«Яго агаломшылі дзясяткі супадзенняў у рамане з падзеямі, якія зараз адбываюцца». Як Павел Севярынец піша раман за кратамі
Пісьменнік і палітык Павел Севярынец чакаў выхаду раману «Беларусалім. Сэрца святла», але трапіў за краты. Кніга з’явілася неўзабаве пасля таго, як яго арыштавалі. Гэта другая частка трылогіі. Працягнуць жа працу над творам яму выпала ў зняволенні, тэрмін якога надзвычайна жорсткі. Пры канцы траўня Паўла пакаралі сямю гадамі калоніі, ён прызнаны палітвязнем.
Сама сітуацыя – пісьменнік за кратамі – прыцягвае ўвагу да асобы Паўла і ягоных твораў. Другая кніга «Беларусаліму» выйшла летась. Гэта важкі том на 590 старонак. Памер першага – 390. Ацаніць па-сапраўднаму, колькі аўтар уклаў працы, можа толькі той, хто змог напісаць твор падобнага памеру.
Кнігу ў турме аддалі не адразу
Ці змог пісьменнік атрымаць сваю свежанадрукаваную кнігу?
«Кнігу трымаў у руках, – распавядае Вольга, жонка Паўла Севярынца, і тлумачыць: – Мы яе яшчэ на Акрэсціна перадавалі, там яму не аддалі, а вось калі ехаў на Валадарку ў канцы мінулага лета, то мусілі аддаць, і ён такі патрымаў яе».
Які сімвалізм! Пісьменніку перадаюць за краты ягоную новую кнігу. Ён вельмі чакае. Аднак атрымаць у камеры не можа. Якое расчараванне! Мінае час, і пры пераводзе ў іншую турму Павел яе ўсё ж пабачыць.
У рамане – супадзенні са жнівеньскімі падзеямі
Напярэдадні арышту Павел Севярынец паспеў распавесці радыё «Рацыя» пра новую кнігу:
«Гэта раман-адкрыццё ці раман-прытча, штосьці з гэтых жанраў. Гэта спроба іншасказальна падаць гісторыю Беларусі, бачанне Беларусі – беларусацэнтрычны раман, нездарма «Беларусалім».
«Гэта рэальны працяг першай кнігі з тымі самымі героямі, але значна шырэйшая геаграфія – па мясцінах былога Вялікага Княства Літоўскага часоў росквіту. І гэта даволі дынамічнае развіццё сюжэту, з шматлікімі адкрыццямі», – патлумачыў аўтар.
«Для яго гэта важная кніга. Яна выйшла, калі ён ужо быў на Акрэсціна, – нагадвае Вольга Севярынец, – і зараз ён, як можа, стараецца займацца далейшым лёсам раману. Піша, што для яго самога гэта быў раман-адкрыццё і што яго агаломшылі дзясяткі супадзенняў у рамане з падзеямі, якія зараз адбываюцца».
Пачалося на Нямізе
Пісьменнікі сёння ў роздуме: як распавесці пры выключныя падзеі ў беларускай гісторыі – пра жнівень 2020 года? А нехта ўжо ўзяўся працаваць над сваім новым творам. Павел Севярынец у пэўным сэнсе апярэдзіў іншых, апублікаваўшы раман напярэдадні падзеяў.
Пачынаецца кніга з сучаснай бітвы на Нямізе. З аднаго боку – тысячы людзей, з другога – чорныя кардоны спецназу. І зламаны бел-чырвона-белы сцяг, які будзе ўратаваны. Сцяг Хрыста, як сказана ў кнізе.
На Нямізе патрабуюць свабоды. Для арыштаваных хрысціянаў. У гэтым несупадзенне з тым, што адбылося ў жыцці. Як і ў закліках да начальства: «Дарэмна вы гоніце Ісуса Хрыста», «Жыве Беларусь – з Богам!». Але супадзенне ў іншым: на ўсіх інфармацыйных парталах – гэта галоўная навіна, а дзяржрупары выстаўляюць пратэстоўцаў хуліганамі і маргіналамі.
Абуджальны раман?
«Гораду» ці «свету»? Беларускія раманы можна ўмоўна падзяліць на дзве плыні. І хаця «Беларусалім» заканчваецца сцэнамі ў Страсбургу, сваім зместам твор хутчэй накіраваны «гораду». Аўтара перапаўняць пачуцці і перажыванні сучасніка, які жыве тут і цяпер, аднак трымае ў памяці ўсю тысячагадовую гісторыю сваёй краіны. Аўтар нібы заклікае: ганарыцеся, якой багатай была нашая гісторыя, колькі здольных, вядомых людзей нарадзіла нашая зямля!
З вуснаў герояў мы чуем мноства звестак з беларускай гісторыі: агульнай і царкоўнай. Раз-пораз тканіна твору загушчаецца так, што робіцца складана чытаць. «Перасычаны раствор» дый годзе. Перад вачыма нібы часткі энцыклапедыі, якім нададзены кшталт прозы. Магчыма, гэта можа нагадаць старонкі «Хазарскага слоўніка» Міларада Павіча. Успамінаецца, між іншага, і Хазарскі каганат, як у Павіча. Пералічаныя, напэўна, усе больш-менш вядомыя габрэі, што паходзяць з Беларусі. А чытачу, між тым, патрэбна паветра ў творы. Хаця пісьменніку нярэдка бывае цяжка прытрымлівацца «залатой сярэдзіны».
Як бы можна было акрэсліць гэты раман? Абуджальны, змагарны, паломніцкі, хрысціянскі? Што ж, творы адраджэнцаў – Янкі Купалы і не толькі – былі скіраваныя ўнутр народу – з мэтай абудзіць да годнага жыцця. Аднак тым, хто «не ў тэме» могуць цяжка давацца частыя цытаты з Евангелля, казані. Складаецца ўражанне, што «Беларусалім» – яўна лягчэйшы «арэшак» для тых, хто, як і дзейныя асобы, можа залічыць сябе да актыўных вернікаў. А на старонках зазнае ўздым і паразы Беларух – экуменічны рух вернікаў розных рэлігіяў.
Беларусь баліць
Гэты свет – суцэльная рана, у пэўны момант пачынае здавацца чытачу. І аўтар дзеліцца з ім сваім болем, і назва гэтага болю – Беларусь.
Ёсць і больш лёгкія, светлыя словы, вобразы. Вільня – залатая, каханая, родная. Ёсць цікавыя сцверджанні: «Хрыстос нарадзіўся ў Вільні» – або заклік: «Беларусы! Бог наведаў Наваградак!», дзе, аказваецца, Бог «працуе».
Аднак больш адчуваецца фрустрацыя. Агульнабеларуская. Гэта нібы «зрэз» сучаснага стану беларускай душы. Бяссілле, безвыходнасць, крушэнне светлых надзеяў. Многія сёння гэта адчуваюць. І не ведаюць, што з гэтым рабіць. Ну што можна зрабіць з прыгнечанасцю і дэпрэсіяй?!
«Жыве Беларусь? А ў чым ёсць жыццё?» – пытаецца сам у сябе адзін з дзеячаў расцярушанага Беларуху, што апынуўся спачатку ў Вільні, а затым у Варшаве. Нібы пытанне без адказу… Што рабіць: ён бярэ кларнет, каб граць у варшаўскім падземным пераходзе ды зарабіць колькі злотых.
Мне даводзілася чуць ад знаёмых пісьменнікаў: у «Беларусаліме» шмат негатыўнага, адмоўнага, брыдкага, такое цяжка чытаць. І – як мог шчыры вернік такое напісаць? (Павел Севярынец – адзін з лідараў Беларускай хрысціянскай дэмакратыі.) Мне хацелася знайсці для сябе нейкі адказ, абгрунтаванне гэтай вонкавай супярэчнасці. Не адразу, але ўспомніліся карціны Гіеронімуса Босха: змрочныя, страшныя і спрэс паводле рэлігійных сюжэтаў. Некаторым дагэтуль здаецца, што змест палотнаў мае сведчыць, што вядомы мастак мог быць ерэтыком.
Аднак даследнікі абвяргаюць: Босх быў каталіком, яго пахавалі ў Катэдры з пашанай. А вядомая праца мастака «Сем смяротных грахоў» вісела на сцяне ў караля Іспаніі Філіпа ІІ, які ахвотна выкарыстоўваў інквізіцыю для барацьбы з ерэтыкамі…
А можа, адно з тлумачэнняў – у тым, што Павел Севярынец пісаў (цягам 15 гадоў) свой «Беларусалім», двойчы адбываючы «хімію», а таксама ў Амерыканцы? Як вынікае, гэта твор, напісаны ў немалой ступені ў турэмных умовах. І не дзіўна, што ў апошнім рамане згадваецца Валадарка (дзе, на прызнанне Паўла, ён звярнуўся да Бога). Пры нагодзе пералічваюцца і тыя з вядомых людзей, хто там сядзеў. А адзін з герояў прызнаецца: «Для чалавека няма нічога больш шчымлівага, чым пах волі з-за кратаў».
Як пісаць пасля жніўня 2020-га?
Пісаць у зняволенні трэцюю частку «Беларусаліму» можа быць для Паўла Севярынца таксама пэўнай сувяззю са свабодай.
Але як цяпер пісаць, пасля трагедыі, якая зацягнулася на беларускай сцэне? Гэтае пытанне вельмі надзённае для беларускіх творцаў. Ёсць два шляхі. Фікшн і нон-фікшн. Спробы пісьменніка спаборнічаць з рэчаіснасцю, з бягучымі падзеямі ў рэальным часе – складаная, часам хісткая справа. Усё ж раман – гэта твор, карціна, не фатаграфія. Аднак пытанне наконт чытача: ці зможа, ці захоча чытаць фікшн пасля такой рэзкай, насычанай «фатаграфіі»? З другога боку, нам невядома: магчыма, перажытыя жахі маглі адбіць ахвоту на будучыя творы, аўтары якіх будуць імкнуцца адлюстраваць тое, што здарылася, максімальна набліжана да рэаліяў.
Што датычыць Паўла Севярынца, напэўна, для яго не было пытання, як працягваць свой «Беларусалім». Падзеяў жніўня ён не бачыў на свае вочы, перажываў іх за кратамі. Што было самым цяжкім за гэты турэмны год? Пры сустрэчы ён прызнаўся жонцы Вользе: 70 дзён у бетонным карцары і тое, што было на Акрэсціна 9–10 жніўня. Ён чуў усё, што адбывалася звонку і ў суседніх камерах: крыкі, стогны, пабоі. Ён сказаў: сцены дрыжэлі, а сэрца проста разрывалася. І ён маліўся за людзей, якіх білі, горача, доўга… А калі пачаў маліцца за тых, хто б’е, – усё сціхла, распавядаў ён жонцы.
На судзе ён маўчаў
На закрытым судзе ў Магілёве, што адбыўся ў траўні, Павел маўчаў. Хрыстос на няправедным судзе маўчаў. А ён, Севярынец, усё, што хацеў, сказаў у сваіх кнігах. На няправедным судзе не мае значэння, што гаворыць падсудны.
Напярэдадні працэсу ён даслаў ліст Вользе, у якім былі шчымлівыя словы: «Скрозь жалеза кратаў мы бачым сонца. Мы чуем, як за вакном ціўкаюць птушкі. Мы ўдыхаем свежасць, ад якой кружыцца галава: там воля».
Ягонае крэда
Нельга забываць, што пісьменнік – за кратамі. І трэцяя частка трылогіі можа нарадзіцца ў поўнай няволі. Трымацца Паўлу Севярынцу дазваляе ўнутраная вера. У лісце да жонкі ён пісаў: «Тут патрэбнае разуменне. Тое, што цяпер адбываецца ў Беларусі, – справа Божая. Ад пачатку і да канца. Бог абудзіў Беларусь не для таго, каб яна зноў заснула. Бог не робіць бяссэнсіцы».
Але чаму Бог выпрабоўвае беларусаў болем і роспаччу? Пісьменнік мяркуе так: «Прычыны адчаю і слушныя адказы – амаль заўсёды ў нас саміх. Відаць, нягледзячы на леташні прарыў, мы як народ яшчэ не да канца зрабілі працу ўнутры сябе. Беларуская асвета і евангелізацыя – гэта наша поле на бліжэйшыя гады. Пад сцягам Хрыста. З гімнам «Магутны Божа». З Пагоняй на гербе».
Ён дадае: «Калі мы зменім сябе – Беларусь непазбежна зменіцца. Простая формула веры і мовы – Ісус Хрыстос, які гаворыць па-беларуску. На сёння гэта – наша жывая нацыянальная ідэя».
«Беларусалім» дае сілы»
Вядомы паэт і празаік Уладзімір Някляеў прызнаецца, што падчас закрытага суда ўзяўся чытаць «Беларусалім». Вырашыў хаця б так падтрымаць падсуднага калегу: «Можа, ён гэта адчуе, бо ёсць, і я пра тое ведаю, паміж аўтарам, творам і чытачом таемная сувязь…» А заканчваў з перакананнем, што «Беларусалім» дае сілы: «Нездарма аўтар выказаўся пра яго як пра кнігу жыцця».
Назва кнігі – аўтарскае слова-новатвор. Павел Севярынец, што зразумела, спалучыў у ім назвы Беларусь і Ерусалім. Уладзімір Някляеў, разважыўшы, лічыць яе «геніяльнай»: «Лепшай, бадай, не знайсці ва ўсёй беларускай літаратуры ад яе пачатку і да сёння. Яна – глыбокая метафара. Такую назву нельга прыдумаць, яе можна ўбачыць хіба толькі напісанай на небе ў момант азарэння. Тут сплеценая ў адным слове ў адзін вузел уся сусветная гісторыя, неадʼемнай часткай якой ёсць Беларусь».
Паэт робіць пры гэтым нечаканае параўнанне з хрэстаматыйным творам літаратуры савецкага часу: «Беларусалім» – гэта не «Людзі на балоце». І глыбінная розніца не адно ў назве. Пра раман Мележа ў энцыклапедыі сказана, што ў ім «апісана жыццё беларускага насельніцтва». У рамане Севярынца апісана жыццё беларусаў…»
Адрозненне сапраўды значнае. На гэтым можна паставіць кропку. І пажадаць Паўлу Севярынцу ў будучыні, ужо на свабодзе, узяць у рукі друкаваны асобнік новай часткі свайго раману, над якой яму выпала цяпер працаваць у няволі.
КЛ, belsat.eu
