Якім было сапраўднае імя Ніла Гілевіча, за што саромеўся перад Быкавым Рыгор Барадулін і як Алексіевіч пажартавала з Гарбачова, – даведваемся з новай кнігі Сяргея Шапрана «Беларускі гістарычны анекдот».
«Гістарычны анекдот – гэта пах і колер часу, гэта ў нечым альтэрнатыўная не кананізаваная гісторыя, якой няма месца ў падручніках, але адмаўляць яе існаванне не толькі бессэнсоўна – недаравальна», – апісвае жанр сваёй новай кнігі Сяргей Шапран.
Мала які жанр літаратуры можа настолькі трапна і цікава раскрыць асобу гістарычнай постаці. Часам жартаўлівыя, а часам даволі сур’ёзныя гісторыі з жыцця вядомых беларусаў адлюстроўваюць дух часу, трываласць у ім, а таксама ўменне вынаходліва і з усмешкай выйсці са складанай сітуацыі. Менавіта гэткія кароткія анекдатычныя гісторыі Сяргей Шапран калекцыянаваў цягам пятнаццаці гадоў, вынікам чаго стала кніга «Беларускі гістарычны анекдот». Некалькі з іх аўтар зачытаў у часе прэзентацыі кнігі ў Цэнтры гарадскога жыцця ў Горадні.
Былы прэзідэнт СССР Міхаіл Гарбачоў, як упершыню ўбачыўшы Святлану Алексіевіч, быў шчыра здзіўлены:
– Гэта ты, такая маленькая, такія кнігі напісала?!
Пісьменніца знаходліва парыравала:
– Ну, вы таксама не гігант, а такую імперыю развалілі?!
Як распавёў вядомы ў Беларусі журналіст і даследчык літаратуры Сяргей Шапран, жанр гістарычнага анекдоту зацікавіў яго 15 гадоў таму ў часе знаёмства з расейскім прафесарам эстэтыкі, аўтарам трохтомнага выдання «ХХ стагоддзе ў паданнях і анекдотах» Юрыем Боравым.
«Я спытаўся, ці ён ведае, хоць адзін беларускі гістарычны анекдот, але высветлілася, што не. І гэта падалося мне несправядлівым, бо беларусы нацыя старажытная, гістарычныя асобы ёсць, анекдоты таксама існуюць, але яны фактычна не сабраныя і адзіны прыклад, які мне вядомы, кніга Льва Казлова «З дазволу караля і вялікага князя». Я літаральна хадзіў да Рыгора Барадуліна, Уладзіміра Арлова, Уладзіміра Някляева і прасіў, каб яны распавялі анекдатычныя гісторыі з іх жыцця», – тлумачыць Сяргей Шапран.
Адным з першым апавядальнікаў даследчыка быў Рыгор Барадулін, які любіў бліснуць порцыяй добрага гумару і быў сапраўднай скарбонкай анекдатычных гісторый і сітуацый.
Дзядзька Рыгор прызнаваўся, што на іншых піша эпіграмы ахвотней, чым на сябе. Аднак калі я папрасіў напісаць нешта пра сябе самога да юбілейнай публікацыі, ужо на наступны дзень ён патэлефанаваў з больніцы, дзе тады знаходзіўся, і прачытаў:
За славай пёр як на ражне –
Адусюль свістала полымя.
А слава паказала мне
Дзве палавінкі голыя.
Аднак за некаторыя жарты, як прызнаваўся Дзядзька Рыгор, часам было сорамна. Так здарылася аднойчы з яго блізкім сябрам Васілём Быкавым.
Дзядзька Рыгор прызнаваўся, што перад Васілём Быкавым яму было сорамна двойчы: адзін раз, калі Быкава на рэдкалегіі «Маладосці» ганілі за «Праклятую вышыню», а ён Барадулін, не здолеў стаць на абарону старэйшага сябра, бо быў тады не ў самым цвярозым стане; другі раз, калі неяк запытаўся ў Быкава ў кампаніі блізкіх сяброў:
– Ты ведаеш, як адна дзяўчына апяклася?
– Як? – задумаўшыся пра нешта сваё, аўтаматычна перапытаў Быкаў.
– За гарачы хрэн узялася.
«Гэта такая вушацкая прымаўка, – гаварыў Барадулін. – Васіль паглядзеў на мяне так, хоць скрозь зямлю праваліся! І да гэтага часу мне так сорамна, хаця колькі гадоў ужо мінула!»
Аднак, як заўважае Сяргей Шпаран, гістарычны анекдот не абавязкова мусіць быць смешным. Гэты жанр цесна пераплятаецца з трагедыяй, а часам і глыбокай жыццёвай філасофіяй. Некалькі такіх анекдотаў даследчык зачытаў у часе прэзентацыі.
1934 год. Пасля забойства вядомага савецкага рэвалюцыянера Сяргея Кірава ў СССР пачаліся масавыя рэпрэсіі. Была спушчаная разнарадка на «ворагаў народа». Пад яе патрапіў і старэйшы брат Веньяміна Айзенштата, які вучыўся ў камуністычным інстытуце журналістыкі. Не жадаючы апынуцца ў ГУЛАГу, ён скончыў жыццё самагубствам – павесіўся. Ад Веньяміна гэта доўга хавалі, а калі ён нарэшце даведаўся пра трагедыю, так перажываў, што апынуўся ў псіхіятрычнай лякарні. Яму было 16. У «псіхушцы» ён правёў два гады.
У школе Генадзь Бураўкін любіў удзельнічаць у спартыўных спаборніцтвах, у тым ліку бегаў кросы. Праўда, адпаведнага абутку ў яго не было, таму звычайна бег у шкарпэтках. З трыбуны яму гэтак і крычалі:
– Гэй ты, у шкарпэтках!
Аднак, калі Бураўкін пачынаў абганяць іншых, крыкі на трыбуне сціхалі.
Арлоў выступае ў адным з заходнебеларускіх мястэчак. На сустрэчу нечакана завітвае прадстаўнік мясцовай улады. Адказваючы на пытанне пра Еўфрасінню Полацкую, пісьменнік распавядае, што што яго дзяцінства прайшло побач з зачыненым уладамі Спаса-Еўфрасіньеўскім манастыром, прыгадвае, як розны прышлы люд, паселены ў манастырскія келлі, не зважаючы на заслужаныя праклёны вернікаў, трымаў у Крыжаўздзвіжанскім саборы свіней. У гэты момант са свайго месца падае голас чыноўнік:
– Зато у людей было мясо!
«Трэба сказаць, што гістарычны анекдот – гэта гістарычна-побытавыя хронікі, якія рэдка калі зафіксаваны, але адмаўляцца ад іх нельга і нават не даравальна. Галоўная перадумова гістарычнага анекдоту, каб – былі гістарычныя асобы. У Беларусі гістарычныя асобы ёсць. У гэтай кнізе іх больш за 100. Тут сабрана больш за 500 анекдотаў, пры тым што некаторыя я, на жаль, не паспеў далучыць да публікацыі», – распавядае Сяргей Шапран.
Сярод герояў аўтара знайшліся такія выдатныя постаці беларускай гісторыі і літаратуры як Генадзь Бураўкін, Васіль Быкаў, Рыгор Барадулін, Янка Купала і Якуб Колас, старэйшы і малодшы Уладзімір Арлоў, Уладзімір Шаліхін, Уладзімір Няклаеў ды іншыя. Кароткія гісторыі пра іх чытач не знойдзе ў падручніках і не заўсёды сягне ў томік з біяграфіяй, таму некалькі «мы проста пакідаем ніжэй», астатняе – чытайце ў кнізе Сяргея Шапрана.
Кажуць, што імя Ніл паэт Ніл Сымонавіч Гілевіч узяў сабе сам. Пры нараджэнні бацька даў сыну іншае імя – Нінел, што, калі прачытаць наадварот, значыла: Ленін. У 1931 годзе ў гэтым не было нічога дзіўнага.
Быў перыяд, калі Змітрок Бядуля заляцаўся да жонкі Янкі Купалы, Уладзіславы Францаўны. Яна ж, на яго вялікі жаль, узаемнасцю не адказвала. Аднак Купала, калі з-за нечага крыўдаваў на жонку, здаралася, кідаў:
– Ідзі да Бядулі кугель есці!
Але казаў так не са зла, вядома.
Дадому да Якуба Коласа прыйшоў школьны настаўнік яго старэйшага сына Юркі, прыйшоў са скаргаю, што вучань спявае ў школе непрыстойныя песні. Пачалі разбірацца, хто навучыў, і высветлілі, што гэта Янка Купала, калі гуляў у гасцях у Коласа ў шахматы, напяваў: «Дайце мне за руб з палцінай дзевіцу з агнём!»
Уладзімір Караткевіч і Валянціна Нікіціна распісаліся 19 лютага 1971 года не выпадкова – прымеркавалі першае сямейнае свята да 110-й гадавіны адмены прыгоннага права.
1958 год. Барадулін упершыню выехаў за мяжу – у Варшаву. Выходзіць неяк увечары прагуляцца па праспекце Сталіна і чуе нервовы шэпт – шэпчуцца пан і паненка:
– Колькі?
– 250 злотых.
– Нешта задужа.
– Затое яка е.ля бэндзе!
«Уяўляеце: пачуць такое, упершыню паехаўшы за мяжу ды яшчэ на праспекце Сталіна?!» – смяяўся Барадулін.
Дыялог Рыгора Барадуліна з калегам-літаратарам:
– Ты самы злосны вораг КДБ!
– Чаму?
– Я што думаю, тое і гавару, і гэткім чынам даю ім матэрыял, даю магчымасць зарабіць, а ты маўчыш – значыць, нешта думаеш супраць Савецкага саюзу!
– Я нічога супраць не думаю!
– Па-першае, ты не п’еш, а па-другое, маўчыш. Ты ж вораг! Са мной жа ім проста – яны толькі факты паднаўляюць.
1970-я. На «Беларусьфільме»паводле адной з аповесцяў Васіля Быкава здымаецца кіно. Караткевіч напісаў на паперчыне і прымацаваў на дзвярах кінагрупы:
Доведем мы Быкова
До стыда великого.
Паўліна Валіш, belsat.eu
Фота – Васіль Малчанаў