Другая Карабахская вайна скончылася на пачатку красавіка пасля 4 дзён баявых дзеянняў. Хто ж «размарозіў» канфлікт пасля 22 гадоў перапынку? Як пазбавіцца нянавісці што падзяляе суседнія народы?
На пытанні Сяргея Пелясы адказаў Артак Беглар’ян, прэсавы-сакратар кіраўніка ўраду самаабвешчанай дзяржавы Нагорна-Карабахская Рэспубліка. У дзяцінстве Артак страціў зрок пасля выбуху міны год пасля спынення агню ў Карабахскай вайне.
Каму і чаму цяпер карысна цяпер зноў пачынаць канфлікт?
У першую чаргу гэта было карысна Азербайджану, натуральна. Менавіта Азербайджан напаў на Рэспубліку Арцах ці як прынята казаць – Нагорна-Карабахскую Рэспубліку. Калі разглядаць не толькі дзяржавы, то асабіста Аліеву і ягонаму клану было выгадна размарожваць гэты канфлікт. Гэта было яму патрэбна бо ён мае шмат праблемаў унутры дзяржавы. У Азербайджане цяпер вельмі шмат праблемаў. З-за падзення цэнаў на нафту фінансавыя праблемы прывялі да сацыяльнага крызісу. Акрамя таго аўтарытэт Азербайджана на міжнароднай арэне вельмі моцна ўпаў. Таму Аліеў мусіў неяк выкарыстаць канфлікт з Карабахам, каб мабілізаваць народ унутры дзяржавы а таксама апраўдаць ціск на апазіцыю, журналістаў і праваабаронцаў. Канешне, ёсць таксама іншыя вонкавыя фактары. Напрыклад жаданне выправіць няўдачы ў перамовах пра Карабахскі канфлікт, і, у нейкай ступені, магчыма згода ці нават заахвочванне Турцыі стварыць новую кропку дэстабілізацыі ў рэгіёне. Але, здаецца, планы не ўдаліся.
Азербайджанцы сцвярджаюць, што нанеслі прэвентыўны ўдар па сілах армянаў, якія рыхтаваліся да нападу на Азербайджан. Што Вы думаеце пра такую версію, навошта армянам нападаць на Азербайджан?
Усе разумеюць і рэальна ўсведамляюць, што Арменія ці НКР не зацікаўленыя ў тым каб нападаць на Азербайджан. Мы сваімі афіцыйнымі заявамі ды дзеяннямі паказалі, што мы за мір. І ў гэтых умовах статус-кво мы намагаемся развівацца і крочыць наперад. Азербайджан жа на ўзроўні дзяржавы і прэзідэнта заяўляе, што статус-кво непрымальны для іх. Толькі такіх тлумачэнняў нават дастаткова, каб сцвярджаць, што менавіта Азербайджан пачаў буйныя ваенныя дзеянні на мяжы з НКР.
Як Вы ацэньваеце вынікі супрацьстаяння? Хто і якія мэты ставіў перад сабой і чаго дасягнулі бакі?
Галоўнай мэтай Азербайджану было дасягненне поспехаў і нейкіх тэрытарыяльных набыткаў тут, што б не толькі ўзмацніла ягоную ролю ва ўнутрыдзяржаўнай палітыцы, але яшчэ б дало магчымасць падчас перамоваў з Арменіяй выступаць з больш дамінуючай пазіцыі. Але ім не ўдалося дасягнуць сваіх мэтаў. У іх няма ніякіх тэрытарыяльных поспехаў нягледзячы на тое, што выкарыстоўвалі даволі цяжкую тэхніку ў вялікай колькасці. Менавіта з-за гэтага ягоная пазіцыя за сталом перамоваў аслабела і ён пачаў успрымацца як краіна-агрэсар. Нашай галоўнай мэтай была абарона межаў. У асноўным нам дасягнуць пастаўленую мэту, канешне коштам страты людскіх жыццяў, што сумна, але ў Азербайджана былі нашмат большыя страты, што не ўваходзіла ў ягоныя планы.
Некаторыя каментатары на Захадзе лічаць што армяне незаконна займаюць тэрыторыю Азербайджана, што Вы пра гэта думаеце?
Такія спецыялісты, па-мойму, не маюць права называцца экспертамі, бо не ведаюць самыя асноўныя правілы міжнароднага права і не ведаюць гісторыю. Заявы Азербайджана што Карабах гэта частка Азербайджана, ня мае асновы.
Ёсць вельмі шмат палітычных, грамадзянскіх, гістарычных і сацыяльных фактараў, якія даказваюць, што Карабах ніколі не быў часткаю незалежнага Азербайджану. Карабах анексавалі падчас Савецкага Саюзу. Але ні ў дасавецкі перыяд ні ў постсавецкі перыяд Азербайджана – Карабах не быў ягонай часткай. Калі глядзець юрыдычна, то Карабах быў не ў складзе Азербайджана а ў складзе Савецкага Саюзу. Гэта вялікая розніца. А раней, у гістарычны перыяд, да 1920 г Карабах заўсёды быў армянскай зямлёй. Канешне з крыху разнастайным этнічным складам – персы, татары жылі ў Арцаху, але пераважнай большасцю заўсёды было армянскае насельніцтва.
Давайце зробім экскурс у гісторыю. Армяне сцвярджаюць, што Карабах гэта гістарычны рэгіён старажытнай Арменіі – Арцах а азербайджанцы гэта гістарычна азербайджанская зямля. Якія ў армянаў ёсць гістарычныя доказы?
Нават некалькіх фактаў дастаткова, але мы можам прывесці вельмі шмат фактаў і доказаў. Адзін з фактаў – гэта тое што дзяржавы Азербайджан да 1918 г не было. Нацыі азербайджанцы да 1930 г не было. Калі не было такога народу і дзяржавы то як яны могуць сцвярджаць што гэта гістарычна азербайджанская зямля. Гэта раз. Па-другое толькі нашых гістарычных помнікаў (хрысціянскіх цэркваў і помнікаў культуры) на якіх ёсць шматлікія надпісы на армянскай ужо дастаткова каб зразумець што тут вякамі жылі армяне. У Арцаху ёсць цяпер помнікі з 4-5 пятага стагоддзяў, з 10 ст. і з 14 ст. на якіх ёсць надпісы па-армянску армянскім алфавітам. А азербайджанцы не могуць прывесці ў якасці доказу нават адзін помнік больш стары чым 19 ст. на якім былі б надпісы на якой-небудзь мове блізкай на іхнай, скажам на цюркскай. Гэтых фактаў ужо дастаткова але ёсць яшчэ сведчанні гісторыкаў і этнічная памяць.
Наколькі прычына канфлікту ў тым што этнічныя межы Карабаху і рэспубліках у СССР правялі несправядліва а потым Масква не перадала Карабах Арменіі?
На самой справе гісторыя канфлікту пачалася не пасля 1988 а нават з 1918 ці нават раней – з царскай Расеі. З 1918 г. Калі абвесцілі Армянскую і Азербайджанскія незалежныя рэспублікі сітуацыя ўжо была спрэчная. Але не толькі ў справе тэрыторыі Карабаху а большых тэрыторыяў. Пасля таго як у 1920 г Арменія і Азербайджан сталі савецкімі дзяржавамі ў 1921 г Каўказская бюро расейскай камуністычнай партыі прыняло рашэнне што Арцах мусіць увайсці ў склад Азербайджана. Прычым з даволі шырокай мяжой. Пазней у часы Савецкага саюзу паступова Азербайджан звузіў тэрытарыяльныя і адміністрацыйныя межы Нагорнакарабахскай аўтаноміі. У 1930 г цалкам адарваўшы НКАВ ад Армянскай савецкай рэспублікі.
У выніку ў 1988 г тэрыторыя НКАВ была ўжо дастаткова малой і моцна адрознівалася ад спрэчнай тэрыторыі з 1920 г. А чаму Масква не дала гэту тэрыторыю армянам? Гэта было рашэнне Сталіна каб у складзе Азербайджана была аўтаномная адзінка армянская каб ён мог з яе дапамогаю кантраляваць і Арменію і Азербайджан. Трымаць іх у залежнасці ад сябе. У 1988-89 гадах Масква не пагадзілася вярнуць Арцах Арменіі бо былі іншыя тэрыторыі з аналагічным канфліктам і ў выпадку пазітыўнага рашэння на нашую карысць гэта магло б выклікаць ланцуговую рэакцыю, што магло б прывесці да распаду СССР. Таму Масква была даволі жорстка настроеная супраць нашага вызваленчага руху.
Якім чынам можна вырашыць гэты канфлікт, можа армянам варта саступіць частку тэрыторыі якую вы займаеце ўзамен за тое што Баку прызнае НКР, ці ёсць іншыя варыянты?
Калі Баку мусіць прызнаць НКР на нейкіх умовах, то нам напляваць на іхнае прызнанне НКР. Нам непатрэбнае прызнанне. Нам патрэбная радзіма нам патрэбныя акрэсленыя ўмовы дзеля таго каб мы маглі развівацца і жыць у бяспецы. А прызнанне не дае ніякіх гарантыяў бяспекі і развіцця. Мы і ва ўмовах непрызнанай дзяржавы можам развівацца і жыць. А гэтыя землі нашая радзіма. Мы проста абавязаныя жыць і развівацца на гэтай зямлі. А якім чынам павінен вырашыцца гэты канфлікт? У першую чаргу ў псіхалогіі і ў менталітэце абодвух народаў мусяць адбыцца змены. Бо нават пры ўмове тэрытарыяльных саступак дзве дзяржавы і два народы не могуць суіснаваць побач калі яны поўныя нянавісці. Любыя межы геаграфічныя могуць парушыць і знішчыць з-за гэтай нянавісці. Трэба знішчыць нянавісць у нашых сэрцах на дзяржаўным узроўні. І ў першую чаргу Азербайджанам мусіць адмовіцца ад ад сваёй нянавісці да армянаў, ад прапаганды. Так мы зможам задумацца пра змены нашай псіхалогіі ў перспектыве пакаленняў. Толькі пасля гэтага мы можам думаць пра тэрыторыі, якія каму належаць і гэтак далей.
Гутарыў Сяргей Пеляса, belsat.eu
