Адкуль у вёсцы Ізабелін, што пад Ваўкавыскам, прозвішчы Вэкверт, Цафт, Рунге? Адкуль там старыя дамкі, крытыя чырвонаю дахоўкай, якіх багата можна сустрэць у Калінінградскай вобласці ці на Мазурах? Што за магільныя камяні схаваныя ў падлеску за пару сотняў метраў ад вёскі?
Вонкава Ізабелін мала адрозніваецца ад суседніх вёсак – тая ж шэрасць, крама «Родны кут» на плошчы, самотная машына з бульбаю тут жа. Бульбы, ясна, ніхто не купляе, бо ў кожнага свой гарод пры доме, а, хутчэй, падыходзяць пагутарыць. Тут і спыняем машыну.
Хутар Рунгі
Пытаемся ў жанчыны, што ідзе з касцёлу, ці памятае яна мясцовых немцаў, якія тут некалі жылі.
«Былі, – кажа, – але ўжо няма нікога. Хіба Віця Рунге… Ён на ўскрайку жыве – дамок такі цагляны. А дачка ягоная ў клубе працуе».
Кірха, якая стала касцёлам
Нашыя пытанні зусім не выпадковыя. Напрыканцы XVIII ст. Ізабелін належаў Яну Флемінгу, прускаму арыстакрату і падскарбію Вялікага княства. Ён даў вёсцы імя (у гонар дачкі Ізабелы) ды запрасіў сюды землякоў-немцаў: працаваць на тэкстыльнай вытворчасці ды падымаць эканоміку рэгіёну, як бы сказалі цяпер.
Дзясятак сем’яў з часам ператварыліся ў цэлую калонію. Ужо ў 1778 годзе тут паўстала кірха, будынак якой захаваўся і сёння. Праўда, цяпер тут касцёл: мясцовых немцаў-пратэстантаў не засталося, увесь паваенны час будынак стаяў закінуты, а ў 1990-ыя яго адрадзілі каталікі. Праўда, цалкам выкрасліўшы «нямецкі след» у гісторыі святыні – нават на ахоўнай табліцы пра кірху ані слова.
Разрытая магіла Эміліі Шон
Ад’язджаем за пару сотняў метраў ад вёскі. Побач з дарогай гаёк, дзе схаваныя габрэйскія могілкі. З-пад шэрай лістоты выглядаюць камяні з надпісамі на ідышы. Каля месяца таму валанцёры тут пачалі расчыстку, але працы яшчэ багата… Сінагога ў Ізабеліне таксама ёсць, але цяпер апусцелы будынак завешаны чорнаю тканінай – яго выкупіў адзін вядомы бізнесовец, але за працу яшчэ не браўся.
У суседнім гайку, праз поле, ужо нямецкія могілкі. Па-над кустоўем узвышаецца шчарбатая брама з чырвонай цэглы. То тут, то там з зямлі выглядаюць металічныя крыжы і добра апрацаваныя гранітныя помнікі – большасць надмагілляў паваленыя і паволі ўрастаюць у зямлю…
Спрабуем чытаць: «Hir ruhet in Gott Emillie Schön /Gebor. 1846/ Gestor. 1908» – «Тут спачыла ў Госпадзе Эмілі Шон /Народж. 1846/ Памерл. 1908». Каля пахавання Эміліі – падкоп, відаць, нехта шукаў «золата»… Ёсць надпісы і па-польску, але прозвішчы спрэс нямецкія – відаць, вынік мяшаных шлюбаў з мясцовымі.
Наагул, помнікаў значна менш за плошчу, акрэсленую каменнаю агароджай могілак. І тут два варыянты: або паваленыя камяні ўраслі ў зямлю, або мясцовыя паразбіралі іх для гаспадарчых патрэбаў.
K.R. IZABELIN – што гэта значыць?
Вяртаемся ў вёску, каб знайсці Віктара Рунге, пра якога нам сказалі каля крамы. Ягоная хата на вуліцы Ваўкавыская, на самым ускрайку. За акном няспешна пралятаюць перадваенныя дамкі, крытыя чырвонай дахоўкай – амаль як ва Усходняй Прусіі, сённяшняй Калінінградскай вобласці. Трапіўся па дарозе нават хлявок, збудаваны на ўзор фахверку – тыповая нямецкая канструкцыя, якую ніколі не даводзілася бачыць у Беларусі!
На падворак Рунге паказаў сусед, як аказалася, таксама патомны немец – Міхаіл Цафт. Ягоны бацька сышоў разам з немцамі ў 1944-ым, каб пасля знайсціся ў… Англіі пад іншым прозвішчам! Сам сусед пасля смерці свайго бацькі нават з’ездзіў на Туманны Альбіён, каб прывезці долю спадчыны: грошы і машыну.
Пачуўшы, хто мы і што тут шукаем, Віктар Робертавіч Рунге выносіць нам вялізную керамічную дахоўку з надпісам K.R. IZABELIN. Першыя літары азначаюць «Карл Рунге» – гэта прадзед нашага героя. Аказалася, што Карл ды Вільгельм Рунге трымалі прадпрыемствы для вырабу цэглы і дахоўкі непадалёк Ізабеліну. Там працавалі сваякі, а, калі рук не ставала, запрашалі і мясцовых.
Самі цагельныя заводы не захаваліся. Затое побач дасюль стаяць акуратныя дамкі з гаспадарчымі прыбудовамі – гэта хутар Рунге, які размяшчаецца ў кірунку выезду ў бок Ваўкавыску. Дом, дзе жыве сам Віктар Робертавіч, будаваў ягоны бацька на купленай дзедам зямлі: была такая традыцыя – кожнаму з сыноў купляць па надзеле. Але паспяховую сямейную гісторыю перарвала вайна і прыход бальшавікоў.
«Ліст з Інты прыйшоў на кавалку меха ад цэменту…»
«Бацька быў на «польскай вайне» [маецца на ўвазе 1939 год – аўт.], – распавядае Віктар Рунге, – вярнуўся, ажаніўся. А там і другая вайна палыхнула… У немцаў быў перакладчыкам. Але насамрэч шмат каму дапамог, папярэджваў мясцовых, калі якая аблава будзе. У 1939-ым мая сястра нарадзілася, у 1943-ім – я. Бацька сышоў з немцамі, мы не ведалі, ці жывы ён, ці не…»
Аказалася, што Роберт Рунге не загінуў, не застаўся ў Нямеччыне, але трапіў у рукі савецкім органам, а пасля ў лагер, атрымаўшы 25 гадоў… Артыкул стандартны – 58-мы («здрада радзіме»). Хоць якой менавіта радзіме здрадзіў Рунге – немец, які большасць жыцця пражыў пры Польшчы на этнічнай беларускай тэрыторыі, а ў СССР – усяго пару гадоў?
Віктар Рунге
«Першы ліст ад бацькі прыйшоў на кавалку папяровага меха ад цэменту, – працягвае пан Віктар. – Ён апынуўся ў Інце, гэта КоміССР. Быў добрым цесляром, рабіў мэблю для афіцэраў – таму яго «паднялі» з шахты, лягчэй было, чым іншым. У 1956-ым яго амніставалі, але пакінулі на пасяленні на пяць гадоў. Урэшце вярнуўся. Моцнае здароўе меў, дажыў да 93 гадоў, маці – да 91. Хоць зубы ў бацькі павыпадалі, пад канец жыцця аслеп…»
Вайна моцна ўдарыла па сям’і: адзін з братоў Роберта загінуў, іншы брат таксама апынуўся ў ГУЛАГу, майно і зямлю, зразумела, забралі… Лёсы іншых нямецкіх сем’яў складаліся падобна: каго забілі, каго пасадзілі, а хто паспеў з’ехаць у 1944-ым з немцамі, якія адступалі, або перасяліцца на захад ужо пасля вайны, назваўшыся палякам. Рэшта – канчаткова асіміляваліся.
Дамкі, якія нагадваюць хутчэй Усходнюю Прусію, чым Беларусь.Дарэчы, сам Роберт Рунге лічыў сябе палякам, хоць яшчэ добра ведаў нямецкую. Ягоныя бацькі, у сваю чаргу, у хаце толькі па-нямецку і размаўлялі. Ну а наш суразмоўца – Віктар Робертавіч – на пытанне пра мову продкаў адно смяецца і махае рукой: «Не-е-е, не ведаю».
Закінутыя нямецкія могілкі
Замест эпілогу
Паводле перапісу 1928-га года ў Ізабеліне жыло 32 сям’і «эвангелікув» – лічы, немцаў. Калі ўлічыць, што ў сям’і магло быць па пяцёра дзяцей – гэта не так і мала. Сёння «нямецкая прысутнасць» у Ізабеліне ўжо ў мінулым. Кірха, пераробленая ў касцёл, некалькі ўладальнікаў нямецкіх прозвішчаў ды хаты, крытыя фірмоваю дахоўкай з нязменнаю маркіроўкай – K.R. IZABELIN.
Алесь Кіркевіч, фота Васіль Малчанаў, Belsat.eu
