Былы загадчык аддзялення рэанімацыі Віцебскай больніцы хуткай медычнай дапамогі, доктар Уладзімір Мартаў у канцы лютага 2020 года адседзеў сем сутак у Лепельскім ізалятары. Фармальна – за бел-чырвона-белую аватарку ў «Фэйсбуку», фактычна – за кнігу, якую піша: «На вайне з COVID-19». Цяпер ён падарожнічае па свеце і заканчвае трэцюю частку твору ў жанры нон-фікшн пра каронавірус у Беларусі. Мы гутарым з доктарам Мартавым пра смеласць дактароў, смерць Пуціна і вяртанне да нармальнасці.
– Уладзімір, ці цяжка даюцца ўспаміны?
– Не тое каб цяжка… Хоць, калі ўспамінаю некаторыя эпізоды – патрэсвае, бо эмоцыі яшчэ свежыя. І ёсць моманты, якія страшна ўспамінаць. Праблема ў тым, што я доктар, я займаўся досыць складанымі рэчамі, і перакласці доктарскую мову на агульную, каб усім было зразумела, складана. Вось як гэтую кухню, што для медыкаў шалёна цікавая, падаць, каб яна была цікавая звычайным людзям? Гэта самае складанае.
– У вас атрымоўваецца. Колькі частак будзе ў кнізе?
– Першую частку вы паслухалі. Другая частка выходзіць. А трэцяя таксама пра COVID-19, але будзе прысвечаная майму звальненню. Можа быць, трэцяя частка будзе яшчэ злейшай. На жаль. Але так атрымліваецца.
– А ці не ранавата ставіць кропку? У Еўропе на ўсю моц рыхтуюцца да новай хвалі о-мікрону, кажуць пра магчымы каранцін у верасні і пра вяртанне масак…
– Калі прыйшоў COVID-19 – трэцяя хваля, потым чацвёртая – у прафесійных колах абмяркоўвалася, што прыйшоў ён да нас назаўсёды і будзе нас перыядычна наганяць. Мы мусім да яго прызвычаіцца, адаптавацца як біялагічная папуляцыя. Але ён усё роўна будзе збіраць сваю жніво, што і робіць да гэтага часу.
Уладзімір Мартаў – доктар, анестэзіёлаг-рэаніматолаг. Былы загадчык аддзялення рэанімацыі Віцебскай гарадской больніцы хуткай медычнай дапамогі. У 2020 годзе ў разгар пандэміі каронавіруса адным з першых расказаў, што насамрэч адбываецца ў «чырвоных зонах» беларускіх больніцаў. У красавіку 2021 года з Мартавым не працягнулі працоўнага кантракту. 22 лютага 2022 года ён быў затрыманы ў Лепелі і асуджаны на 7 сутак арышту (арт. 24.23 КоАП).
Мартову 53 гады, 30 з іх ён аддаў медыцыне. Ягоны бацька – прафесар Юрый Мартаў – быў вядомым хірургам, яго звольнілі з ВДМУ за непакорлівасць.
Уладзімір Мартаў – аўтар шматлікіх навуковых працаў, філасофскіх і гістарычных эсэ. Аўтар кнігі «На вайне з COVID-19», што публікуецца ў выглядзе падкасту на радыё «Свабода». Жанаты, бацька дваіх дарослых дзяцей.
Пятая хваля, якая была ў канцы студзеня – пачатку лютага ў Беларусі, паказала, што ўсе ўжо стаміліся ад гэтага: о-мікрон, карона – надакучыла! У нас тады і маскі забаранілі, калі памятаеце. А насамрэч ён сваю жніво сабраў. Калі матэматычна, то о-мікрон дзесьці ў два разы менш смяротны, чым першы штам, і ў пяць разоў менш смяротны, чым дэльта. Але калі ўлічваць, што ён больш заразны, колькасць загінулых можа быць вялікая. І калі мы расслабімся і ён нас накрые непадрыхтаваных – мы вернемся ў самы пачатак першай хвалі. Так што трэба рыхтавацца.
– А ці будзем гатовыя? Лекары бягуць з Беларусі. У краіне наогул хто-небудзь застаўся з кваліфікаваных медыкаў?
– Засталіся, безумоўна. Вельмі шмат добрых дактароў. Хоць зʼехалі таксама шмат. Але тут якое пытанне? Доктар лечыць канкрэтнага пацыента, і, каб канкрэтны пацыент дабраўся да канкрэтнага доктара, – для гэтага існуе цэлая сістэма. Знакаміты хірург Мікалай Пірагоў казаў: «Хворых лечыць арганізацыя».
І вось у гэтым сэнсе я сапраўды ўпэўнены, што Беларусь сёння не рыхтуецца да о-мікрону. Там зусім іншы парадак дня. Хіба што на словах. Але так, каб рэальна рыхтаваліся, разглядалі магчымыя сцэнары, магчымую нагрузку, як перапрафіляваць стацыянары і ці трэба – гэтага нічога не будзе.
Калі адміністрацыя не чуе галасоў дактароў знізу, яна робіць больш памылак. А не сакрэт, што адміністрацыя цяпер не дужа заклапочаная медычнымі пытаннямі – яна вырашае палітычныя пытанні.
Эпізод з трэцяй часткі кнігі: мяне звольнілі, прыехала чарговая камісія і зрабіла выснову – без Мартава стала лепш. Адразу ўзнікае пытанне: каму стала лепш? Хворым стала лепш, што звольнілі Мартава? Нібыта не. А калегам, якімі я кіраваў, стала лепш? Кажуць, не, не стала. Тады каму стала лепш? Адміністрацыі. Вось у чым справа! І з гэтай логікі атрымліваецца, што ўсе робяць толькі так, каб было зручна адміністрацыі. А значыць, ізноў будзе вельмі нявесела ў будучыні.
– Наўскідку: колькі дактароў зʼехала з краіны?
– Магу сказаць толькі наконт сваёй прафесіі. За мяжой цяпер як мінімум каля 30 маіх калегаў, якіх асабіста ведаю. А гэта, я вам скажу, вельмі шмат. Прычым многія калегі занялі ўжо вельмі высокія пасады за мяжой. Разумееце? Зʼехалі зрэалізаваныя людзі, якія гатовыя былі рухаць медыцыну наперад.
Мы ўсе розныя ў медыцыне, рыхтаванне ў нас рознае і валявыя якасці ў нас розныя. Але мы былі моцныя, калі нас было шмат і мы былі разам. Быў нейкі адбор. Праца вельмі складаная, хтосьці не спраўляўся. А калі вельмі шмат людзей зʼехала і вельмі шмат людзей, якіх нельга дапускаць да хворых, былі дапушчаныя да пацыентаў – гэта няправільна. Але гэта нікога не хвалюе.
– Хто застаецца?
– Застаюцца больш згодныя і адаптаваныя. Яны не горшыя. Гэта не так. Але гэта адаптацыя. І ў гэтым мала добрага. Бо калі ўзнікла пандэмія – увесь свет быў не гатовы, і мы былі не гатовыя. Але праз нейкі час разумееш, што можна выправіць. Але каб выпраўляць – неабходная пэўная смеласць. А калі я прыходжу на працу, лячу, як атрымліваецца, і тым, што далі, іду дадому і атрымліваю заробак, дык… Выдатная сістэма. Але абсалютна некрэатыўная. А калі сістэма некрэатыўная, зʼяўляецца фальшывая крэатыўнасць – у выглядзе ўсялякіх варʼяцкіх ідэяў.
– Закрыццё прыватных медцэнтраў з той жа оперы?
– Не ведаю. Інсайду няма, у прыватных цэнтрах не працаваў. Магчыма, патрэбныя кадры, і «гэтых» хочуць вярнуць у стойла. Дзіўна, што гэта супала са справай артапедаў…
– У нядаўнім інтэрвʼю вы сказалі, што выйшлі з турмы ў новую рэальнасць. Якая яна для вас? Шмат у каго ўражанне, што свет ляціць у бездань…
– Мяне пасадзілі ў мірны час. Толькі ў камеры з жахам даведаўся, што пачалася вайна. Нядаўна, дарэчы, было роўна 4 месяцы, як мяне выпусцілі, 1 сакавіка. Або – 29 лютага, як было напісана ў судовым рашэнні. Мы яшчэ пасмяяліся, хоць было ўжо не да смеху.
І вось я выйшаў у ваенны час, а ён мае іншыя законы. І мяне гэта прыводзіць у жах. І гэты вір закручваецца ўсё глыбей і глыбей.
Раней, памятаеце, было: толькі б мірнае неба над галавой. А цяпер з кожным днём вайна становіцца ўсё больш рэальнай, абмяркоўваецца ўжо ядравая вайна, прычым не ў Індакітаі дзесьці, а тут, пад бокам. І сур’ёзна абмяркоўваецца. Гэта стварае змрочнае ўражанне.
У мяне няма, шчыра кажучы, апакаліптычных настрояў. Ёсць адчуванне, што гэта ненармальна і трэба нейкім чынам вяртацца да нормы. Але пакуль нават згадка нормы – проста плакат «Не вайне!» – крымінальна караецца. Не, адчування блізкага апакаліпсісу ў мяне няма, але варʼяцтва – безумоўна.
– Хадзілі чуткі, што медыкаў у Беларусі прымушаюць падпісваць нейкія дакументы аб мабілізацыі ў выпадку вайны. Уявіце, што вас як доктара кідаюць на фронт – на вайну з Украінай. Што будзеце рабіць?
– Дактары – і мужчыны, і жанчыны – вайсковаабавязаныя. І, безумоўна, падчас мабілізацыі медыкі ўстаюць у шыхты. Гэта паводле змоўчання. Выклік у ваенкамат, спраўджанне дадзеных. Гэта нармальна. Ненармальна тое, што наогул рыхтуецца вайна і што яна агулам магчымая.
А што рабіць, калі апынаешся там? Медык на вайне застаецца медыкам. І палітычныя прыхільнасці мусяць адысці на другі план. І дапамогу пацярпелым і параненым трэба аказваць.
І калі да гэтага дойдзе, то дапамогу аказваць не толькі сваім, але і суперніку, хто б ім ні быў. Гэта абавязкова.
– Успамінаецца «Доктар Жывага»…
– Ну тады медычная этыка была на больш высокім узроўні, скажам так. І не было гэтай чалавеканенавісніцкай тэорыі, калі ворага не ратуюць. А я ўжо магу сабе ўявіць сітуацыю, калі ўкраінскі жаўнер трапляе ў расейскі шпіталь… Для доктара Жывага ў гады Першай сусветнай такое было немагчыма. Не было тады такога расчалавечвання.
Так што – дапамагаць і тым, і тым. Ведаеце, у гэтым ёсць нешта ад самазахавання, ці што. Калі доктар трапляе ў палон, да яго таксама асаблівае стаўленне, і ён можа выкарыстоўвацца на супрацьлеглым баку. Быў жудасны эпізод у адной з аповесцяў Булгакава (а ён ведаў, пра што казаў!), калі чырвоныя бяруць у палон белых, доктара адводзяць у бок, а астатніх – у расход. Доктар – вельмі каштоўны рэсурс на вайне.
– Калі ўжо закранулі Пастэрнака і Булгакава, дак што скажаце пра напады на рускую культуру? Яе абвінавачваюць у імперскасці і «саўковасці». Ёсць меркаванне, што менавіта руская культура нясе адказнасць за тое, што адбываецца.
– Трэба памятаць, што Расея не першая на гэтым шляху. Нямеччына праходзіла падобнае… Усё роўна культура застанецца. Пройдзе час, і раны, што цяпер сыходзяць крывёй і загніваюць, зажывуць. Боль заціхне, хоць, можа, ніколі і не пройдзе. Але культура будзе. Расейскай мовы ніхто не скасуе. З гэтым нічога зрабіць нельга, хочам мы гэтага ці не.
Шмат вострага цяпер уступае ў бой. «За» расейскую культуру і «супраць»: літаратура, расейскі балет, опера… Проста цяпер я наогул не схільны гэта абмяркоўваць. Зусім недарэчы. Украінцы маюць права рабіць тое, што лічаць правільным. І свет. Але сказаць, што Пушкін вінаваты ў тым, што Пуцін развязаў вайну – напэўна, усё ж нельга. Дастаеўскага таксама цэнім не за тое, што ён быў антысеміт і «імперац».
Таму я думаю, культура сама за сябе пастаіць. Ясна адно: больш для скасавання расейскай культуры, чым цяперашні пуцінскі рэжым, не зрабіў ніхто.
– Выключэнне «Альпійскай балады» Васіля Быкава са школьнай праграмы ва Украіне таксама лепш пакуль не абмяркоўваць?
– Так, гэта не мае сэнсу, думаю, бо толькі гуляем на руку герастратам. Ужо хто-хто, але Васіль Быкаў – апошні, пра каго можна ў такім ключы судзіць як пра «імперца» або «саўка». Гэта проста несурʼёзна.
Васіль Быкаў сваё месца ведае, і мы ведаем ягонае месца, і ўвесь свет ведае. А калі людзям не падабаецца «Альпійская балада», дык, калі ласка, вось «Сотнікаў». Можа, для дзяцей і страшная рэч, але цяпер актуальная як ніколі.
– Пытанне да рэаніматолага. Які прэпарат трэба ўпырснуць у цела Расеі, каб вярнуць яе да нармальнасці? Ёсць меркаванне, што свет выратуе толькі скон правадыра.
– Ёсць шмат прыкладаў, калі смерць «лідара» шмат што змяніла. Узяць Сталіна. Краіна стала іншай літаральна праз пару месяцаў, тым больш – праз пару гадоў. Паслясталінскі рэжым быў па-ранейшаму таталітарным, камуністычным і бесчалавечным, але ўсё ж такі на парадак больш нармальным. Смерць Гітлера таксама шмат што змяніла, але шлях да нармальнасці заняў у немцаў цэлае пакаленне – 20–25 гадоў.
Я даўно разважаю над тэмай адказнасці лідараў дзяржаў у такіх краінах, што не маюць устойлівай дэмакратыі. Лідар стварае магнітнае поле, у якім нейкім чынам шыхтуюцца малекулы. І ў пэўнай сістэме наверх усплывае гаўно, а ўніз апускаюцца нармальныя людзі, або наадварот. Людзі розныя. Пытанне, як збіраюцца вяршкі ў малацэ, як ідзе сепарацыя – і гэта залежыць ад магнітнага поля, што стварае лідар у гэтых няўстойлівых і недэмакратычных дзяржавах. Таму скон аднаго чалавека вельмі шмат што можа змяніць.
Але на вяртанне да нормы, на рэабілітацыю, спатрэбіцца шмат часу. Як мінімум, пакаленне. Гэта будзе жорстка.
Я шмат камунікаваў са сваімі расейскімі калегамі і расейскімі грамадзянамі. І нават у многіх прыстойных людзей ад слова «Мазэпа» зносіць дах. І яны нават гэтага не ўсведамляюць. І калі слова «Крым» яны ўжо могуць перажыць, то «Мазэпу» – ніяк.
Ціск гэтага магнітнага поля плюс прапаганда – усё гэта давядзецца пераадольваць. Шмат якія краіны праз гэта праходзілі. І гэта ўсё роўна пройдзе, і мы вернемся да нормы. Бо норма – ёсць. Вось у гэтым якраз і аптымізм: норма ёсць!
– У чым яна?
– Мамы любяць дзяцей, дзеці даглядаюць састарэлых бацькоў. Даглядаюць хворых і нямоглых. Гэта чалавечая норма. Калі няма вайны. Вось лозунг «Не вайне!» – гэта лозунг-норма.
Калі сядзеў у турме, пасля пяці содняў адзіночкі пайшла паласа п’яных дэбашыраў. У нас маленькі калектыў атрымаўся. А гэта Лепель, дзе шмат вайскоўцаў. Ад іх даведаўся пра вайну. І яны такія: даўно было пара гэтых «нацыкаў» прыціснуць. Я на іх гляджу… І мы ўсё роўна ў гэтых спрэчках сышліся на тым, што вайна – гэта дрэнна. І той, хто пачаў вайну, той не мае рацыі. І ўсё! Проста вайна – гэта катастрофа. Любая. Няма добрых войнаў. Асабліва цяпер.
– Згадалі «нацыкаў». Як доктар Мартаў вызначае фашызм? У цяперашняй Расеі гэта вельмі шырокае паняцце.
– У маладосці прысвяціў шмат часу вывучэнню гэтага феномену. Ёсць кніжкі з гэтай нагоды. Але – самае простае. Таварыш Сталін называў фашыстамі ўсіх сваіх ворагаў. Сацыял-дэмакраты Нямеччыны – фашысты. Фінляндыя? Фашыст. Можна прыбалтыйскія дзяржавы назваць фашысцкімі. Словам, фашысты тыя, хто нам не падабаецца.
І з улікам, што цяперашняе расейскае кіраўніцтва цалкам спрабуе капіяваць Сталіна (проста бяруць старыя метадычкі і мяняюць дату выпуску пры перадруку), дык вось ён і ёсць фашызм. Для іх.
– Сказалі ў адным з інтэрв’ю, што хацелі б прысвяціць сябе педагогіцы. Праўда?
– Так. Але пакуль што застаюся доктарам. Стараюся трымаць пупавіну неабрэзанай. Нядаўна займаўся рэдагаваннем перакладу медычнай кніжкі, вельмі цікавай, пра штучную вентыляцыю лёгкіх, што падчас ковіда стала велізарнай праблемай.
А што да педагогікі… У нармальнай краіне і ў нармальных умовах да мяне прыйшлі б маладыя дактары або будучыя спецыялісты. Я б дзяліўся ведамі і досведам, бо ведаў у мяне шмат, уменняў таксама. І гэта тое, што мне было б цікава. Але для гэтага трэба вярнуцца да нормы.
Як толькі ў Беларусі за лозунг «Не вайне!» перастануць караць, гэта будзе першым крокам да нормы. Гэтага яшчэ недастаткова, каб сказаць, што ўсё нармальна, але гэта будзе першы крок…
Зміцер Міраш /ММ belsat.eu