Каментары член-карэспандэнта НАН РБ Ігара Марзалюка з нагоды выхаду першага тому «Гісторыі беларускай дзяржаўнасці» і намечанага ўвядзення ўніверсітэцкага курсу з аналагічнай назвай нагадалі мне адну дыскусію першай траціны XIX стагоддзя. Сам прафесар Марзалюк, як і іншыя саўдзельнікі праекту, яе, натуральна, памятаюць, але вось шырокай чытацкай грамадскасці нагадаць не перашкодзіць.
Пазалетась як прагрэсіўная, так і рэакцыйная грамадскасць шырока святкавалі юбілей з дня нараджэння вялікага расейскага пісьменніка, журналіста, палітычнага мысляра і, перадусім, гісторыка Мікалая Карамзіна. Гэта значыць, пра першыя два ўвасабленні Карамзіна ўзгадвалі пераважна гісторыкі літаратуры – ад ЗША і да Японіі ўключна, бо цікавасць да ягонай спадчыны зусім не згасла. А шырокай грамадскасці ён вядомы сёння пераважна як гісторык – калі не выключна як гісторык.
Асноўная праца Мікалая Міхайлавіча – «История государства Российского», якая чыталася як першы расейскі бестселер новага часу і выходзіла неймавернымі на тую эпоху накладамі. Але сам Карамзін меў на ўвазе аднаго, галоўнага чытача сваёй кнігі – імператара Аляксандра Паўлавіча. Яму прысвяціў ён свой незавершаны твор, завяршаючы аўтарскую прадмову да яго шчырай і класічнай па ступені сваёй вытанчанасці фразай: «Гісторыя належыць цару».
Карамзін быў шчыры. Працу ягоную замовіў і прафінансаваў імператар. Сам Мікалай Міхайлавіч меў статус прыдворнага гістарыёграфа. Імператар і ягоная сям’я і былі першымі слухачамі тамоў «Истории», якія Карамзін чытаў ім услых. Ужо потым разышліся гэтыя тамы па салонах, дзе іх чыталі ўсё – ад арыстакратаў да купцоў. І выклікалі не толькі захапленне, але і крытыку.
Крытыкавалі Карамзіна пераважна асобы з дзекабрысцкага кола. Аўтар праекту першай расейскай Канстытуцыі Мікіта Мураўёў напісаў спецыяльныя нататкі, у якіх аспрэчыў правамернасць карамзінскай формулы, заявіўшы: «Гісторыя належыць народу». Купец і пісьменнік, рэдактар самага папулярнага ў 1820-1830-я гады часопісу «Московский телеграф» Мікалай Палявы ў якасці альтэрнатывы апублікаваў «Историю русского народа», паспрабаваўшы замяніць карамзінскую канцэпцыю і рэалізаваўшы тую ідэю, якую незалежна ад яго, раней сфармуляваў Мураўёў. Але найбольш жорстка адказаў Пушкін:
В его «Истории…» изящность, простота,
Доказывают нам без всякого пристрастья
Необходимость самовластья
И прелести кнута.
Пакуль цяжка ацаніць, наколькі вытанчаны і просты стыль у новай калектыўнай працы. Ведаючы некаторыя працы яе аўтараў, магу сказаць, што яны прафесійныя і наўрад ці разлічваюць на тое, што новую кнігу ўслых будуць чытаць у свецкіх салонах Менску. Але вось меркаванні гасудара імператара Марзалюк і ягоныя таварышы напэўна чакаюць. І, вядома, дачакаюцца.
Сама замена курсу «Гісторыі Беларусі» курсам «Гісторыі беларускай дзяржаўнасці» сведчыць пра тое, што акцэнт змешчаны. Гаворка ідзе ўжо не пра тэрыторыі, а пра дзяржаўнае ўтварэнне, пра тое, як яно змянялася цягам стагоддзяў. І тут нават гісторыя шматлікіх паўстанняў, наколькі можна здагадацца, будзе разглядацца ў адзіным аспекце – наколькі спрыялі яны ўтварэнню беларускай дзяржавы. Ва ўсялякім выпадку, рэпліка спадара Марзалюка ў спрэчцы пра нацыянальны характар паўстання Каліноўскага, сведчыць менавіта пра гэта.
Праблема ў тым, што дзяржава ёсць не толькі форма самаарганізацыі этнасу, але і форма прыгнечання адной часткай грамадства другой яго часткі. І калі да імперскіх, савецкіх і постсавецкіх часоў кансэнсус у грамадскай свядомасці неяк з горам папалам склаўся, і ўжо нават беларускі характар Вялікага княства Літоўскага практычна не адмаўляецца, то далей разброд і хістанні ад Марзалюка да Трашчанка, ад Голубева да Краўцэвіча і Смалянчука.
І ў гэтых умовах прыдворны навуковы калектыў, баюся, пачне абсалютызаваць ролю дзяржавы ды зводзіць канцэпцыю калі не да прапаганды «неабходнасці самаўладства і прывабнасці бізуна», то, прынамсі, да маральнага апраўдання гвалту дзяржавы над асобай. Ці – проста абміне маўчаннем адпаведную тэматыку. Бо яшчэ нядаўна нас вучылі, што ўсё, што зыходзіць ад дзяржавы, – на карысць, уключаючы гарадавых на вуліцах і форму НКВД на парадах.
Зрэшты, паводле першага тому цяжка будзе судзіць. І дзекабрысты, і Пушкін дзявяты том карамзінскай гісторыі, які апісвае валадаранне Івана Жахлівага, віталі як кнігу жорсткую і шчырую. Але да яго дажыць трэба. Як у нашым выпадку – да апісання савецкай эпохі і цяперашняга валадара. Тады і будзе можна рабіць высновы, наколькі Ігару Марзалюку ўдалося зраўняцца з Мікалаем Карамзіным.
Аляксандр Фядута/ТП, Belsat.eu
Рэдакцыя можа не падзяляць меркавання аўтара.
