Ці патрэбныя правілы ды падзел на карэктныя і некарэктныя выразы? Ці не варта лексіцы ісці за узусам? А можа, звыклыя нам тэрміны зрабіліся цэтлікамі ды пашыраюць стэрэатыпы? Парады журналістам і не толькі.
Карэктны матэрыял на тэму інваліднасці спрыяе сацыяльнай далучанасці людзей з інваліднасцю, здольны ўплываць на ўзровень сацыяльнай напружанасці. На постсавецкай прасторы пераход ад медычнае мадэлі інваліднасці да сацыяльнай (бачыць у чалавеку з інваліднасцю перадусім асобу, з усёю разнастайнасцю ейных патрэбаў) яшчэ адбываецца. У нашым грамадстве талерантнасць фактычна толькі фармуецца, таму ісці за узусам бывае небяспечна.
Карэктнымі для асвятлення тэмы інваліднасці можам уважаць тэрміны, замацаваныя Канвенцыяй ААН аб правах людзей з інваліднасцю, але не ў афіцыйным перакладзе на расейскую мову, бо Камітэт правоў людзей з інваліднасцю ААН лічыць яго няправільным: «Камітэт адзначае, што афіцыйны пераклад тэрміну «інваліды» на расейскую мову як «інваліды» не адлюстроўвае мадэлі правоў чалавека».
Тэрмін «інвалід» застаецца юрыдычна карэктным у сучаснай заканадаўчай практыцы Беларусі і Расеі, ва Украіне ж яго забаранілі. Афіцыйныя тэксты дакументаў мяняць цяжка. Але кожны з нас, выкарыстоўваючы карэктную лексіку, спрыяе яе распаўсюду.
На першае месца стаўце чалавека
Паколькі мы глядзім на асобу, а не на інваліднасць, то найлепш гаварыць і пісаць «чалавек з інваліднасцю», не «чалавек з абмежаванымі магчымасцямі», бо магчымасці кожнага нечым абмежаваныя. Ужывайце словы і паняткі, якія не ствараюць стэрэатыпаў. Для карэктнага асвятлення тэмы варта ўнікаць абагульненняў і прыпушчэнняў. Не саромцеся пытаць, як правільна звяртацца да асобаў, з якімі вы дачыняецеся. Калі не ўпэўненыя ў выбары лексікі, ужывайце саманазвы герояў вашых сюжэтаў.
Бальшыня людзей з інваліднасцю выкарыстоўваюць звычайныя словы ў апісанні штодзённага жыцця. Карыстальнікі вазкоў шпацыруюць, слабавідушчыя радыя або не радыя вас бачыць. Развітацца словамі «пабачымся» і «пачуемся» можна з кожным.
|
НЕ СТВАРАЕ СТЭРЭАТЫПАЎ |
СТВАРАЕ СТЭРЭАТЫПЫ |
|
чалавек з інваліднасцю, як афіцыйны тэрмін інвалід дапускаецца ў законах і нарматывах |
чалавек з абмежаванымі магчымасцямі хворы, калека, скалечаны, пакалечаны, з дэфектам здароўя… |
|
чалавек з траўмаю (хрыбта, нагі…) |
|
|
чалавек без інваліднасці |
нармальны, здаровы |
|
чалавек на вазку, які карыстаецца вазком, які перамяшчаецца на вазку, карыстальнік вазка |
паралізаваны, паралітык, прыкуты да вазка, аднаногі, бязногі |
|
вазочнік можа выкарыстоўвацца ў камунікацыі, у журналісцкіх матэрыялах лепш не ўжываць |
|
|
інваліднасць |
дэфект, калецтва, няшчасце |
|
мае пэўны дыягназ, чалавек з пэўным дыягназам |
хварэе, пакутуе, ахвяра |
|
чалавек з сіндромам Даўна, чалавек з эпілепсіяй, чалавек з аўтызмам (афіц. тэрмін – чалавек з разладам аўтыстычнага спектру) |
формы, утвораныя ад дыягназу (даўн, эпілептык, аўтыст…), грубыя прастамоўныя выразы (прыпадачны, дэцэпэшнік, шызік…) |
|
чалавек, які перанёс пэўную хваробу, мае інваліднасць у выніку пэўнай хваробы |
пакутуе на пэўную хваробу або яе наступствы, ахвяра пэўнай хваробы |
|
чалавек з ментальнай інваліднасцю, з асаблівасцямі (ментальнага) развіцця |
адсталы, разумова непаўнавартасны, з затрымкай / адставаннем у развіцці, прыдуркаваты |
|
дзеці з інваліднасцю |
дзеці-інваліды |
|
школьнікі з адмысловымі адукацыйнымі патрэбамі |
школьнікі-інваліды |
|
чалавек з асаблівасцямі псіхічнага / душэўнага / эмацыйнага развіцця |
псіх, вар’ят, ненармальны, псіхічнахворы, чалавек з псіхічным / эмацыйным разладам, чалавек з псіхіятрычнымі праблемамі |
|
невідушчы, слабавідушчы |
сляпы, падслепаваты, з парушэннямі зроку |
|
чалавек, які не чуе; чалавек са слабым слыхам; чалавек, які карыстаецца жэставаю моваю |
глухі, з парушэннямі слыху, глуханямы |
|
чалавек нізкага росту, невысокі чалавек |
карлік, гном, ліліпут |
|
жэставая мова (як беларуская і любая іншая) |
мова жэстаў (спосаб камунікацыі для замежніка, які не валодае мясцоваю моваю) |
|
перакладчык жэставай мовы |
афіц. тэрмін сурдаперакладчык |
Не варта думаць, што людзі з інваліднасцю патрабуюць асаблівага стаўлення да сябе. Прыведзеныя вышэй рэкамендацыі маюць дарадчы характар і могуць дапамагчы пазбегнуць няёмкасці пры асвятленні адпаведнай тэмы.
Артыкул падрыхтавала паводле матэрыялу «Талерантная журналістыка: дапаможнік для журналістаў» і інтэрнэт-крыніцы http://perspektiva-inva.ru/language-etiquette/
Настасся Кахан belsat.eu
