Ірпінь – прадмесце Кіева. За 19 дзён вайны яго практычна знішчылі, цяпер там няма гарачай вады і газу. Побач месцяцца гарады Буча і Гастомэль, разам з Ірпінём гэта стратэгічна важныя пункты для нападу на ўкраінскую сталіцу. Філолаг Юлія разам з шасцігадовым сынам пад абстрэламі здолела выехаць з гораду апошнім эвакуацыйным цягніком. Яна распавяла журналісту «Вот Так» Арсеню Вясніну, як дзеці начавалі ў бамбасховішчы і як расейскія войскі стралялі па мірных жыхарах.

Эвакуацыя мірных жыхароў з Ірпіня пад расейскім абстрэлам. 5 сакавіка 2022 года.
Фота: Adrien Vautier / Le Pictorium

Пачатак вайны

Ірпінь ваш родны горад?

Не, мы туды пераехалі. Ірпінь – гэта прадмесце, шэсць кіламетраў да Кіева, вельмі зручная транспартная дасяжнасць. Гэта цудоўнае месца – Буча і Ірпінь. Буча – гэта месца з найвышэйшай нараджальнасцю наогул ва Украіне, і там было вельмі шмат дзяцей. Вельмі многія мае знаёмыя, маладыя пары, пасля шлюбу куплялі жытло менавіта ў Ірпіні і Бучы. Там вельмі прыгожая мясцовасць і вельмі прыгожыя навюткія дамы. Людзі куплялі там даступнае жытло і пераязджалі. І мы ў тым ліку. Там была каласальная колькасць дзяцей. Майму дзіцяці шэсць гадоў, і ён меўся ісці ў школу. Там у школе 12 класаў, а ў кожным класе – 35 вучняў, і прабіцца туды вельмі цяжка, толькі паводле прапіскі.

Там было вельмі шмат дзяцей.

Мы з мужам купілі кватэру ў самым цэнтры мястэчка, у мяне перад вокнамі быў фантан, а побач – шыкоўная алея. Я марыла жыць менавіта ў гэтым доме. А мой фетыш быў – пасадзіць кветкі проста за акном. І летась усё збылося, я купіла кватэру і пасадзіла кветкі. Цяпер я не ведаю, ёсць мой дом або не, але мне дагэтуль сняцца мае кветкі за акном, якія я пасадзіла не толькі для сябе, але і для ўсіх. І мне сніцца, што гэтыя кветкі, якія я рыхтавала, каб пасадзіць вясной, што яны не завялі. А цяпер я нават і не ведаю, ці будзе ў мяне дом.

Жылы квартал у Ірпіня, дзе да вайны жыла сям’я гераіні публікацыі. Фота рэдакцыі дала суразмоўца

Як вы запомнілі пачатак вайны?

Вайну мы адчулі з самага першага дня, бо Гастомэль там відаць. Мне патэлефанавалі бацькі з Адэсы і сказалі, што іх бамбілі, і мы таксама адразу сталі чуць выбухі ў Гастомэлі – нашыя вокны выходзяць акурат на той бок. Я посціла фатаграфіі выбухаў і слупоў дыму ўдалечыні. А калі пачалі, як кажа нашае дзіця, «бахаць», мы хаваліся ў купальні, а потым пайшлі ў найбліжэйшае бамбасховішча. З 2014 года мы ведалі карту бамбасховішчаў ва Украіне, мы ўжо тады разумелі, што такія падзеі магчымыя, і бамбасховішчы сталі прыводзіцца да ладу. Ноччу мы спусціліся ў бамбасховішча, але спаць там было нязручна, і ў сярэдзіне ночы мы вярнуліся дадому і пачулі такі моцны выбух, што затросся ўвесь дом. Гэта ўзарвалі мост, самы зручны мост для пад’езду да Кіева.

Мы ведалі, што на астатніх мастах ідуць баі – і спрабаваць выехаць з Ірпіня было небяспечна. Мы тры ночы правялі ў бамбасховішчы, але зразумелі, што даўжэй там заставацца небяспечна, бо пайшлі чуткі пра магчымыя сустрэчы з дыверсійнымі групамі. А нас, мірных жыхароў, ніхто не ахоўваў. Мы патэлефанавалі ў службу падтрымання і пачулі, што ахоўваць нас няма магчымасці – і без нас занадта шмат праблемаў. Нам толькі дапамаглі наварыць засаўкі на дзверы, калі ЖЭК яшчэ працаваў. І мы гэтыя тры дні ціхенька там сядзелі.

Колькі часу вы прабылі ў горадзе?

Сем дзён. Тры дні мы прасядзелі ў падвале-бамбасховішчы, але потым там стала вельмі «стромна». Мужчыны дзяжурылі па чарзе, і людзі не вельмі разумелі сітуацыі. Калі бабуля жыве ў суседнім доме, дык яна можа пабегчы дадому або ў туалет, або па кашу, ці яшчэ па нешта, і ёй трэба ўвесь час адкрываць дзверы. І гэта ўсё ноччу, калі яшчэ і пачынаюць бамбіць мацней.

Мы перайшлі ў кватэру на першым паверсе, у нас была такая магчымасць, і мы з мужам там начавалі пару начэй. А потым быў авіяналёт, і свісцячы гук выбухаў, які ў бамбасховішчы было не так чуваць, у кватэры быў вельмі чутны, хоць там вокны былі залепленыя і закладзеныя падушкамі.

Кіеўскі батальён тэрытарыяльнай абароны і вайскоўцы дапамагаюць мірным жыхарам эвакуявацца з гораду Ірпінь, які ўвесь час застаецца пад абстрэламі расейскіх самалётаў. Украіна. 5 сакавіка 2022 года.
Фота: МП / Белсат

Першы эвакуацыйны цягнік мы прапусцілі, бо тады эвакуявалі толькі жанчын і дзяцей. А я не хацела ехаць без мужа. Але пасля гэтага авіяналёту я зразумела, што мушу ехаць з дзіцем, бо ішлося ўжо не пра каханне і сям’ю, а пра тое, што трэба ратаваць дзіця, таму што інакш мы ўсе тут паляжам. Тады мы развіталіся з мужам і пастанавілі, што я і дзіця паедзем эвакуацыйным цягніком. Гэта было на сёмы дзень.

Ад’езд пад абстрэлам

Гэта было 2 сакавіка?

Так, напэўна. 8 сакавіка мы былі ўжо тут, мы ўжо страцілі лік дням. Я ведаю толькі, што гэта быў сёмы дзень гэтага жаху, але дату я не магу сказаць. Самае жудаснае ў бамбасховішчы было тое, што там было вельмі шмат дзяцей. Днём дзеці сябравалі і гулялі паміж сабой. Мы спрабавалі іх забаўляць, на вуліцу яны не выходзілі, бо выбухі былі ўвесь час, яны не спыняліся ні днём, ні ноччу. Днём крыху слабей, ноччу – мацней.

А ўначы дзеці засыналі і пачыналі плакаць. Усе. Плакаць і клікаць маму. Гэта жудасна, калі ў сне плачуць дзеці.

Калі мы з’ехалі, бо баяліся за жыццё дзіцяці, я сказала мужу, што без нас яму будзе лягчэй. Ён зможа як дарослы чалавек сам вызначыць, выберацца ён – або будзе абараняцца. Абараняць сямʼю і дзіця нашмат складаней, чым абараняць самога сябе. А дзясятай раніцы была прызначаная эвакуацыя, мэр абвясціў, што прыйдзе цягнік. Мы чакалі эвакуацыі каля будынку вакзалу. Там было шмат вайскоўцаў, якія ўсё арганізоўвалі. Тады за дзень выехалі каля паўтары тысячы чалавек. Мы стаялі з дзясятай раніцы, а першы цягнік прыехаў каля дванаццатай, і частку людзей пачалі да яго прапускаць. Спачатку ў цягнік селі мамы з груднымі дзецьмі, а потым – проста мамы з малымі. І ўжо потым – старыя і жанчыны. А мужчын туды не пускалі з самага пачатку.

Ірпінь, Украіна. 9 сакавіка 2022 года.
Фота: МП / Белсат

І ўвесь час, пакуль мы там стаялі, ішлі абстрэлы. У натоўпе казалі, што ўжо такі раён расстралялі, і ўсе бачылі чорныя слупы дыму. А вось – наступны раён! І мы разумелі, што гэтыя раёны робяцца ўсё бліжэйшымі і бліжэйшымі, гэтыя выбухі і гэты дым. Абстрэл, паўза, наступны абстрэл – і ты на дым арыентуешся, дзе гэта. Я з малым не змясцілася ў першы цягнік. Дзіця паспрабавалі закінуць у цягнік без мяне, вайсковец паспрабаваў закінуць яго ў цягнік, што адыходзіў, і лаяўся, калі я не дала яму гэтага зрабіць. Што будзе без мяне рабіць шасцігадовае дзіця?! Так, у яго ёсць у кішэні цыдулка з тэлефонам, ён з’едзе ў Кіеў, а як я адсюль выберуся?!

Цягнік едзе да вакзалу літаральна тры станцыі, ён мусіць выгрузіць людзей і вярнуцца па нас. А тым часам абстрэлы працягваліся. Мы пастаялі яшчэ паўгадзіны, абстрэлы былі яшчэ далёка, а ў цягнік мы трапілі толькі а другой гадзіне дня. Мы прастаялі з дзясятай да другой гадзіны дня. І ў нейкі момант мы зразумелі, што гэты абстрэл перамяшчаецца на нас. Слупы дыму былі ўжо вакол, і вайскоўцы скамандавалі, каб мы спусціліся ў сховішча, у невялікі падземны пераход. Пайшлі чуткі, што перабілі лінію электраперадачаў і што ніякага цягніка ўжо не будзе, а нас абстрэльваюць, вакол усё выбухае.

Стралялі па вакзале, каб сарваць эвакуацыю?

Так, страляць пачалі з восьмай раніцы, і калі мы збіраліся, і калі мы ішлі з рэчмі, мы некалькі разоў клаліся пад бардзюр, бо ты разумееш, што побач нешта выбухае. Частка людзей на вакзале схавалася ў падземны пераход, а частка ўцякла, бо падумала, што цягніка больш не будзе. Калі я паспрабавала трапіць у падземны пераход, то зразумела, што месца там няма, там усё забіта. І я ўспомніла, што там ёсць, прабачце, засцаная ніша, і там змясціліся чалавек дзесяць. Малы стаў скардзіцца, што там усё смярдзела. Побач з намі стаяў вайсковец у бронекамізэльцы і касцы, і ў мяне было пачуццё, што ён прыкрываў нас. А я сказала дзіцяці, што калі цяпер вайскоўцы скажуць нам легчы, то гэта трэба зрабіць і не думаць пра тое, што тут брудна. Гэта пытанне жыцця і смерці. Я яму патлумачыла, што адмыцца мы зможам, але цяпер нам трэба выжыць.

Працягваецца эвакуацыя мірнага насельніцтва. Ірпінь, Украіна. 9 сакавіка 2022 года.
Фота: МП / Белсат

І ў гэты момант падышоў цягнік, і мы ў яго загрузіліся вельмі хутка, літаральна за пяць хвілінаў. Ніхто нават не думаў пра тое, што нешта выбухае, – усе пабеглі да цягніка. Людзей ужо было ўдвая менш, многія разбегліся, бо абстрэл. Мой муж, які прыйшоў нас праводзіць, увесь гэты час прастаяў пад платформай і ўсё бачыў. Нам сказалі адключыць тэлефоны, бо праз канцэнтрацыю мабільных тэлефонаў можа ісці наводка, і калі я села ў цягнік, я не ведала, ці жывы муж. Але я ведала, што мушу вывезці дзіця з пекла. І толькі пры пад’ездзе да Кіева я ўключыла тэлефон і пабачыла, што ён тэлефанаваў мне мільён разоў і прасіў яму адразу ж патэлефанаваць. Але праз тое, што людзі разбегліся і вольных месцаў было шмат, муж папрасіў вайскоўца яго прапусціць, каб зʼехаць разам з сямʼёй, і яго пусцілі, бо на платформе больш не было ні жанчын, ні дзяцей. А муж вельмі перажываў, ён баяўся, што я таксама магла ўцячы, а ён мог гэтага не заўважыць, што ён зʼехаў, а я засталася. Мы сустрэліся на вакзале і абодва дрыжэлі, як асінавыя лісты, бо перад тым мы развітваліся назаўжды.

Жыццё ў краіне, ахопленай вайной

Цяпер вы дзе?

Мы з’ехалі ў Заходнюю Украіну. Тут мы таксама кожную ноч бегаем у бамбасховішча, тут таксама лётаюць самалёты, і днём, і ноччу – гукі паветранай трывогі.

Як дзіця перажывала і перажывае абстрэлы?

На дзіва, спакойна. Але я яму ўсё тлумачу. У першы ж дзень вайны я яму патлумачыла ўсё, што адбываецца. У яго вельмі рэзкая антыпатыя да Расеі, але ў мяне вельмі аптымістычнае дзіця. Яно кажа мне: «Мама, мы з’ехалі, і тут не страляюць. І ўсё вельмі добра». Мне пашанцавала, што ў мяне такое дзіця. А дзеці, якія былі побач, яны па начах плакалі. Але маё таксама рыдала ў бамбасховішчы, а калі мы трапілі ў больш спакойную абстаноўку, яно баялася спаць адное. І яно плача, калі мы спускаемся ў бамбасховішча, і не разумее, чаму мы мусім там сядзець, а не спаць у нармальным ложку. Можа быць, потым нешта і вылезе, але пакуль псіхалагічна ўсё нармальна. Я магла б нагнаць жаху, але я кажу як ёсць. У нас у сямʼі прынята прамаўляць усё, што адбываецца, і чаму мы робім такі выбар. Напрыклад, малы заплакаў на вакзале, бо не хацеў ехаць без таты, бо тату могуць тут забіць, але я яму патлумачыла, што тут усіх могуць забіць, а ў таты без нас больш шанцаў выжыць. Ён без нас нават уброд зможа перайсці раку, а з намі яму будзе складаней.

У вас у горадзе застаўся хто-небудзь са знаёмых ці сяброў?

Сёння патэлефанаваў мой дзядзька, і там заставалася яшчэ адна сям’я з сямімесячным дзіцём, але яны таксама адтуль выехалі. Семʼі, з якімі мы сядзелі ў бамбасховішчы, таксама ўсе павыязджалі. Але адной сямʼі давялося там пакінуць бабулю, якая дрэнна ходзіць і якая яшчэ памятала вайну. Калі мы сядзелі разам у бамбасховішчы, то ёй і раскладанку прынеслі. І яна казала, што памятае тую вайну, яна была тады дзіцём. І яна сказала нам:

«Едзьце! Хай я тут і памру, але я не забяру з сабой у магілу вас».

І яны з’ехалі са слязьмі, бо ім давялося пакінуць там бабулю. Хтосьці там застаўся, але з імі няма сувязі, бо ў Ірпіні няма ні святла, ні газу. Калі хтосьці выходзіць адтуль на сувязь, дык літаральна на хвіліну, каб проста сказаць, што яны жывыя. Хтосьці са старых памёр ад інфаркту або інсульту. Яшчэ адна сямʼя майго калегі заставалася ў Бучы з сямімесячным дзіцём, у іхны дом трапіла ракета, і яны засталіся без жытла і сталі жыць у бамбасховішчы. І яны не маглі проста адтуль выйсці, і толькі калі адкрыўся зялёны гуманітарны калідор, яны выехалі.

Ірпінь, Украіна. 9 сакавіка 2022 года.
Фота: МП / Белсат

А мой дзядзька выехаў літаральна пазаўчора, ён жыў крыху далей за Бучу. Там былі пераважна расейскія войскі. Перад іхным домам разарвалася ракета, і ў іх выбіла ўсё шкло і цётцы парэзала твар. А дзядзька адышоў літаральна на крок, а калі б ён гэтага не зрабіў, то яго забіла б выбітай рамай. Яны таксама чакалі гуманітарнага канвою. Без гэтых калідораў ніхто не рызыкуе выязджаць, бо могуць расстраляць і машыну, і жанчын, і дзяцей. Я бачыла фатаграфіі адтуль, але ў мяне, дзякуй Богу, няма знаёмых, якія б там загінулі. Я ведаю гэтую мясцовасць, я штодня ездзіла туды на працу, і я бачыла фатаграфію з целамі забітых людзей на пераправе. Гэта проста ў галаве не ўкладваецца!

У расейскі прапагандысцкіх СМІ кажуць, што іх расстрэльваюць украінскія жаўнеры.

Як жа можна!.. Вось стаяць украінскія жаўнеры… І ў Кіеве на вакзале людзі казалі, што бачылі, як жаўнеры ў гэтых месцах, дзе расстрэльвалі, пераносілі бабулю праз рэчку на коўдрах, бо там няма пераправы і прайсці можна толькі пешшу. Яны самі ў сябе страляюць?! Там не так лёгка, каб узяць – і перайсці пешшу па мастку! Там не масток – і без старонняй дапамогі ты не перабярэшся. Там пастаянна дзяжураць вайскоўцы. І што яны, самі па сабе страляюць?

Ці вось мы стаім на пероне, а побач са мной стаіць украінскі жаўнер у касцы і бронекамізэльцы, а вакол усё рвецца, і ён стаіць і затуляе мяне сабой, бо я без бронекамізэлькі.

Можна казаць што заўгодна, але калі ты мясцовы і ты ведаеш, у якім баку Гастомэль, у якім Буча, з траекторыі ты разумееш, што снарады ляцяць з Гастомэлю. А там стаяць расейскія войскі. Вядома, можа быць, нашыя заехалі ў цэнтр Расеі і пусцілі адтуль ракету!?

Яны кажуць аб правакацыях, а ты стаіш побач з украінскімі вайскоўцамі, то яны самі па сабе страляюць? Але яны стаяць побач і цябе затуляюць, яны пераносяць дзяцей на сабе.

Вы ўяўляеце, што будзе з вашым жыццём найбліжэйшым часам? Вы плануеце што-небудзь?

Ох… У мяне дыплом філолага. Калі Пуцін заявіў, што плануецца дэнацыфікацыя, то я, украінскі філолаг, а не расейскі, прафесіянал, працавала і ў СМІ, і сцэнарыстам, я зразумела, што калі пры такой мэце застануся тут, то дэнацыфікацыя – гэта будзе акурат пра мяне. Я тут не выжыву. Гэта тое, пра што распавядаюць нам бабулі. Недзе распавядаюць казкі, а недзе распавядаюць гісторыю сям’і. А ва Украіне ў кожнай сям’і некага рэпрэсавалі, некага згнаілі ў Галадамор, некага расстралялі. І калі гэтую тэрыторыю захопяць, то мне застаецца толькі адно – з’ехаць за мяжу. Бо ў захопленай Украіне я не выжыву: мяне або ліквідуюць – або рэпрэсуюць.

Калі я стаяла пад абстрэламі, то разумела, што гэта неабходнасць. Калі мы цяпер тут выстаім… Усё мае сваю цану, і ў свабоды таксама ёсць свая цана. І калі я стаяла пад абстрэламі, то разумела, што гэта можа быць найвышэйшая цана, але калі яна патрэбная, то я лепш яе заплачу, спрабуючы супраціўляцца, але не здаючыся. Гэта хоць нейкая надзея на жыццё і на нейкі працяг. З прыходам расейскай улады ва Украіну надзеі ўжо не застанецца ні на што. У нас былі майданы, мы іншыя людзі, мы не зможам так. Нас тут усіх проста расстраляюць к чортавай матары.

49-гадовы Яўген Збарамірскі плача перад сваім домам, што загарэўся ў выніку абстрэлу гораду Ірпінь пад Кіевам. 4 сакавіка 2022 года.
Фота: Aris Messinis / AFP / East News

Няма надзеі, што прыйдзе Расея і мы неяк праточымся і выжывем, што мы будзем жыць ціхенька і нас не будуць чапаць… Гэты варыянт не разглядаецца. Калі Украіна пераможа, то мы зможам жыць далей у гэтай краіне. І я гатовая жыць тут, і працаваць, і аднаўляць яе. Але калі сюды прыйдзе Расея, то я буду вымушаная эміграваць і спрабаваць пабудаваць там сваё жыццё.

Цяпер вы чым займаецеся?

Нам далі месца, дзе мы можам жыць, нас кормяць. Ёсць нейкія справы з калегамі, робім ролікі з просьбамі аб вайсковай дапамозе, мы спрабуем супраціўляцца. Я не ведаю, ці зразумела гэта па той бок мяжы, ці зразумела расейскім вайскоўцам і Пуціну, што калі ён сказаў слова «дэнацыфікацыя», то кожны з нас зразумеў, што гэта закране яго незалежна ад мовы, якой ён размаўляе. Амаль кожны з нас у гэтым замяшаны. Маштабы Майдану настолькі велізарныя, што амаль кожны ў гэтым удзельнічаў, вельмі паднялося пачуццё патрыятызму і тое, што ты ўкраінец, што гэта твая краіна і твая зямля, з’явілася адказнасць за тваю краіну. «Дэнацыфікацыя» – гэта знішчэнне мяне асабіста.

Што вы разумееце пад гэтым словам?

Рэпрэсіі ў адносінах да ўсіх, хто лічыць сябе ўкраінцамі, да тых, хто гатовы адстойваць інтарэсы людзей, рэпрэсіі а-ля сталінскія – з «варанкамі», з КГБ, з судамі-тройкамі. Мы ж усе гаворым украінскай моваю. Мы гаворым па-расейску, але ўкраінскую мы ведаем усе. Я 1984 года нараджэння. Я паступіла ў школу ў 1991 годзе ўжо пасля распаду Саюзу. Мая школа была ўкраінская, тады школы перайшлі на ўкраінскую мову. І ўсё кіно перайшло на ўкраінскую мову. І тэлевізар перайшоў на ўкраінскую мову. Усе, хто народжаны пасля 1984 года, мы ўсе ўкраінскую мову ведаем і свабодна гаворым ўкраінскай моваю. У нас няма праблемаў – расейская мова або ўкраінская. Я адэсітка, прыехала ў Кіеў і пражыла дзесяць гадоў у Ірпіні, і я ні разу за ўсё сваё жыццё не чула ніякіх пытанняў з нагоды расейскае мовы. Мы хадзілі на Майдан, і там таксама не было пытанняў, чаму ты размаўляеш па-расейску. На Майдане не ўсе гаварылі па-ўкраінску! Там гаварылі і расейскай, і ўкраінскай моваю. Гэта была палітычная воля народу.

У той момант, калі нас бамбілі, мы з мужам перайшлі на ўкраінскую мову – і нават з’явілася жаданне забыцца на расейскую мову як на страшны сон.

І не мець з Расеяй нічога агульнага: ні агульнай гісторыі, нічога. Я заўсёды спакойна ставілася да Расеі, старалася быць талерантнай, спрабаваць растлумачыць яе погляды, але цяпер я стала катэгарычная ў гэтых пытаннях, гэта ўсё перавярнула. Калі раней Расея была проста суседам, то ў момант, калі мяне бамбілі, я зразумела, што Расея – вораг. І гэта застанецца назаўсёды.

Гутарыў Арсень Вяснін для vot-tak.tv /ІР