«Я не веру ў здольнасць афіцыйных інстытуцыяў учыніць непапраўную шкоду беларускай культуры». Крытык – пра будучыню тэатру
Як на беларускую тэатральную сферу паўплываў апошні год? Што яна страціла, а што набыла? Ці застанецца ў ёй напружанасць паміж былымі калегамі? Тэатральны крытык Аляксей Стрэльнікаў мае аптымістычнае бачанне і расказвае, якім шляхам трэба ісці тэатру, калі крызіс міне. Летась Аляксей, выкладчык Акадэміі мастацтваў, далучыўся да страйку. У выніку яго звольнілі «за прагулы».
– Вы як тэатральны крытык маеце цяпер пра што пісаць?
– Не маю. Некаторыя спектаклі робяцца, умоўна кажучы, употай. Напрыклад, мне пашчасціла на свае вочы ўбачыць пастаноўку «Белы трус, чырвоны трус», але мяне папрасілі пра яе не пісаць. Альбо вось Моладзевы тэатр ладзіць прэм’еру іранічнай камедыі – такім спектаклям тэатральны крытык у прынцыпе не патрэбны: прыйсці і сказаць, маўляў, вось тут запавольце, а тут зрабіце смяшней, павінна быць задачаю рэжысёра. Іншага нічога такога не адбываецца, арт-хаусныя пастаноўкі зніклі. Мяне могуць папракнуць: хіба прэм’ера ў РТБД ці прыход Віталя Краўчанкі ў Гомельскі моладзевы тэатр не патрабуюць мастацкай экспертызы? Магчыма, але я разумею, што на гэтых пляцоўках мне паказваюць тое, што дазваляе спадарыня Дрыга. Я не хачу, каб стварылася ўражанне, што ў дзяржаўных тэатрах працуюць выключна ябацькі: упэўнены, што зусім нават наадварот. І мне хочацца падтрымліваць калег: усё ж пэўны час тэатры былі культурніцкімі цэнтрамі, куды людзі прыходзілі аднавіцца і эмацыйна зарадзіцца. Але маё падтрыманне ўжо хутчэй не прафесійны, а сяброўскі жэст.
– Якая апошняя падзея ў тэатры вартая ўвагі без усялякіх «але»?
– Спектакль яшчэ дакрызіснага часу – «Шлюб з ветрам» Яўгена Карняга. Ён эмацыйна і сэнсава зараджаны на досыць агрэсіўную ноту: у траваедным 2019 годзе, калі адбылася прэм’ера, мне гэта здавалася перабольшаннем. У выніку мушу сказаць, што «Шлюб з ветрам» стаў пэўным прадказаннем. Людзі, якія навучыліся глядзець такія спектаклі, аказаліся ў нейкім сэнсе падрыхтаванымі да падзеяў жніўня і таго, што было пасля. Праз усеагульную любоў да змрочнага дэпрэсіўнага тэатру ў тэатральнай суполкі была прышчэпка ад жорсткай рэчаіснасці, хоць і нельга сказаць, што ў нас не было шоку. Некаторыя гледачы пытаюць, навошта рабіць чарнушныя спектаклі. Вось для гэтага. Для нас чарнушныя спектаклі былі школаю жыцця.
– Як думаеце, на дзяржаўных тэатральных пляцоўках яшчэ магчымыя крокі ўлева ці ўправа?
– Я скажу, што жорсткасць цэнзуры пераацэненая. Да раскошы пасадзіць аператыўніка ў кожную залу, каб той адсочваў крамолу, пакуль не дайшло. Гэта дорага, да таго ж падмануць такога супрацоўніка, калі ён не падрыхтаваны, нескладана, а каб яго падрыхтаваць, у краіне павінна быць нармальная адукацыя для крытыкаў. У Савецкім Саюзе мастацтвазнаўства было ідэалагічнаю працаю: цэнзараў рыхтавалі, каб яны адсочвалі адпаведнасць ідэалогіі. У нас жа, на вялікае, і ідэалогіі няма, таму выкруціць той ці іншы спектакль з пункту гледжання таго, наколькі ён патрэбны ідэі беларускай дзяржаўнасці, няцяжка. Гэтым шмат хто карыстаўся: напрыклад, Мікалай Пінігін. Дзяржаўную прэмію ў тэатры атрымаў не паслухмяны Моладзевы тэатр альбо Тэатр імя Горкага – яе атрымала «Пінская шляхта» Купалаўскага, дзе на сцэне ледзь не Пагоня вісіць. Цяпер тое самае: любы спектакль з дапамогаю сафізмаў можна перакруціць і так, і гэтак. У выніку цэнзура заключаецца ў тым, каб з тэатру зрабіць мастацтва добранадзейных людзей: цэнзарам трэба толькі пераканацца, што вось такі не працуе, а вось такому не далі гастролькі. Абысці гэта магчыма, а калі ты не трапіў у чорны спіс і за табою пільна не сочаць, увогуле можна дазволіць сабе пэўныя вольнасці. Думаю, гэтая ілюзія свабоды, а таксама ўнутранае адчуванне, што ты робіш нешта важнае, шмат каго і трымае ў тэатры. Я кажу «ілюзія», але гэта не значыць, што я лічу такую свабоду несапраўднаю: свабода чалавечага духу часам важнейшая за свабоду наведаць нейкую кавярню ці з’ехаць у іншую краіну. Таму людзі бываюць настолькі хворымі тэатрам і таму яны могуць не падтрымліваць дзейных уладаў, але заставацца ў дзяржаўнай установе.
– Як вам падаецца, тэатральная супольнасць належным чынам адрэагавала на падзеі мінулага года?
– Я ганаруся тым, як мае тэатральныя калегі адрэагавалі. Знешнія змены ў тэатры быццам не адбыліся: толькі незалежны тэатр цалкам знік, а Купалаўскі як стаяў, так і стаіць ды паказвае «Паўлінку». Гэтаксама стаяць іншыя тэатры, але ўнутрана. Змястоўна ж усё змянілася кардынальна. Асноўная праблема беларускага тэатру – недаразвітасць прыватнага сектару. Актор не можа ўзяць і сысці ў прыватны тэатральны праект, бо для таго не стварылі інфраструктуры. Афіцыйна ў нас у краіне каля трыццаці тэатраў, а толькі ў адным Кіеве іх сто, з якіх дзяржаўных хіба дваццаць. У выніку маем залежнасць ад дзяржаўнага заробку, пры тым, што твой інструмент – мова, і ў цябе няшмат варыянтаў для эміграцыі. За апошні год цэлыя калектывы сапраўды пераехалі, шмат якія незалежныя праекты перайшлі ў відэафармат, нехта застаўся працаваць на тым жа месцы з усведамленнем сваёй прыгоннасці. І я лічу дасягненнем і перамогаю ва ўмовах настолькі жорсткага ціску захаваць працоўныя сувязі. Калі я ўбачыў актораў Свабоднага тэатру на прэм’еры «Былога сына» СМТ у Кіеве, зразумеў, што гэта працуе, людзі не ўцякаюць у свет, а стараюцца захаваць умоўную лінію фронту. Вось і прычына маёй ацэнкі: пры тых рэсурсах, якія ў яе былі, тэатральная супольнасць адпрацавала на выдатна.
– Што тэатральная сфера страціла за апошні год?
– Па-першае, страчаная інфраструктура незалежных тэатраў, цяпер складана нават проста знайсці пляцоўку для паказу. А Купалаўскі, Гарадзенскі драматычны тэатр, шмат якія таленавітыя артысты страцілі магчымасць выходзіць на сцэну. Цэлы сезон – для актора гэта вельмі шмат. Думаю, мы не далічыліся вялікай колькасці класных пастановак.
– Ёсць нейкія незваротныя страты?
– Я такіх не бачу. Можна хіба казаць пра разбураныя прафесійныя кантакты. Я не ведаю, напрыклад, на якім фундаменце можа ўз’яднацца Купалаўскі, бо з абодвух бакоў былі сказаныя вельмі крыўдныя рэчы. Дзяржаўныя структуры, на жаль, гэтым карыстаюцца і яшчэ больш страўліваюць таленавітых людзей паміж сабой. Але я веру ў добрую волю артыстаў, момант прымірэння і прабачэння павінен быць. Зноў жа, бачыце, не лічу гэта непапраўнаю гісторыяй.
– А якія набыткі з’явіліся ў тэатральнай сферы за апошні год?
– Мы набылі цвярозае разуменне таго, на што тэатр здольны. Яму ўласцівая пэўная крохкасць, бо тут вельмі проста нешта забараніць, але мы бачым вялікую цікаўнасць да онлайн-паказаў. Купалаўцаў глядзяць сотні тысячаў, нават менш вядомыя тэатральныя праекты збіраюць некалькі тысяч праглядаў. Год таму, у пандэмічны час, вялізнымі маркетынгавымі інструментамі дасягаліся дзве-тры тысячы, і гэта лічылася неймаверным поспехам. А тут СМТ ладзіць прэм’еру і атрымлівае дзесяць тысячаў адразу! Вось гэтае ўсведамленне тэатру як грамадска важнага выказвання, рэпутацыя тэатру – вялікае дасягненне. Гэта тое, што з намі застанецца і стане моцным падмуркам для развіцця тэатру ў будучыні.
– Як вы адкажаце на меркаванне, што пакуль у тэатр хадзіць не варта?
– Я супраць усеагульных імператываў. У мяне асабіста, натуральна, ёсць спектаклі, на якія б я не пайшоў. Трэба ўсведамляць, што ты ўдзельнік спектаклю, нават калі проста сядзіш у зале: сваім маўчаннем, апладысментамі, увагай альбо няўвагай ты дапамагаеш тэатральнай атмасферы. Але ў нашых умовах расколатага грамадства людзі маюць свае тэатры, спектаклі і герояў на сцэне. І мне здаецца, падтрымліваць сваіх – гэта нармальна, так павінна быць.
– Дапусцім, мы ў новай Беларусі. Якія працэсы адбываюцца першымі?
– Для мяне камерцыялізацыя тэатральнага рынку – ідэальны кірунак развіцця. Хоць беларускія дзяржаўныя структуры апошнімі гадамі кажуць пра скарачэнне выдаткаў на культуру, я перакананы, што пэўны мінімум фінансавання дзяржава мусіць забяспечваць. І Вялікі тэатр, і Купалаўскі, і Тэатр юнага гледача для яе – брэндавыя праекты. Але трэба развіваць прыватную ініцыятыву – праз падаткаабкладанне, таннейшую арэнду, нейкую грантавую сістэму. Гэта дазволіць зрабіць тэатр разнастайным, створыць канкурэнцыю, найперш на акторскім рынку. Можна ўспомніць імклівы рост тэатральнага руху ў пачатку 1990-х гадоў, адначасова са станаўленнем незалежнай беларускай дзяржавы. Некаторыя тэатры замацаваліся яшчэ з таго часу, і рэха таго выбуху мы адчуваем дасюль.
– Гэта будзе менавіта выбух?
– У свой час адзінкавая ініцыятыва – стварэнне «Ок16» – моцна паспрыяла развіццю прыватных тэатральных праектаў. Ім было выгадна туды прыходзіць, таму іх былі дзясяткі. Дзве-тры такія кропкі, якія не кантралююцца і не замарочваюцца гастрольнымі пасведчаннямі, развяжуць рукі і нарэшце дадуць магчымасць тэатралам больш-менш зарабляць, бо цяпер гэта вельмі складана. У нас на выжыванні застаюцца звычайна самыя тлустыя рэчы: напрыклад, паўсюль запатрабаваны дзіцячы тэатр. У Беларусі ён існуе толькі за кошт культпаходаў, тут адсутнічае практыка сямейных праглядаў. Разумнае падтрыманне гэтай ініцыятывы створыць культурніцкае асяроддзе, задаволіць попыт і дасць працоўныя месцы. Гэта абсалютна простыя рэчы, пра якія цяпер ніхто не клапоціцца, бо лягчэй усіх шэрагамі адпраўляць у ТЮГ і Лялечны тэатр.
– А якая будзе тэматыка ў новай Беларусі?
– Тут цяжка прагназаваць. Дзесяць гадоў таму я б не змог прадказаць, што ў беларускай драматургіі настолькі моцна, разнастайна і цікава адлюструецца жаночая тэма. Альбо разуменне сябе ў кантэксце продкаў і будучыні, несюжэтны тэатр, дакументальныя праекты… Дзесяць гадоў таму ніякіх перадумоваў для ўсяго гэтага не было. Калі б мне сказалі, што ў Купалаўскім адбудзецца прэм’ера паводле п’есы Пражка, я б сказаў: «Ды не можа быць!» А яна адбылася. Мне здаецца, сусветныя тэндэнцыі аўтарскага тэатру, змяшэнне жанраў могуць напаткаць і нас, тады некалькі эксперыментальных пляцовак дадуць цікавы вынік.
– Новую Беларусь мы рамантычна звязваем з адсутнасцю цэнзуры. Што гэта зменіць у тэматычным напаўненні?
– Я ўжо выказваў думку, што цэнзура ў нас не ідэалагічная, бо няма ідэалогіі. Дзяржава – гэта добра, змагацца з дзяржаваю – кепска, вось і ўся нашая ідэалогія. Пэўная рэгуляцыя ёсць ува ўсім свеце, але важна, каб кантроль ажыццяўляўся з дапамогаю незалежнай экспертызы. Трэба працаваць з экспертнаю супольнасцю і з грамадствам праз нейкія адукацыйныя, культуралагічныя праграмы. Гэта робіць уласна ідэю цэнзуры непатрэбнай. А калі мы хочам кантраляваць грамадскую думку і штосьці забараняць, сапраўды патрэбныя вось гэтыя гастрольныя пасведчанні і выязныя прагляды спектакляў чыноўнікамі.
– Пасля крызісу ў беларускага тэатру будзе больш гледачоў, чым да лета мінулага года?
– У мяне ёсць адчуванне, хоць яно і не абапіраецца на сацыялагічныя даследаванні, што тэатральны попыт у Беларусі не задаволены. Адпаведна, у нас ёсць магчымасць пашырыць аўдыторыю. Паводле афіцыйнай статыстыкі, за год у нас прадаваліся тры мільёны квіткоў. Гэта няшмат. Атрымліваецца, калі б усе нашыя дзевяць мільёнаў захацелі пайсці ў тэатр, ім трэба было б чакаць тры гады. Нормаю лічыцца, калі 5–10 % супольнасці пастаянна ходзіць у тэатр. За кошт чаго адбудзецца пашырэнне аўдыторыі? Мне здаецца, за кошт разнастайнасці. Я чакаю, што ў нашым новым тэатры будзе месца і для гарэзлівай стэндап-камедыі, і для чарговай версіі «Дзядоў» Міцкевіча – і кожны будзе змагацца за свайго гледача. Я настроены аптымістычна: за стагоддзі існавання тэатру не было такога, каб людзям ён надакучыў. Са зʼяўленнем радыё, тэлевізара, кампʼютара людзі не сталі менш хадзіць на Бродўэй. Наадварот: квіткі даражэюць, а падлеткі здымаюць кавэры на спектаклі для TikTok.
– Калі казаць пра суполку: ці ёсць перадумовы, каб пасля крызісу ў ёй засталася пэўная напружанасць?
– Пляцоўкі для грамадскага дыялогу ў нас няма, і не толькі ў тэатры. Спробы выйсці на дыялог ад артыстаў Купалаўскага, якія засталіся ў будынку, мне не спадабаліся. Калі дыялог пачынаецца з маніпуляцыяў, падману, спробаў абяліць сябе за кошт ачарнення кагосьці яшчэ, складана пайсці на адкрытую размову. Я не супраць, каб кансерватыўны, архаічны, постсавецкі светапогляд меў адлюстраванне ў культуры, калі, вядома, ён не кліча чумы і смерці на галовы ЛГБТ-супольнасці. Ён можа трансляваць, скажам, сямейныя каштоўнасці. Праўда: хіба ў «Паўлінцы» прапагандуюцца сямейныя каштоўнасці? Бацька ледзь не нагамі топча дачку. Купала пісаў сваю пʼесу, хутчэй, пра разбурэнне патрыярхальнага свету, дзе галоўная гераіня сцвярджае, што мае права на шчасце насуперак бацьку. Але хочаце – давайце мерацца мастацкаю пераканаўчасцю інтэрпрэтацыяў. Я думаю, незалежны арбітраж усё яшчэ магчымы, але многія такія гісторыі не канчаюцца. У Маскве пасля расколу ў канцы 1980-х дасюль існуюць МХАТ імя Чэхава і МХАТ імя Горкага ды спрачаюцца, хто з іх больш мхацісты.
– А калі дапусціць, што пэўны час падзеі развіваюцца ў тым кірунку, у якім яны развіваюцца сёння, што тады будзе ў тэатры?
– Тэатр нармальна існаваў і ў час дыктатуры ды адсутнасці свабоды. Я не веру ў здольнасць афіцыйных інстытуцыяў настолькі моцна кантраляваць творчы працэс, каб учыніць непапраўную шкоду беларускай культуры. Культура – гэта жывы арганізм, які развіваецца паводле сваіх унутраных законаў. Усё жывое ў ім працягваецца, усё мёртвае адмірае: мы бачылі прыклады гэтага шматкроць. У расейскім традыцыйным тэатры галоўнае вучэнне называецца шчэпкінскім, а Шчэпкін выйшаў з прыгоннага тэатру і выхаваў у сваёй школе шмат незалежных артыстаў. Быў феномен нямецкага тэатру гітлераўскага перыяду, дзе вельмі цікава ставілі «Фаўста», а потым мы бачым авангардавы нямецкі тэатр паваеннага часу, які дасюль застаецца адным з самых аўтарытэтных у Еўропе. Мы бачым постсавецкі расейскі тэатр, які паўстаў з савецкай традыцыі ды зрабіўся сапраўдным культурніцкім феноменам. Думаю, нават у сённяшніх умовах нашым рэжысёрам і акторам удасца захаваць творчае, цікавае, важнае.
ІК belsat.eu
