На Нацыянальным прававым інтэрнэт-партале 12 кастрычніка апублікавалі праект Закону аб амністыі, якую Аляксандр Лукашэнка анансаваў яшчэ ў пачатку верасня. З тэксту вынікае, што амністыя амаль (а можа, і зусім) не закране палітычных вязняў. Belsat.eu разбіраўся, чаму ўлады падрыхтавалі законапраект у такой рэдакцыі і дзеля чаго падаграваўся інтарэс да гэтай ініцыятывы.
З чаго ўсё пачалося, і што казалі ўлады
Пра амністыю да так званага Дня народнага адзінства ўпершыню заявілі на нарадзе 6 верасня. Лукашэнка тады казаў, што «ёсць людзі, якіх мы свабодна можам вызваліць датэрмінова», але «бандыты і экстрэмісты» не з гэтай серыі (нагадаем, слова «экстрэмізм» улады выкарыстоўваюць для абазначэння любой праявы пратэставых настрояў ды іншадумства).
Генеральны пракурор Андрэй Швед у сваю чаргу заявіў, што пад амністыю могуць трапіць 8 тысячаў чалавек. Генеральная пракуратура выступала супраць таго, каб акт амністыі распаўсюджваўся на асуджаных у палітычных справах, але Лукашэнка «даручыў узважана падысці да гэтага пытання, індывідуальна і ў першую чаргу праз інстытут памілавання». Швед патлумачыў, што асуджаныя за палітыку таксама могуць выйсці на свабоду, але яны павінны «раскаяцца» і звярнуцца з просьбай аб памілаванні.
23 верасня падчас наведвання Хатыні Лукашэнка зноў звярнуўся да тэмы вызвалення палітвязняў. Ён запэўніў сваіх прыхільнікаў, што не збіраецца адпускаць з турмаў усіх, «нават калі за гэтым будзе нейкая выгада для краіны». Паводле амністыі «выйдуць адзінкі» [палітычных].
Гэтак Лукашэнка адразу даў зразумець, што масавага вызвалення палітвязняў не будзе, і наагул палітзняволеным варта больш спадзявацца на памілаванне, чымся на амністыю. Але пры гэтым улады выразна намякалі, што палітычны складнік у амністыі прысутнічае, частка палітзняволеных можа выйсці на свабоду, а колькі канкрэтна – пытанне яшчэ не развязанае.
Гэта, у прыватнасці, прагаворвалася вуснамі неафіцыйных спікераў рэжыму. Напрыклад, Юрый Васкрасенскі казаў, што амністыя закране на 90 % «звычайных людзей». Але калі пад «незвычайнымі» 10 % меліся на ўвазе палітвязні, то ўсё роўна атрымлівалася даволі шмат пры агульнай лічбе 8 тысячаў. Ганна Канапацкая, якая, як высветліла «Наша ніва», мела сустрэчы наконт амністыі з заходнімі дыпламатамі, выказвала спадзеў на вызваленне «максімальнай колькасці» журналістаў, палітыкаў, актывістаў і ўдзельнікаў пратэстаў.
Выказванне Лукашэнкі таксама пакідалі прастору для манеўру. З аднаго боку, ён казаў пра вызваленне «адзінак» і запэўніваў, што «не гандлюе людзьмі». Але адначасова дадаваў, што «нельга быць дубаватымі», і «там, дзе можна пайсці на кампраміс нейкі, трэба ісці», бо ёсць людзі, «якія сапраўды заблудныя былі».
Што напісалі ў законапраекце
Законапраект аб амністыі – 2022 складзены так, каб вызваленне палітычных вязняў было амаль выключанае. У пункце 10 прапісаны спіс артыкулаў, на якія апрыёры не можа распаўсюджвацца амністыя. Туды ўключаны амаль поўны набор абвінавачанняў, паводле якіх судзілі палітвязняў:
- тэрарыстычныя артыкулы (арт. 359, 289, 290-4, 290-5 ды інш.), паводле якіх, напрыклад, пераследуюць рэйкавых партызанаў, фігурантаў «справы Аўтуховіча», групы Аліневіча, ініцыятывы «Буслы ляцяць» і г. д.;
- артыкулы, за якія найчасцей пераследуюць удзельнікаў вулічных пратэстаў: арт. 293 «Масавыя закалоты»; арт. 342 «Дзеянні, што груба парушаюць грамадскі парадак»; арт. 363 «Супраціў супрацоўніку органаў унутраных справаў»; арт. 364 «Гвалт або пагроза яго ўжывання ў дачыненні супрацоўніка ўнутраных органаў»;
- артыкулы за пратэставыя графіці і любыя дзеянні адносна чырвона-зялёнага сцяга: арт. 341 «Апаганьванне збудаванняў і псаванне маёмасці» і арт. 370 «Здзек з дзяржаўных сімвалаў»;
- артыкулы, паводле якіх пераследуюць за публічныя выказванні, допісы ў інтэрнэце або прафесійную журналісцкую дзейнасць: арт. 130 «Распальванне варожасці»; арт. 356 «Здрада дзяржаве»; арт. 361-1 «Стварэнне або ўдзел у экстрэмісцкім фармаванні»; арт. 361 «Заклікі да санкцыяў; арт. 367 «Паклёп у дачыненні Лукашэнкі»; арт. 368 «Абраза Лукашэнкі»; арт. 369 «Абраза прадстаўніка ўлады»; арт. 389 «Пагроза ў дачыненні суддзі»; арт. 391 «Абраза суддзі».
Аўтары дакументу пастараліся закрыць амаль усе шчыліны адносна палітычных справаў. У спіс забароненых для амністыі артыкулаў трапілі нават такія абвінавачанні, якія масава ніколі не выкарыстоўваліся. Напрыклад, арт. 190 «Парушэнне раўнапра’я грамадзянаў» (паводле гэтага артыкулу 2 гады «хатняй хіміі» атрымала Вольга Сінепалава, якая здавала кватэру супрацоўніцы пракуратуры Аліне Касьянчык), арт. 191 «Перашкода ажыццяўленню выбарчых правоў» (за гэта судзілі тых, хто заклікаў сумленна лічыць галасы на рэферэндуме) і арт. 198 «Перашкода законнай прафесійнай дзейнасці журналіста» (гэта адно з абвінавачанняў супраць двух палітзняволеных работнікаў «Белтэлекаму»).
Нельга сказаць, што абсалютна ўсе артыкулы, паводле якіх судзілі за палітыку, уключаныя ў пункт 10 законапраекту аб амністыі. У прыватнасці, там няма арт. 188 («Паклёп») або арт. 339 («Зацятае хуліганства»). Але акрамя сіта ў выглядзе артыкулаў, ёсць яшчэ дадатковае палітычна матываванае абмежаванне: амністыя не распаўсюджваецца на людзей, каго ўлады ў адміністратыўным парадку ўключылі ў спісы «тэрарыстаў» і «экстрэмістаў». А гэта агулам больш за 700 прозвішчаў.
Таксама пад амністыю не трапяць тыя, хто «зацята парушае ўсталяваны парадак падчас адбывання пакарання ці іншых мераў крымінальнай адказнасці». То бок маюць не менш за 3-4 нязнятыя спагнанні ў выглядзе вымовы ці карцару або былі пераведзеныя на іншы рэжым пакарання (з калоніі ў турму). Як вядома, адміністрацыі папраўчых установаў актыўна выкарыстоўваюць розныя віды спагнанняў у дачыненні палітвязняў, часта наўмысна робячы з іх «зацятых парушальнікаў».
Таму цяжка сказаць, ці трапіць хоць хтосьці з палітычных вязняў пад амністыю. Але калі ўсё ж трапяць, то іх, як і сказаў Лукашэнка, імаверна, будуць адзінкі.
Некаторыя медыі звярнулі ўвагу, што ў дакуменце ёсць пункт 21, паводле якога «рашэнне аб выкарыстанні або невыкарыстанні гэтага закону прымаецца ў дачыненні кожнай асобы індывідуальна». На думку юрыстаў, якіх апытала Zerkalo.io, гэта дапускае, што на практыцы закон можа выкарыстоўвацца больш шырока і пад яго дзеянне ўсё ж могуць трапіць некаторыя палітычныя вязні. Але варта таксама дадаць, што гэтая норма – не ноу-хау, а стандартны пункт для такіх законапраектаў. Абсалютна тую ж фармулёўку можна знайсці ў Законе аб амністыі за 2020 год.
Чаму рашэнне наконт амністыі зацягнулася
Застаецца адкрытым пытанне: улады з самога пачатку збіраліся рабіць амністыю менавіта ў такім фармаце ці падчас рыхтавання дакументу ідэю скарэктавалі? Адказу мы не маем. Юрысты і праваабаронцы адразу казалі, што маштабнага вызвалення палітычных вязняў не будзе, а галоўная мэта ўладаў не палітычная лібералізацыя, а разгружэнне турмаў, дзе ўжо проста не стае месцаў.
Разам з тым варта прызнаць, што ўлады самі загаварылі аб праблеме палітвязняў у кантэксце амністыі ды потым час ад часу падагравалі да гэтай тэмы інтарэс.
Таксама кідаецца ў вочы тое, што рыхтаванне амністыі зацягнулася. Нараду на гэты конт Лукашэнка правёў 6 верасня, прычым тады падкрэслівалася, што амністыя рыхтуецца да Дня народнага адзінства. Але законапраект паступіў у Палату прадстаўнікоў толькі праз месяц, а апублікаваны быў наагул 12 кастрычніка. Калі яго ўхваляць дзве палаты Нацыянальнага сходу і падпіша Лукашэнка, невядома дасюль. Цяпер дакумент рыхтуецца толькі да першага чытання ў ніжняй палаце.
Імаверна, тэму амністыі рэжым Лукашэнкі на пэўным этапе хацеў выкарыстаць у палітычнай гульні з Захадам. Вядома, што, калі Лукашэнка разважаў пра магчымасць «кампрамісаў» у пытанні вызвалення палітзняволеных, кіраўнік МЗС Уладзімір Макей у Нью-Ёрку кулуарна сустракаўся з заходнімі дыпламатамі. Паводле Франака Вячоркі, падчас гэтых перамоваў Макей прапаноўваў Захаду «перагарнуць старонку», прасіў зняць санкцыі з калійнай галіны ды абяцаў павольна вызваляць палітычных вязняў пры ўмове, што не будзе ціску. У кантэксце гэтай гульні варта разглядаць і памілаванне трох палітзняволеных 21 і 24 верасня.
Але потым адбыліся перамовы Лукашэнкі з Уладзімірам Пуціным у Сочы (26–28 верасня) і Санкт-Пецярбурзе (7 кастрычніка): афіцыйны Менск абвінаваціў Украіну ў рыхтаванні нападу на Беларусь (8 кастрычніка), абвесцілі пра фармаванне супольнай расейска-беларускай групоўкі войскаў (10 кастрычніка). Невядома дакладна, калі падрыхтавалі выніковы варыянт законапраекту аб амністыі: адбылося гэта да Сочы ці ўжо пасля. Але палітычныя гульні афіцыйнага Менску з Захадам у любым выпадку страцілі сэнс на гэтым этапе. Рэжым Лукашэнкі ўзяў курс на абвастрэнне і эскалацыю сітуацыі ў рэгіёне, таму вызваленне часткі палітвязняў у такіх умовах наўрад ці можа штосьці змяніць у стасунках Беларусі з ЕЗ і ЗША.
Глеб Нержын belsat.eu
