Чарнобыль у беларускім кіно і літаратуры. Што пачытаць, паглядзець і як ацаніць
Адна з жывых беларускіх траўмаў – чарнобыльская катастрофа – завяла механізмы памяці і смутку ды наклала адбітак на айчыннае мастацтва, у прыватнасці – кіно і літаратуру. Праз іх да аварыі можна вяртацца, з імі яе асэнсоўваць альбо не, залежыць ад таго, наколькі мастацтва ў гэтым кірунку пашчыравала. Мы прыводзім пяць літаратурных твораў і пяць фільмаў на тэму аварыі на Чарнобыльскай АЭС, а таксама размаўляем з крытыкамі пра тое, як трагедыю нашая культура адрэфлексавала.
«Чарнобыльская малітва» Святланы Алексіевіч
Як звычайна ў беларускай нобэлеўскай лаўрэаткі, з сотняў інтэрв’ю складваюцца раскацістыя галасы, якія паказваюць, чым катастрофа – у гэтым выпадку аварыя на Чарнобыльскай АЭС – сталася ў жыццях людзей. У кнізе загаварылі жыхары Прыпяці, ліквідатары, дактары, навукоўцы, палітыкі – сведкі аварыі альбо часу, калі яна здарылася. «Чарнобыльская малітва», што існуе ў шматлікіх перакладах і перавыданнях, ставілася ў тэатры ды ўвасаблялася ў кіно. У прыватнасці, кніга адгукнулася ў нашумелым серыяле «Чарнобыль» тэлеканалу «HBO».
«Чарнобыльскія джунглі» Ігара Бышнёва
Здымачная група зладзіла 15 экспедыцыяў, каб зрабіць дакументальны серыял аб прыродзе зоны адчужэння праз 20 гадоў пасля чарнобыльскай катастрофы. Што адбываецца з некалі заселенаю тэрыторыяй, з якой сышоў чалавек? Шэраг анамаліяў, буслы і зубры ды рэдкія ў гэтых мясцінах людзі займаюць 7 кароткіх серыяў, якія выйшлі ў 2005 годзе і атрымалі некалькі фестывальных узнагародаў.
«Злая зорка» Івана Шамякіна
Твор выйшаў у 1991 годзе і стаў першым беларускім эпічным раманам на тэму Чарнобылю. Шамякін сам паходзіць з Палесся: ён на свае вочы бачыў жыццёвыя трагедыі, калі прыязджаў у родныя мясціны пасля аварыі. Чарнобыльская катастрофа ў кнізе перарывае радасць ад вяселля, якое аб’яднала сем’і Пустаходаў і Пыльчанкаў. Праз гісторыі дзвюх сем’яў пісьменнік паказвае раскіданае Чарнобылем гняздо і тое, як трагедыя раскацілася па беларускіх лёсах.
«Чарнобыль. Попел» Сяргея Лук’янчыкава
Фільм здымаўся праз 10 гадоў пасля аварыі на Чарнобыльскай АЭС «за калючым дротам 30-кіламетровай чарнобыльскай зоны». Узровень радыяцыі тады перавышаў норму ў сотні разоў, але раз на год былым жыхарам цяпер ужо закінутых вёсак дазвалялі наведаць родныя месцы. Яны прыязджалі сюды ў Радаўніцу. Прыехаў і Сяргей Лук’янчыкаў, які пад музыку Віктара Капыцька зрабіў з гэтага падарожжа бязмоўны дакумент часу.
«Выратуй і памілуй нас, чорны бусел» Віктара Казька
У парадыйна-сатырычнай манеры пісьменнік паказвае жыццё вёскі, якая пацярпела ад аварыі на Чарнобыльскай АЭС. Тут ёсць свае Сталін, Берыя і ЦК, а наваколле поўнае савецкага абсурду. Жыхары забылі свае імёны і ўвасобіліся ў гучных аналогіях. А Чарнобыль тут гучыць як сімвал і суправаджаецца сумнымі як абумоўленасцю, так і прароцтвамі.
«Чорны бусел» Віктара Турава
Адзін з апошніх фільмаў класіка беларускага кіно Віктара Турава. Стужка выйшла ў 1993 годзе і была знятая якраз на матывы аповесці «Выратуй і памілуй нас, чорны бусел». Галоўную ролю тут грае Барыс Няўзораў, а музыку напісаў Яўген Дога.
«Ільвы» Івана Пташнікава
Напісанае ў 1987 годзе апавяданне «Ільвы» вядзецца ад імя сабакі Джукі. Ён задыхаецца ад сухой гарачкі і шукае гаспадароў, якія нядаўна селі з дзецьмі ды валізамі ў перапоўнены аўтобус і з’ехалі. Тэрыторыя тым часам поўніцца галоднымі ды аблезлымі Бімамі і Пушкамі, а чужыя людзі самазваламі прыязджаюць іх адстрэльваць. Тут можна згадаць таксама аповесць «Мурзікава дарога» Міхася Зізюка, дзе постчарнобыльскі час таксама апісваецца ад імя сабакі.
«Ваўкі ў зоне» Віктара Дзяругіна
Песімістычны фільм паказвае тых, для каго чарнобыльская катастрофа сталася магчымасцю пажывіцца. Група марадзёраў дзеіць у закрытай радыяцыйнай зоне і пад прыкрыццём паліцыі палюе на кінутыя гаспадарамі каштоўнасці, тэхніку ды іншыя рэчы. Набытае прадаюць па ўсім Савецкім Саюзе, а прыпыніць злачынную схему бяруцца былы капітан міліцыі Радзівон з напарнікам Стасам. Стужка выйшла ў 1990 годзе, яе зрабілі менская і ленінградская студыі. Прыкметна, што ад Менску ў вытворчасці брала ўдзел прыватная студыя «Імпульс». І толькі пасля тэма Чарнобылю з’явілася на кінастудыі «Беларусьфільм».
«След чорнага ветру»
Імаверна, адна з самых жудасных кніг пра Чарнобыль. Складзеная з дзіцячых сачыненняў і малюнкаў, якія да 10-годдзя катастрофы дасылаліся на адмысловы конкурс Беларускага сацыяльна-экалагічнага саюзу «Чарнобыль» і газеты «Набат». Змест кнігі адабралі з больш як 500 працаў, аўтары якіх намагаюцца асэнсаваць, што адбылося ў 1986-м.
«Я помню» Сяргея Січова
Ідэалагічна абумоўлены мастацкі фільм Нацыянальнай кінастудыі пра тое, што прырода з часам ачышчаецца і боль чарнобыльскай катастрофы адыходзіць у мінулае. Галоўны герой – паспяховы мастак Анатоль Буслоў, які жыве ў Менску. Ён пакутуе ад успамінаў пра высяленне з чарнобыльскай зоны і смерць брата. Анатоль пастанаўляе з’ездзіць у родную вёску і выяўляе: насуперак чаканням, жыццё ў ёй кіпіць і бурліць. Тады мастак бярэцца за роспіс мясцовай царквы і ўрэшце застаецца ў бацькоўскім доме. Галоўныя ролі выканалі Уладзімір Гасцюхін, Анатоль Кот і Вольга Фадзеева.
Наталля Агафонава, кінакрытык, кіназнаўца:
– І ў дакументальным, і ў ігравым кіно ўсё больш-менш значнае на тэму Чарнобылю зрабілі ў 1990-ыя, калі кіно зафіксавала адчуванне апакаліпсісу і шок ад трагедыі. Але нават тады да аналізу катастрофы і тым больш яе сацыяльна-палітычнага рухавіка ніхто нават не наблізіўся.
Як звычайна, наперад прасунуліся дакументалісты. Лічыцца, што першаю выразнаю спробай асэнсаваць трагедыю стаўся фільм Уладзіміра Дашука «Пейзаж пасля бітвы» 1989 года. У 1993–1996 гадах Сяргей Лук’янчыкаў у апакаліптычнай танальнасці зрабіў цэлы цыкл маўклівых стужак. Былі дзве кранальныя карціны Уладзіміра Цяслюка «Бяда» і «Трэці анёл затрубіў» – трагедыі, дзе смерць робіцца татальнаю. Некаторыя сцэны адтуль мне проста ўрэзаліся ў памяць. Нешта не выйшла: напрыклад, карціне Анатоля Алая паводле сцэнара Уладзіміра Някляева не далі адбыцца.
А потым на гэтую тэму пачалі нават не здымаць, а рабіць фільмы да круглых датаў. У 2016-м выйшаў «Чарнобыль. Экзамен для нацыі» Яўгена Сяцька з пасылам, што ўсё добра, дзяржава паклапацілася, мы ўсё пераадолелі. На яго потым школьнікаў зганялі.
Затое раптам у 2019 годзе з’яўляецца жорсткі і мужны «Невядомы рай» Дар’і Юркевіч, які я лічу адным з найлепшых у гэтай тэме. Рэжысёрка стварыла вобраз зоны як пасткі для беларуса. У фільме атрымліваецца выбітная метамарфоза: сям’я кідае зону адсялення і пераязджае ў кватэру, то бок паляпшае свае побытавыя ўмовы, але застаецца ў тым жа коле чарнобыльскай зоны, і выхаду з яго няма.
Што датычыць ігравога кіно, тут фільмаў значна менш і ўсе яны, апроч выпадковых, таксама былі зробленыя ў 1990-ыя. Здымачная група першага – «Ваўкі ў зоне» – колькі дзён правяла ў радыяцыйнай зоне. Уласна гэтыя «дакументальныя» эпізоды, што транслююць боль адчужэння, тут найбольш важкія. Потым быў слабы і неахайны «Чорны бусел» Віктара Турава, у гэтым жа 1993-м з’явілася «Душа мая, Марыя» Вячаслава Нікіфарава – бадай, найвышэйшы пункт у нашым мастацкім кіно на чарнобыльскую тэму. Была «Метаноя» Віталя Шувагіна, а ў 1999 годзе выйшаў «Рэйнджэр з атамнай зоны» таксама Нікіфарава, у якім чарнобыльская зона пераўтварылася ў прастору, дзе жыве і гуляе ўсялякі зброд.
У ігравым кіно чарнобыльская тэма, лічу, у 1990-ыя і сышла: Чарнобыль ад трагедыяў перайшоў у авантурныя, прыгодніцкія фільмы, а зона замест таямнічай, загадкавай, сімвалічнай прасторы зрабілася забруджанаю мясцовасцю, дзе дрэнныя людзі робяць свае дрэнныя справы. У 2020 годзе з’явіўся зняты за бюджэтныя грошы жахлівік «Забароненая зона» Мітрыя Сямёнава-Алейнікава, дзеянне якога адбываецца ў зоне адчужэння. Зрэшты, спачатку сцэнар ніяк не стасаваўся з чарнобыльскаю тэмаю: думаю, яго перарабілі на хвалі папулярнасці серыялу «HBO».
У цэлым у кіно трагедыя не адрэфлексаваная так, як мае быць, а апошнія 20 гадоў яна ўвогуле, лічы, занядбаная. Калі ў 2016-м да круглай даты з дня аварыі на АЭС Мінкульт яшчэ прымушаў нешта рабіць, хоць бы плакатна-прапагандысцкае, то сёлета нават такога запыту не было. Але ўсё гэта не датычыць толькі тэмы Чарнобылю: трэба сказаць, наш кінематограф ніякаю тэмаю не заняўся сур’ёзна. Калі ў 1990-ыя мы назіралі ўздым – не было грошай, але была свабода выбару, то пасля ўсё паступова зноў пачало ўбудоўвацца ў кантэкст рэнавацыі сацыялізму. Кінематаграфісты адышлі да нейтральных, бяспечных тэмаў і ўрэшце прыйшлі да прапаганды ў духу застойных 1970-х.
Ціхан Чарнякевіч, літаратурны крытык, літаратуразнаўца:
– Калі Чарнобыль рэфлексаваўся па гарачых слядах, ён адчуваўся як катастрофа, падобная для беларускіх літаратараў да ваенных падзеяў. То бок як нешта, што ломіць правілы і ўстоі, мяняе сувязі паміж людзьмі і моцна агаляе экзістэнцыйныя пытанні. У больш-менш статычнай сітуацыі, у якой былі тады беларусы, яна стала моцным штуршком для паэзіі ды перш за ўсё прозы.
У лірыцы трагедыя была больш згладжаная: у ёй гаварылася аб прыватнай, тонкай матэрыі кшталту настальгіі па кінутай вёсцы. Проза ж бралася за нацыянальныя пытанні, бо трагедыя закранула перадусім Беларусь, і краіна пачала вастрэй асэнсоўваць сябе як Беларусь.
Этапным, напрыклад, стала апавяданне Пташнікава «Ільвы», дзе гэты свет, што ляціць у пекла, паказваецца вачыма сабакі. Многія празаікі, перадусім Віктар Казько, адлюстравалі тэму ў рэчышчы набліжэння нейкага апакаліпсісу. Для Шамякіна Чарнобыль стаў нагодаю выявіць хібы грамадства, што для мяне, па шчырасці, падобна на нейкую кан’юнктуру.
Апавяданне «Бляха» Андрэя Федарэнкі на мікраўзроўні паказала разарваныя сувязі і змененыя правілы жыцця на забруджаных тэрыторыях. У ім маргінальны герой – мясцовы алкаголік – раптам становіцца самым галоўным чалавекам на вёсцы, бо калі ўсе з’ехалі, ён адзіны можа нешта зрабіць для старых людзей, што засталіся. Метафару зоны, напэўна, найлепш адлюстраваў Васіль Быкаў у «Ваўчынай яме», дзе салдат-дэзерцір уцякае з войска менавіта ў зону, і для яго там больш бяспечна, чым у рэальным жыцці. Таксама ў гэтым кантэксце класная паэма Някляева «Зона».
Тэма Чарнобылю шмат гучала менавіта ў канцы 1980-х – пачатку 1990-х, што супала з працэсам дэмакратызацыі і сацыяльнай крытыкі, калі грамадства рэфлексавала над памылкамі савецкага кіраўніцтва, а інтэлігенцыя казала на нязручныя тэмы, у тым ліку пра аварыю на Чарнобыльскай АЭС.
Цяпер, канечне, гэтая катастрофа асэнсоўваецца значна менш. Можна згадаць паэзію Юліі Цімафеевай, якая пераводзіць усё гэта ў жорсткае рэчышча здрады чалавека зямлі. Магчыма, у літаратараў ёсць адчуванне, што тэма сябе вычарпала і пасля «Чарнобыльскай малітвы» ты непазбежна знізіш планку. А Алексіевіч, вядома, вывела катастрофу на высокі ўзровень, ейная кніга прагучала па ўсім свеце, асабліва пасля трагедыі на Фукусіме.
Большасць тых, хто пісаў на тэму Чарнобылю, самі паходзілі з пацярпелых мясцінаў, ім усё гэта балела. Цяпер жа Чарнобыль стаў метафараю, нейкаю чорнаю дзіркай, да якой не варта часта дакранацца. Я б сказаў, што гэтая траўма прайшла перыяд паўраспаду, то бок мы яе прынялі і з ёй жывем, і нейкім чынам гэта бачна ў літаратуры. У той жа час тут яшчэ шмат патэнцыялу, і хоць мы пакуль спыніліся на вяршынях – той жа Алексіевіч, магчыма, яшчэ прыйдзем да больш шчыльнай распрацоўкі тэмы.
Ірэна Кацяловіч belsat.eu
