Менш чым праз тры тыдні, 18 лютага, у Беларусі адбудуцца выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў. Традыцыйна гэтая палітычная кампанія праходзіць дастаткова млява і яе вынікі ў беларускіх рэаліях мала на што ўплываюць. Belsat.eu разбіраецца, каго выбіраюць на мясцовых выбарах суседзі Беларусі, як функцыянуе іх сістэмы самакіравання і чым яны адрозніваюцца ад беларускай.
Пасля Еўрамайдану ва Украіне распачалася рэформа, якая прадугледжвае стварэнне сістэмы мясцовага самакіравання паводле еўрапейскага узору.
Раней на мясцовых (або рэгіянальных) выбарах ва Украіне абіралі сельскія, пасялковыя, раённыя, гарадскія і абласныя рады. Гэтак сама як і ў Беларусі. Цяпер ва Украіне ствараюцца аб’яднаныя тэрытарыяльныя грамады (АТГ), якія ўключаюць у сябе шэраг мясцовых радаў і атрымліваюць пашыраныя фінансавая магчымасці. Сэнс цалкам зразумелы: складаныя інфраструктурныя праекты сельская рада самастойна не рэалізуе – толькі ў саюзе з іншымі. Але аб’яднанне мусіць ісці знізу, таму рэалізацыя рэформы зацягваецца.
Праўда, і да пачатку гэтай рэформы паўнамоцтвы мясцовых радаў былі не параўнальныя з паўнамоцтвамі беларускіх саветаў. Нагадаем, у Беларусі мясцовыя саветы не маюць уласных выканаўчых органаў і наогул не маюць магчымасці ўплываць на выканаўчую ўладу. Ва Украіне ўсё наадварот: сель- і гарсаветы ствараюць уласныя выканаўчыя органы, якія ім і падкантрольныя, і падсправаздачныя. Рады могуць здымаць мясцовых кіраўнікоў выканаўчых органаў, адмяняць іх рашэнні і вызначаць бюджэт органаў, засноўваць СМІ, выпускаць мясцовыя пазыкі і нават падымаць пытанне аб адхіленні ад пасады кіраўнікоў мясцовых праваахоўных органаў (арт. 26 закона «Аб мясцовым самакіраванні ва Украіне»). Да таго ж украінцы на выбарах абіраюць мэраў гарадоў, чаго ў Беларусі ў прынцыпе не існуе.
Але кіраўнікоў абласцей (старшыні дзяржаўных адміністрацыяў) ва Украіне ўсё ж прызначае прэзідэнт. Аблрада можа вынесці вотум недаверу губернатару, але ж канчатковае рашэнне застанецца за кіраўніком краіны.
Рэформа мясцовага самакіравання таксама закранула выбарчую сістэму. Замест мажарытарнай (як у Беларусі) у гарадах з насельніцтвам больш за 90 тыс. чалавек была ўведзена прапарцыянальная сістэма. Паводле новай выбарчай сістэмы выбарнік адначасова галасуе за кандыдата у сваёй выбарчай акрузе і за партыю, якую ён прадстаўляе. Партыі, якія атрымліваюць больш за 5% галасоў, трапляюць у мясцовыя рады і фармуюць там свае фракцыі.
Парога яўкі ва Украіне няма. На мясцовых выбарах 2015 года прагаласавалі 46,6% выбарнікаў, а ў 2017 годзе – 48,2% – і гэта нармальны паказнік для краіны, дзе адміністратыўны рэсурс для падвышэння яўкі не выкарыстоўваецца. У Беларусі, нагадаем, на мясцовых выбарах 2014 года, паводле дадзеных ЦВК, яўка склала 77,3% выбарнікаў – анамальна высокая лічба для еўрапейскай дзяржавы. У той жа Польшчы на мясцовых выбарах 2014 года яўка склала 46%.
Праводзячы рэформу мясцовага самакіравання Украіна шмат у чым арыентавалася на досвед Польшчы, якая правяла свае рэформы яшчэ ў 90-х.
Сістэма самакіравання ў Польшчы падзяляецца на:
– рады гмінаў (аналаг беларускіх сель- і гарсаветаў);
– рады паветаў (аналаг райсаветаў);
– сеймікі ваяводстваў (аналаг аблсаветаў).
Але аналогія тут выключна адміністратыўна-тэрытарыальная, бо паўнамоцтва польскіх органаў самакіравання і беларускіх мясцовых саветаў – непараўнальныя.
«Вертыкаль улады» ў польскім ваяводстве прадстаўляе ваявода, аднак яго магчымасці значна ніжэйшыя за магчымасці беларускіх старшыняў аблвыканкамаў – у мясцовыя справы ён амаль не ўмешваецца. Ваявода адказвае толькі за агульнанацыянальныя праграмы і праекты ў рэгіёне, а таксама кантралюе выкананне заканадаўства краіны на рэгіянальным узроўні. У кожным ваяводстве на 4 гады абіраецца сеймік (аналаг аблсавету), які ў сваю чаргу абірае праўленне з 5 чалавекаў. На чале сейміка – старшыня, на чале праўлення – маршалак, якога прызначае сеймік. Менавіта сеймікі і іх выканаўчыя органы вызначаюць палітыку рэгіёну – ад мясцовых фінансаў і гандлю да адукацыі.
Фактычна гміны і паветы абсалютна фінансава незалежныя ад цэнтральнай улады, яны прымаюць мясцовыя законы і вырашаюць усе адміністрацыйныя пытанні іх жыхароў. Цэнтральная ўлада не мае права ўмешвацца ў мясцовы бюджэт. Рады гмінаў і паветаў кантралююць мясцовую сістэму адукацыі, транспарт, ахову здароўя, лакальную інфраструктуру і нават уласныя органы па ахове грамадскага парадку.
Падчас мясцовых выбараў палякі абіраюць раду гміну, раду павета і сеймік ваяводства, якія ў сваю чаргу фармуюць уласныя выканаўчыя органы. На наўпроставых выбарах палякі таксама абіраюць мэраў гарадоў.
То бок у Польшчы, у адрозненні ад Беларусі, уся сістэма мясцовай улады самадастатковая і абіраецца на выбарах, а не прызначаецца кіраўніком дзяржавы.
У Літве існуе толькі адзін узровень мясцовага самакіравання – муніцыпалітэты (гарадскія і раённыя рады), якія ў сваю чаргу да 2014 года абіралі кіраўніка мясцовых выканаўчых органаў (чатыры гады таму былі ўведзены наўпроставыя выбары мэраў).
Муніцыпальныя выбары ў Літве адбываюцца паводле прапарцыйный сістэмы. Вылучаць кандыдатаў маюць права палітычныя партыі, арганізацыі і кааліцыі, прычым існуе працэнтны бар’ер – партыя мусіць набраць не менш за 4% галасоў. Мясцовыя рады маюць вялікую фінансавую незалежнасць і шырокія паўнамоцтва. Мясцовыя адміністрацыі – пададказныя радам.
Сістэма мясцовага кіравання і самакіравання ў Літве лічыцца вельмі эфектыўнай. Паводле сацыялагічных даследаванняў, літоўцы нават больш давяраюць муніцыпальным органам, чым цэнтральнаму ўраду.
Фармальна паўнамоцтвы мясцовых органаў у Расеі больш шырокія, чым у Беларусі. Напрыклад, Масгардума – гэта паўнавартасны заканадаўчы орган, які не толькі прымае законы ў межах расейскай сталіцы, але таксама мае права заканадаўчай ініцыятывы ў Дзярждуме, прызначае міравых суддзяў і можа выносіць вотум недаверу мэру. Нічога падобнага сярод паўнамоцтваў Менгарсавету нават блізка няма
Аднак да еўрапейскіх стандартаў Расеі далёка: бюджэтныя і падаткавыя законы, прынятыя падчас кіравання Уладзіміра Пуціна, максімальна абмяжоўваюць магчымасці мясцовых органаў кіравання і самакіравання. Плюс да таго – выкарыстанне адміністратыўнага рэсурсу, кантроль над выбарчай сістэмай і СМІ зводзяць да мінімуму верагоднасць таго, каб у мясцовыя думы (саветы або сходы) трапілі праціўнікі цэнтральнай улады.
Тое ж самае тычацца і мясцовай выканаўчай улады. Зноў жа фармальна ў Расеі існуюць выбары мэраў гарадоў і губернатараў асобных суб’ектаў федэрацыі (чаго няма ў Беларусі). Аднак, па-першае, кіраўнікоў рэгіёнаў выбіраюць не паўсюль, у кожным рэгіёну дзейнічаюць свае асаблівасці: напрыклад, у паўночнакаўказскіх суб’ектах РФ (у адрозненні ад Томскай ці Яраслаўскай абласцей) не існуе наўпроставых выбараў кіраўнікоў рэгіёну. Па-другое, кіраўнікоў суб’ектаў РФ Пуцін можа адпраўляць у адстаўку асабістым рашэннем. Таму на практыцы сітуацыя з мясцовым самакіраваннем і вертыкаллю ўлады ў Расеі прынцыпова не адрозніваецца ад Беларусі.
ІІ, belsat.eu