Максім Жбанкоў: Культурная палітыка дзяржавы займалася выхаваннем узорных калгаснікаў
Пра неістотнасць ранейшых культурных герояў, наіў і спантаннасць новага мастацтва, бездапаможнасць афіцыйнага боку ў вайне культураў, самага моцнага літаратара апошніх месяцаў і шматмоўе як натуральны стан для беларусаў «Белсат» пагаварыў з культуролагам Максімам Жбанковым.
«Рок-н-рольшчык» беларускай культуралогіі і кінакрытыкі Максім Жбанкоў падрыхтаваў да выхаду сваю новую кнігу і распачаў асобны праект на YouTube. Кнігу «SloMo. Хатняя крытыка культурнага дызайну» мы пабачым пасля разблакавання рахункаў беларускіх выдавецтваў. А выпускі інтэлектуальнага стэндапу «Шокінг Культ» на YouTube-канале «ePramova» выходзяць штотыдзень.
У той жа час на эка-маркетах Максім прадае сочыва сямейнага брэнду і камунікацыю з пакупнікамі параўноўвае з дыскусіямі ў колішніх кінаклубах. «Я страшэнна ганаруся адной рэччу: я ніколі не рабіў таго, што мне нецікава рабіць», – гаворыць Максім.
– Чаму вы вырашылі асвоіць YouTube?
– На днях быў у сябра, а ў яго на сцяне вісіць постар з трапным выразам: «Тваё жыццё пачынаецца там, дзе канчаецца твая зона камфорту». Гэта той самы выпадак: нас прыбралі з камфорту, хоць мы і не хацелі, і нам трэба шукаць магчымасці існаваць у гэтым траўматычным свеце.
Пасля жніўня ў мяне пэўны час быў калапс свядомасці, я ўвогуле не мог пісаць, у мяне не было слоўніка для гэтай сітуацыі. Я цудоўна разумею, што ранейшыя тэксты больш не працуюць, і для мяне паказальна, што практычна ўсе папярэднія героі, топавыя персоны нашай альтэрнатывы, стары генералітэт – зніклі, іх не відаць. Я кажу пра літаратараў, музыкаў, кіношнікаў і пра сябе таксама. Калі прыбраць нас з пейзажу, нічога не зменіцца, бо прыйшоў час новых эмоцый, герояў і канцэптаў. І гэта выклік, бо трэба зноў вучыцца быць істотнымі.
«Шокінг Культ» якраз ёсць спробай працаваць на іншых хвалях іншага радыё. Бессэнсоўна ўвесь час плакаць і ўвесь час пакутаваць. Само бачанне сябе як ахвяры ад пачатку правальнае і катастрафічнае, бо гэта пазіцыя слабага. Таму варта вяртацца да інтэлектуальнай партызанкі ва ўмовах ціску, бо ў апошнія гады часам падавалася, што ціску няма, што ўсё цудоўна, што ў нас ёсць Зыбіцкая, Кастрычніцкая, смузі, «РСП» і Італія па ўік-эндах.
– Апошнія месяцы прымусяць абнавіцца культуру ў цэлым?
– Безумоўна, гэта ўжо адбываецца. Іншая справа, што за апошнія дзесяць гадоў у нас склаўся культ пасрэднасці. Адукацыя тыражавала правінцыйнасць у яе найгоршым выглядзе, і гэтае канвеернае прадукаванне ментальнасці аграгарадка нарадзіла новую дзіўную большасць, у якой у галаве тры-чатыры ноткі і просценькі матыўчык. Гэта культура бездапаможнасці, другаснасці, неістотнасці, калі чалавек пагаджаецца з тым, што ён не можа выбухнуць і гарэць, а можа быць шпалерамі, постарам ці дыванком, аб які выціраюць ногі на ўваходзе ў хату. Хтосьці са знаёмых сказаў, маўляў, тое, што адбылося летам і ўвосень, абсалютна лагічна, бо далей так жыць было немагчыма. Зараз адбываецца перазагрузка, і культурны працэс працягваецца ў іншых вымярэннях, часам смешных, бо на першае месца выйшлі нізавыя, спантанныя, вульгарныя жанры.
– Як можна апісаць гэтае мастацтва падчас перазагрузкі?
– Гэта стыхійная народная творчасць, якая карыстаецца простымі формамі, не заганяецца звышінтэлектуальнымі рэчамі, і ёй пофіг псіхалогія масавых камунікацый. Рэчаіснасць спрашчаецца і ператвараецца ў комікс, лубок, прапагандысцкую агітку. Сцёпа Нехта – тыпічны прыклад. Мне было вельмі смешна, калі ў сеціве пачалася дыскусія пра мастацкія якасці яго апошняга фільму. Але галоўнае, што з аднаго боку ёсць вось гэтая нізавая культуратворчасць, а з другога, як бы афіцыйнага, няма нічога. «Галасы ЗМеста» – найлепшае, што яны знайшлі, а гэта татальная эстэтычная і ідэалагічная капітуляцыя, такі публічны харакіры. То бок у нас канфлікт не праўды і хлусні, а спантаннай народнай творчасці і аўтаматычнага рыплэю спарахнелых фармулёвак, у якія ніхто не верыць, у тым ліку тыя, хто іх вырабляе.
– Якая частка ранейшай культуры здолее застацца і пачаць ствараць новыя сэнсы?
– Думаю, дзядуля Дарвін меў рацыю: гэта будзе натуральны адбор. Хто здолее прыстасавацца да новай рэчаіснасці, той здолее, іншыя застануцца ў гісторыі, і ў гэтым няма нічога крыўднага. Большасць нашых генералаў рок-н-ролу ўжо адбыліся там, у той час. Яны зрабілі свой кавалак гісторыі, і вялікі ім за гэта дзякуй. Тое, што зараз фактычна ніхто з іх не робіць геніяльных рэчаў і не стварае моцных зонгаў, натуральна, бо ў кожнага ёсць ліміт магчымасцяў. Цяпер час новых герояў, але яны ў нас няправільныя.
Як было ў мае ўлюбёныя 1960-я ў Вялікабрытаніі: рокмэны былі збольшага студэнтамі мастацкіх коледжаў, то бок ведалі Арцюра Рэмбо, Обры Бёрдслея і што такое плынь свядомасці, глядзелі кіно французскай Новай хвалі і не палохаліся слова «сюррэалізм». У іх быў рэсурс папярэдняй традыцыі, у тым ліку альтэрнатыўнай культуры, а ў нас гэтага няма – у нас «камунікейшн брэйкдаўн», калі маладзён прыходзіць і кажа: «А хто такі Акудовіч?» Хтосьці не ведае Баршчэўскага ці Вольскага, здзіўляецца, пачуўшы прозвішча Кудзіненкі. Для яго гісторыя пачынаецца з Марціновіча, і таму яму цяжка, бо яго мінулае беднае і аднамернае.
«Каб адбыўся чарговы Віктар Дашук, патрэбны надыход Андрэеў Курэйчыкаў»
– Такім чынам, хто нашыя новыя героі?
– Гэта людзі інтуіцыі, імправізацыі, наіўнага правінцыйнага рок-н-ролу, якія шчыра вераць, што рок-н-рольныя акорды вынайшлі яны, а не Чак Бэры семдзесят гадоў таму. Яны працуюць як дылетанты – у гэтым іх прыгажосць і іх слабасць. Таму тэма спалучэння ранейшых герояў з новай сітуацыяй вельмі складаная. На гэта павінны працаваць дзяржаўныя структуры, сістэма адукацыі, арт-менеджмент і нармальныя мас-медыя, чаго ў нас няма. Няшчасная галерэя «Ў» памерла, так і не здолеўшы раскруціцца ў поўную моц. Тое, што здарылася з нашымі самымі вядомымі мецэнатамі, таксама паказальна. Значна, якімі смешнымі накладамі выходзяць новыя кніжкі. Я думаю, нас чакаюць вельмі некамфортныя часы.
– У якім сэнсе некамфортныя?
– Я аптыміст у палітычным плане і думаю, што працэс незваротны, пытанне толькі часу, калі ўлада зменіцца. Але гэта будзе звязана з пераходам культурніцкага ладу на іншы ўзровень складанасці. Цяпер у нас просты, ясны спарынг: бела-чырвоны-белы і чырвона-зялёны, мова і не-мова, Масква і, умоўна, Варшава. А з канцом аўтарытарнага ладу рэчаіснасць робіцца шматграннай і поліфанічнай, і замест змагання з уладай прыходзіць змаганне паміж творцамі, змаганне стыляў, змаганне за аўтарытэт.
– Але ж гэта станоўчы рух?
– Канечне, станоўчы, проста стане складаней: трэба будзе наноў дамаўляцца з уладай і культурніцкім істэблішментам, які зараз фармуецца, разам адладжваць правілы гульні, у межах якіх можна нармальна займацца спонсарствам, арт-менеджментам, недзяржаўнай культурнай адукацыяй і так далей. Гэты новы лад для нас за нас ніхто не зробіць. Паўстануць новыя інтрыганы і авантурысты, дарэчы, вельмі патрэбная штука, бо патэрны складаюцца праз авантуры, канфлікты, нязручныя разборкі творцаў. Побач з нябожчыкам Міхалам Анемпадыставым заўсёды мусіць быць Артур Клінаў. Каб адбыўся чарговы Віктар Дашук, патрэбны надыход Андрэеў Курэйчыкаў. Хай лепш творцы разбіраюцца паміж сабой, чым з АМАПам.
– Урад постлукашэнкаўскай дзяржавы мусіць мець уцямны праект працы са сферай мастацтва?
– Мне нецікава, што мусіць рабіць дзяржава. Цягам апошніх дваццаці гадоў я імкнуўся мінімізаваць з ёй стасункі, бо нічога добрага адтуль не бачыў і, зрэшты, не чакаў. Спадзявацца на тое, што будзе лепш, тым больш хутка лепш, смешна, бо ёсць логіка дзяржавы, а ёсць логіка бюракратыі, чынавенства. Я б хацеў, каб узровень уплыву чынавенства на культурніцкую індустрыю быў мінімальны, і лічу, што Мінкульт не мае права на існаванне, бо папросту замінае працаваць.
Але гэтыя спадзяванні безнадзейныя, бо, відавочна, бюракратычныя колы пры змене ўлады нікуды не падзенуцца. Хутчэй за ўсё новую культурніцкую палітыку будуць рабіць не культурныя актывісты, а прасунутая бюракратыя. А міністэрства – гэта штат супрацоўнікаў, сістэма субардынацыі і падпарадкавання, пэўны рэжым працы. І калі пачынаецца гэтая праца, трэба хавацца ў бульбу, бо нічога добрага з яе не будзе. Каб культурніцкае жыццё адбылося сапраўды свабодным і адкрытым, патрэбны час на распрацоўку серыі падставовых дакументаў, якія б раздалі адэкватныя ролі і адбудавалі сістэму магчымага кантролю за парушальнікамі. І вось тады мы скажам: «Дзякуй, дарагі Мінкульт, далей мы самі».
«Мы ўсе на полі бою вайны культур, і нас перыядычна накрывае перакрыжаваным агнём»
– Калі казаць пра вайну культур, ці можна ў ёй увогуле перамагчы сілай?
– Канечне, не. Як вы гэта сабе ўяўляеце: ператварыць «Беларусьфільм» у канцлагер? У культуры сістэма абмежаванняў, забаронаў і нават, возьмем скрайні варыянт, знішчэння творцаў не забяспечвае кіраванасці сфераю. Бо культура – гэта развіццё станаў супольнай свядомасці і існуе не дзякуючы дазволам і забаронам. Вайна культур – гэта спрэчка канцэптаў, бойка двух светапоглядаў. Скажыце, з кім зараз змагацца? Вы ведаеце аснову дзяржаўнай ідэалогіі? Бо я не ведаю. Вы ведаеце рысы дзяржаўнай эстэтыкі? Я не ведаю.
Супраць нас стаіць пустэча, а пустэчу перамагчы немагчыма, яе можна толькі запоўніць сваімі тэкстамі.
Яны, з таго боку, самі сябе забіваюць і робяць неістотнымі. Яны скончыліся, як батарэйка – чык, і ўсё, няма энергіі. Але мы аб’ектыўна не можам лічыць сябе пераможцамі, бо гэта адбылося не таму, што мы так захацелі, а таму, што мы ёсць, а іх ужо няма. А паколькі мы застаемся адзінымі актыўнымі і крэатыўнымі, трэба з гэтым нешта рабіць, шукаць новыя словы і тлумачыць жыццё. Пакуль гэтага страшэнна не стае. Сёння самы моцны літаратар – гэта Арцём Шрайбман. Сфера музыкі пры ўсёй музычнай эйфарыі мяне расчароўвае. Я лічу, што «Tor Band» і «Галасы ЗМеста» – гэта супрацьстаянне двух аграгарадкоў. Я не ўпэўнены, што цяпер час вялікай літаратуры, мастакоў фактычна няма, кіно толькі спрабуе штосьці рабіць.
– Ці можа ў вайне культур нехта ці нешта заставацца па-за вайной?
– Перадусім варта сказаць, што вайна культур – рэч штучная. Калі яна пачынаецца, гэта фактычна ўжо капітуляцыя, бо абвяшчэнне вайны сведчыць пра бездапаможнасць аднаго з бакоў, хутчэй за ўсё таго, што абвяшчае вайну. Калі няма іншых сродкаў, пачынаюць біцца венікамі.
З іншага боку нараджаецца адчай супраціву, калі культурніцкая партызанка пачынае раскручваць гісторыю гераічнага пакутніцтва. Партызанка – гэта слабейшы, той, хто жыве на захопленай тэрыторыі і не можа зноў зрабіць яе сваёй. Гэта дэпрэсіўны траўматычны досвед, але ён стварае шыкоўныя тэксты. Увесь «N.R.M.» альбо фільм «Акупацыя. Містэрыі», які Кудзіненка ў свой час вынес з «Беларусьфільму» на сабе, – гэта эстэтыка культурніцкага партызанства. Але партызан у вайну ўцягнуты, як уцягнутыя ўсе, працуюць яны ў Мінкульце ці застаюцца незалежнымі творцамі, – усе альбо ўдзельнікі, альбо сведкі, альбо ахвяры. Мы ўсё роўна на полі бою, і нас перыядычна накрывае перакрыжаваным агнём. Можна заставацца белым і пухнатым, але потым ты выйдзеш на вуліцу, а там хапун. Альбо прыедзеш на турыстычную базу на канцэрцік «РСП», а там аблава. Бясконца так існаваць немагчыма, бо на барыкадах не жывуць, а змагаюцца і паміраюць. І тое, што ў нашай траўматычнай сітуацыі знаходзіцца час на эспрэса, альбо каб пайсці з сябрукамі ў кавярню, альбо каб усміхнуцца адно аднаму – гэта нармальна.
Гэта таксама наш выбар на вайне культур: не даць ёй права вырашаць за нас, быць нам шчаслівымі ці не быць. І як ні дзіўна, на вайне культур можна быць шчаслівым.
– За кошт чаго ў новай рэчаіснасці лубок ператворыцца ў высокае мастацтва?
– На чым палягае правінцыялізм большасці з тых, хто ў нас робіць культуру? Слабая адукацыя, абмежаванасць далягляду, стылістычная манатоннасць, няздольнасць перамагчы ўласную інертнасць, недахоп смеласці і куража. Гэта ўсё вельмі проста пераадольваецца: трэба не чыніць межаў, не вінціць музыкаў на канцэртах, не блакаваць выдавецтвы, не лічыць кожнага, хто вучыцца ў варшаўскім універсітэце, замежным агентам, кінуць змагацца з мовай і сцягамі – усё астатняе адбудзецца само. Там наверсе гэтага не разумеюць: яны лічаць, галоўнае, каб сядзеў правільны маёр. Прыбярэце маёраў і адмоўцеся ад разумення культуры як фабрыкі абутку з адным на ўсіх памерам і фасончыкам. Культуру трэба адпусціць, а не ўзначаліць – тады самі сабой адбудуюцца сістэма іерархій, моўная сітуацыя і культурная ідэнтычнасць.
«Нацыянальную ідэнтычнасць трэба разумець як здольнасць усё засвойваць на сваю карысць»
– На ваш погляд, калі адпусціць культуру, у які бок будзе развівацца моўнае пытанне?
– Мне заўсёды было цікава, чаму ў нас такая моцная драматызацыя гэтай тэмы і чаму мы лічым, што расейская мова на нас цісне і з ёй абавязкова трэба змагацца. А чаму мы не хочам займацца не абмежаваннямі, а моўнымі пашырэннямі? Мяне здзіўляе, калі да нас прыязджаюць палякі, сядзіць перакладчыца і перакладае з польскай на беларускую. Альбо калі Сяргея Жадана з украінскай перакладаюць на беларускую: ён фантастычны аўтар па-ўкраінску, а вось на беларускай – ну, прабачце.
Перспектыўны шлях – вяртанне да шматмоўнасці, з якой пачыналася БНР і БССР.
Тады ніхто не заганяўся, што афіцыйных моваў чатыры. Дзяржаўнай мусіць быць беларуская, тут і казаць няма пра што, але шматмоўе – натуральны для нас стан, і баяцца яго не варта. Нацыянальную ідэнтычнасць трэба разумець не як зачыненую прастору, якую трэба абараняць ад варожага ціску ўсімі магчымымі і немагчымымі сродкамі, а як здольнасць паўсюль заставацца сабой і ўсё засвойваць на сваю карысць. Сваю апошнюю кнігу я спачатку хацеў зрабіць цалкам на беларускай. Я замовіў пераклад расейскамоўных тэкстаў, паглядзеў на яго і вырашыў пакінуць як ёсць – палова кніжкі будзе на расейскай, палова на беларускай. Як напісалася. Я падумаў, што такім чынам захаваю энергетыку, шчырасць і нелінейнасць мыслення – для мяне гэта істотна.
– У вашай кнігі закавырыстая назва. Пра што яна?
– Гэта складанка тэкстаў, напісаных цягам апошніх сямі гадоў і прысвечаных бягучаму культурніцкаму працэсу. Там ёсць частка як бы тэарэтычная, блок літаратурных і музычных партрэтаў, блок рэцэнзій, а напрыканцы тэксцік, які даў назву кніжцы. «SloMo» – гэта кіношны прыём, калі час як бы запавольваецца. Руху нібыта няма, але адначасова ён ёсць – мне падалося, гэта трапнае вызначэнне сітуацыі, у якой мы жылі дагэтуль, і якая, дарэчы, у пэўным сэнсе працягваецца, бо сёння хацелася б, каб усё развівалася хутчэй. Гэта тэкст у фармаце плыні свядомасці, ён напісаўся літаральна за дзесяць хвілін, я ніколі так хутка не пісаў. Ім я хацеў пазначыць сітуацыю, у якой ты выходзіш і кажаш, што нязгодны з гэтай запаволенасцю, што гэта не тваё натуральнае асяроддзе, што ў ім ты маеш права быць драйвовым, і табе тут можа быць кайфова, імаверна, таму, што гэтай запаволенасці ты больш не баішся.
– Як вы думаеце, ці магла тая частка грамадства без сораму і сумлення, якая выявілася ў Беларусі ў апошнія месяцы, сфармавацца праз нізкі ўзровень культуры?
– Гэта іспалкомаўскі слоўнік. Што такое «высокі ўзровень культуры»? У «The Rolling Stones», Джэймза Джойса, Паблё Пікаса высокі ўзровень культуры? А ў Ніка Пірасмані ці Ван Гога? І як гэта вымяраць? Трэба казаць пра розныя формы культурнасці. Свет алкаголіка, крымінальніка, свет АМАПу – таксама пэўным чынам адбудаваныя культурніцкія прасторы. Для нас, можа быць, непрымальныя, а для кагосьці натуральныя, зручныя і камфортныя.
Уся культурная палітыка дзяржавы апошнія дваццаць з нечым гадоў займалася выхаваннем узорных калгаснікаў, у выніку чаго ў нас сфармаваўся правінцыйны, агрэсіўны, несамакрытычны тып культуры, культуразалежнасці і падпарадкавання, сляпога выканання загаду, бязлітаснасці да іншай асобы, татальнага адмаўлення грамадзянскіх правоў. Гэтая генерацыя Рыгорыча – людзі з вузкім інтэлектам, ушчэнт адбітым крытычным мысленнем і абмежаванымі здольнасцямі штосьці прамаўляць ці разумець – зрабілася ў сітуацыі тэрору незаменнай. Гэта гадаванцы часу. Яны не ўзяліся зніадкуль, і калі ўлада зменіцца, будуць побач. І нам з імі давядзецца дамаўляцца. І гэта будзе зноў жа вайна культур.
Ірэна Кацяловіч belsat.eu
