светлыя, – лагодна адказаў ён.
Ілюзія нармальнасці руйнавалася вельмі хутка – часцей за ўсё разам з прыбыццём новага этапу з Менску.
– Бягом, бл…! Хутчэй-хутчэй пайшлі! – крычалі сілавікі і для застрашвання пачаткоўцаў білі па сценах дубінкамі.
Дзень майго вызвалення быў якраз днём прыбыцця этапу: новых людзей закінулі ў нашую камеру літаральна за паўгадзіны да таго, як мяне адтуль выпусцілі. Потым пухлы прапаршчык доўга вёў мяне па пустых калідорах СІЗА, якія былі больш падобныя на лабірынты.
– Бывайце, – сказаў я, калі на КПП мне адчынілі дзверы, за якімі была свабода.
– Ну, не. Да пабачэння, – паправіў мяне прапаршчык.
Ігар Ільяш belsat.eu
