У канцы 2017 года прэзідэнт Эстоніі Керсці Кальюлайд абвясціў, што ў 2018 годзе на месяц перанясе сваю канцылярыю ў Нарву – горад, размешчаны прыкладна ў 200 км ад Таліна на ўсход, недалёка ад мяжы з Расеяй. Гэта незвычайнае перамяшчэнне не з’яўляецца выпадковым. 95 адсоткаў насельніцтва Нарвы -этнічныя рускія. Прымаючы пад увагу падзеі ва ўкраінскім Данбасе ў 2014 годзе, прыгранічны рэгіён можа быць нагодай для заклапочанасці ўладаў гэтай прыбалтыйскай краіны.
Паводле найгоршага сцэнару, які разглядае НАТО – рэгіён можа стаць эстонскім Данбасам, ахвяраю расейскай гібрыднай. Эстонія – маленькая 1,5-мільённая краіна, дзе больш за чвэрць насельніцтва складаюць рускія, так ці інакш вымушаная праводзіць узважаную нацыянальную палітыку.
Эстонія ў адрозненне, напрыклад, ад Беларусі ці Украіны, пасля атрымання незалежнасці не прадстаўляла грамадзянства ўсім аўтаматычна. Эстонцы прызнаюць, што анексія Савецкім Саюзам, якая адбылася ў 1940 годзе, была незаконнай, таму ўсе грамадзяне СССР і іх нашчадкі, якія зʼявіліся на тэрыторыі Эстоніі, зрабілі гэта нелегальна. Гэта не толькі расейцы, але і госці з іншых савецкіх рэспублік – беларусы, украінцы і г.д Атрымаць грамадзянства было магчыма толькі пасля праходжання спецыяльнага іспыту па эстонскай мове і культуры. Калі хтосьці не мог яго прайсці – ён атрымліваў статус «асобы без пашпарту» (дакумент шэрага колеру). У цяперашні час, згодна з паведамленнем Amnesty International, «шэрых пашпарты» маюць 6,8 адсоткаў эстонскага насельніцтва – каля 91 тысячы чалавек. Даволі вялікая група, якая палічыла за лепшае неадкладна здабыць расейскае грамадзянства і жыць у Эстоніі толькі на падставе пастаяннага віду на жыхарства. Расейцы і іхныя продкі, якія жылі ў Эстоніі да 1940 года, аўтаматычна атрымалі такое грамадзянства. Тое ж самае адбылося з усімі, хто нарадзіўся ўжо ў свабоднай Эстоніі, незалежна ад іх этнічнага паходжання.
Як распавёў Дзмітры Цеперык, дзеючы кіраўнік Міжнароднага цэнтра абароны і бяспекі International Centre for Defence and Security, у Эстоніі пражывае каля 340 тысяч расейцаў – або каля 27 адсоткаў. Гэтая група не аднастайная: паводле яго словаў, яны могуць быць падзеленыя на тых, хто ведае мову, яны лаяльныя да дзяржавы і агульных еўрапейскіх каштоўнасцяў. На іншым жа баку выступаюць уладальнікі расейскіх пашпартоў. Апошнія – каля 90 тысяч чалавек, якія лічаць Расею сваёй радзімай.
Паводле дадзеных даследаванняў, праведзеных інстытутам Цеперыка, каля 12 адсоткаў расейцаў могуць разглядацца як непажаданыя асобы ў Эстоніі і патэнцыйная пагроза. Менавіта гэтая група можа радыкалізавацца ў выпадку гібрыднай вайны знаходзіцца пад уплывам варожых дзеянняў. Аднак, як правіла, сведчыць праведзенае даследаванне, расейскамоўныя жыхары Эстоніі маюць розныя пазіцыі ў пытаннях адносін з Расеяй і НАТА і погляды на вайну ва Украіне. На пытанне, ці вы падтрымліваеце сяброўства краіны ў НАТА, 91 адсотак этнічных эстонцаў і 31 адсотак расейскамоўных адказалі станоўча.
Яшчэ большае разыходжанне тычылася пытання аб адказнасці Украіны за вайну на ўсходзе краіны. Толькі 2 адсоткі эстонцаў і да 68 адсоткаў расейскіх грамадзян лічаць, што Украіна сама вінаватая. Другі паказчык з’яўляецца настолькі важным, бо ён адлюстроўвае рэальны ўплыў расейскай прапаганды ў краіне. Расейскамоўныя эстонцы масава глядзяць расейскае тэлебачанне, якое транслюецца на законных падставах у іх краіне.
Эстонія атрымала папярэджанне аб тым, што расейская меншасць можа быць выкарыстана для дэстабілізацыі сітуацыі ў краіне задоўга да пачатку вайны на Данбасе. У красавіку 2008 года эстонскія ўлады перамясцілі помнік, прысвечаны воінам Савецкай Арміі і парэшткі пахаваных пад ім людзей на могілкі. Падзея суправаджалася беспарадкамі, якія, на думку ўладаў і экспертаў, былі інспіраваныя з Расеі. І з гэтага моманту Эстонія стала больш уважліва прыглядацца да расейскай меншасці. Як адзначыў Цеперык, той факт, што Эстонія ўспрымаецца ў Расеі як «блізкае замежжа» і сфера ўплыву, краіна знаходзіцца пад непасрэдным кантролем грамадзянскіх ФСБ, а не расейскай ваеннай выведкі ГРУ.
Цеперык адзначае, што расейцы не маюць сваёй партыі, акрамя невялікіх посткамуністычнай левых групаў. Іх электарат далучаецца да партыі «Цэнтр», тыповай ліберальнай партыі, якая імкнецца прыцягнуць і ўтрымаць як мага болей сацыяльных групаў. Тым не менш, не выконвае асноўныя патрабаванні расейцаў – аўтаматычнае прадстаўленне грамадзянства, больш цесныя сувязі з Расеяй, ці захаванне назаўжды падвойнай школьнай сістэмы.
Актывісты гэтай партыі, якіх мне давялося сустрэць, гавораць пра адрозненне мясцовых расейцаў ад іх суайчыннікаў у Расеі.
– Мы больш ліберальныя – жартуе Барыс, адзін з іх – Расейцы кажуць «мачыць» геяў, а мы, эстонскія расейцы кажам, так, «мачыць», але ня ўсіх адразу – толькі па аднаму. Калі сурʼёзна, то прыняты закон аб грамадзянскіх партнёрствах гомасэксуалістаў не турбуе нас, пакуль тыя не маюць права ўсынаўляць дзяцей.
У Расеі такія погляды лічыліся б крайнім лібералізмам.
Абодва згодныя, што існуюць значныя прарасейскія настроі. У Нарве звычайна лічаць, што іх прэзідэнт Уладзімір Пуцін, таму што ён «моцная асоба». Шмат расейцаў маюць расейскія пашпарты і працягваюць быць «грамадзянамі вялікай краіны». З іншага боку, эстонскія расейцы абіраюць партую Цэнтр замест відавочна прарасейскіх групаў, бо цэняць стабільнасць і не хочуць галасаваць за фанатыкаў.
Актывісты партыі падкрэсліваюць, што ім цяжка інтэгравацца з эстонцамі праз культурныя асаблівасці. Яны вельмі закрытыя, насцярожаныя, і не дапускаюць расейцаў да сваіх сістэм. Калі запытаць у сябраў партыі, ці здараюцца паміж гэтымі двума супольнасцямі вострыя канфлікты, агрэсія, бойкі – адмаўляюць, сцвярджаючы, што гэтага больш сярод саміх расейцаў.
Адзін з маіх суразмоўцаў – Васіль – падкрэслівае, аднак, што расейская абшчына неўзабаве таксама перажыве крызіс ідэнтычнасці, калі памрэ пакаленне, якое памятае Савецкі Саюз. Расейцы губляюць гэтую аснову, якая калісьці абʼяднала іх. Расейцы ў цэлым станоўча ставяцца да нацыянальнай палітыкі Эстоніі і параўноўваюць яе з агрэсіўнай нацыяналістычнай палітыкай Латвіі, дзе, напрыклад, ліквідуюцца расейскія школы.
Паводле словаў эстонскага сацыёлага Іта Кііселі, перакананне, што магчымасць дасягнуць поспеху ў стварэнні аднастайнага эстонскага грамадства, зʼяўляецца ўтопіяй, бо яно складаецца з эстонцаў і расейцаў. Мова, на яго думку, не зʼяўляецца ключавым крытэрам лаяльнасці Эстоніі. Куды важнейшы фактар – становішча на сацыяльнай лесвіцы.
Паводле эксперткі, шмат лаяльных да дзяржавы расейцаў не размаўляюць па-эстонску. Мова, грамадзянства і лаяльнасць не абавязкова звязаныя паміж сабой. Шмат хто з жыхароў Эстоніі хочуць мець шэрыя пашпарты, каб ездзіць у Расею. Яны не маюць патрэбы ў грамадзянстве, таму што адзінае, чаго яны пазбаўленыя – гэта ўдзел у агульнанацыянальных выбарах. Але яны могуць удзельнічаць у мясцовых і гэта для іх больш важна.
«Ёсць канфлікты паміж групамі людзей, ці людзьмі, – але гэта як канфлікты паміж расейцамі. Часам мы не разумеем адзін аднаго, часам мы аддаем перавагу пайсці па піва са сваім і гаварыць на сваёй роднай мове», – падкрэслівае Кіісел.
На яе думку, улады спрабуюць прасоўваць праекты, звязаныя з хобі або спортам, дзе прадстаўнікі абедзвюх абшчын маглі б сустрэцца.
«Я думаю, што наша супольнасць заўсёды будзе аддзеленая, але не праз страх ці варожасць, а на аснове таго, хто вы ідзяце ў паб з тым, каго лепш разумееце. Мы арганізуем сумесныя мерапрыемствы, але часам мы аддаем перавагу, каб быць у родным асяроддзі», – дадае яна.
Якуб Бернат / Белсат