Журналісту belsat.eu удалося пабываць у польскіх мясцовасцях, размешчаных у трохкіламетровай паласе, дзе з учорашняга дня дзейнічае надзвычайнае становішча. Яно было ўведзенае ў сувязі з міграцыйным крызісам на мяжы з Беларуссю і надыходзячымі расейска-беларускімі вучэннямі «Захад-2021».
Дарога на ўсход
Маленькая Ялоўка знаходзіцца практычна на самай мяжы. Гэта адзін з 19-і населеных пунктаў Беластоцкага павета, якія апынуліся ў зачыненым з пятніцы абшары, які ахоўваецца памежнай службай, паліцыяй і войскам. Першы аўтобус ад аўтавакзала Беластоку накіроўваецца туды ў 09:45.
– Зона! – папераджальна ўсклікае кіроўца, убачыўшы квіток з надрукаванай на ім назвай вёскі. – Вы бывалі там раней, ці ёсць яны? – пытаюся, нават не ўдакладняючы, хто і дзе менавіта павінен быць.
Кіроўцу не трэба дадатковых тлумачэнняў.
«Яны і кантралююць», – лаканічна адказвае ён.
Нягледзячы на выхадныя, пра набліжэнне якіх нагадвае пятніца, аўтобус амаль пусты. Цікава, ці з’яўляецца гэта вынікам рашэнняў, прынятых у Варшаве, ці гэта проста занадта ранняя гадзіна для агароднікаў і адпачываючых, якія ездзяць у навакольныя вёскі па выхадных, дзе адны наведваюць там свае пакінутыя семʼі, а іншыя – іх загарадныя «рэзідэнцыі»? У Беластоку сядае толькі адзін пасажыр. У яго ёсць квіток да Ялоўкі, але ён не далучаецца да размовы. Ён моўчкі ідзе да задняй часткі аўтобуса.
На наступных прыпынках сядаюць літаральна некалькі чалавек. Усе яны едуць не далей за Міхалова, размешчанага на паўдарозе да мяжы апошняга буйнога паселішча, якое таксама зʼяўляецца апошнім горадам на маршруце і, такім чынам, цэнтрам гміны.
Сталіца гміны і дыска-пола
Там, на прыпынку, горда названым «Michałowo Centrum», размешчаным побач з бістро, трапна названым «Bistro&Pizza Kalinka», сядаюць яшчэ некалькі пасажыраў. Сярод іх пажылая жанчына, якая звяртаецца да спадарожніка на беларускай мове. Той адказвае ёй па-польску. І так усю дарогу. Гэта сапраўдная ўсходняя Беласточчына, дзе на кожным кроку адчуваецца атмасфера шматнацыянальнага памежжа. Да мяжы 20 кіламетраў. Да знакамітага ў апошнія тыдні Уснажа-Гурнага – удвая больш, калі вы затым рушыце на поўнач уздоўж мяжы.
Аднак у Міхалове – чароўным, дагледжаным і даволі заможным мястэчку, якое разам з гмінай атрымлівае падатковы прыбытак ад кампрэсарнай станцыі для расейскага газу, што ідзе на Захад, няма ніякіх прыкмет міграцыйнага крызісу або якога-небудзь узмацнення жорсткасці захадаў бяспекі.
Прынамсі з акна аўтобуса. На тое, што нешта не так, можа ўказваць толькі выгляд хлопца, які нервова бегае каля ратушы з цяжкай тэлекамерай на плячы. Сумнеўна, каб якісьці з тэлеканалаў толькі што зацікавіўся іншай славутасцю Міхалова – адзіным у Польшчы класам дыска-пола, які адкрыўся ў мінулым навучальным годзе ў мясцовым ліцэі.
Ад зоны да поясу
Крыху далей пачынаецца 15-кіламетровая памежная зона, якую звычайна адзначаюць характэрнымі чырвонымі знакамі з белымі надпісамі побач з дарогамі. Яны ўжо шмат год прыцягвалі ўвагу толькі турыстаў, а для мясцовых жыхароў – проста амаль непрыкметны элемент звыклага пейзажу. Аб існаванні зоны час ад часу нагадваюць толькі памежнікі, якія зрэдку могуць спыняць машыну і правяраць дакументы падарожнікаў.
Так было да ўчорашняга дня. Зараз увага службаў прыкаваная да больш вузкага ўчастку гэтага пояса. Яго шырыня «толькі» 3 кіламетры, а даўжыня – больш за 400 кіламетраў. Ён ахоплівае 115 населеных пунктаў Падляскага ваяводства і 68 гарадоў Люблінскага на ўсёй мяжы з Беларуссю. Там надзвычайнае становішча будзе дзейнічаць прынамсі бліжэйшыя 30 дзён.
У Навасадах – новая сітуацыя
На маім маршруце першая вёска ў спісе, дададзеным да пастановы, – гэта Навасады, заснаваныя ў 17 стагоддзі, назва якіх павінны былі паказваць на тое, што яны маладзейшыя, «навейшыя» за суседнія паселішчы, заснаваныя на сто гадоў раней. Па сёння тут і ў суседніх вёсках жывуць нашчадкі іх заснавальнікаў, якія носяць тыя ж прозвішчы, што і іх продкі стагоддзі таму.
Адзін з іх сустракае мяне здалёку, са сваёй дзяжурнай лавачкі перад плотам. Яны ёсць у кожнай вёсцы Падляшша, з іх лепш за ўсё назіраць за тым, што адбываецца навокал – наколькі сягае зрок у абодва бакі адзінай вуліцы, якая прабягае праз вёску. Сталы мужчына нават не пытае, ці для яго сыходжу на прыпынку, ці хтосьці мяне затрымліваў і кантраляваў. А ніхто не рабіў – на ўездзе не было ані пастарунку, ані КПП.
Таксама не было дадатковай шыльды пад назвай сяла – з папярэджаннем «зона надзвычайнага становішча», якое ўжо зʼявілася ў шмат якіх іншых населеных пунктах. З іншага боку, ёсць сляды актывістаў з фондаў і грамадскіх арганізацый: на дошцы з абʼявамі ёсць інструкцыя з парадамі, як паводзіць сябе ў сітуацыі, калі сустрэнеце ўцекача.
– Не палохаюць памежнікі? – пытаю. – А я не баюся, – адказвае. – А ты дакумент маеш? – клапатліва пытаецца ён.
На ўездзе або выездзе
Маю. І ён спатрэбіцца ўжо за некалькі сотняў метраў надалей, на другім канцы сяла, дзе нешта блакітнае маячыць на скрыжаванні дарог, што вядуць да двух апошніх населеных пунктаў перад мяжой. Гэта паліцэйская машына, а яе экіпаж – пажылы шыракаплечы афіцэр, пастрыжаны пад нуль, і малады хлопчык у поўным баявым рыштунку. Сур’ёзнасці дадае яму хіба толькі бронекамізэлька і доўгая зброя ў руцэ, бо з адтулін у балаклаве, запраўленай пад вайсковы шлем, радасна блішчаць вочы. Вядома, прыгода!
– Да крамы ў Ялоўцы пусціце? – А дакументы маеш? – Маю, – смяюся я. – Увесь неабходны камплект.
Гэта праўда. Афіцыйнае распараджэнне абвяшчае, што ў зоне надзвычайнага становішча могуць знаходзіцца толькі рэзідэнты са сталым месцам жыхарства, а таксама асобы, якія:
- забяспечваюць абслугоўванне органаў дзяржаўнага кіравання і іх арганізацыйных падраздзяленняў;
- знаходзяцца ў гэтых адзінках для вырашэння адміністрацыйных пытанняў;
- працуюць у арганізацыях, якія вядуць прадпрымальніцкую дзейнасць у гэтай зоне;
- стала вядуць гаспадарчую дзейнасць у гэтай зоне;
- аказваюць паштовыя, курʼерскія паслугі, а таксама паслугі дастаўкі і забеспячэння;
- валодаюць нерухомасцю ў гэтым раёне.
Так ужо атрымалася, што апошняя з гэтых умоў выконваецца на 100%, і калі паліцыя выяўляе, што гэта пацвярджаецца натарыяльным актам на ўказаную маёмасць, які беражліва захоўваецца ў заплечніку, яны відавочна супакойваюцца.
– Але я чакаў вас хутчэй на ўездзе, чым на выездзе…
У адказ вочы малодшага пачынаюць смяяцца яшчэ больш, але старэйшы трохі застывае.
– Тое, дзе мы зараз знаходзімся, – гэта выключна наша прэрагатыва, – адказвае ён.
Трэба неяк разрадзіць сітуацыю.
– Хочаце што-небудзь з гэтай крамы? Я вярнуся праз гадзіну. – Яны гэтага не чакалі. – Не, дзякуй! Зрэшты, хутка і так скончым нашу службу…
Расстаемся ў згодзе.
Самая кароткая жвіровая дарога да Ялоўкі цягнецца 4 км. Дарога ідзе на поўнач, а справа, за паласой палёў і лугоў, віднеецца цёмная сцяна высокага лесу. Гэта ўжо Беларусь. Як распавялі мне жыхары суседніх Заляшанаў, размешчаных на самай мяжы, гэты лес пасадзілі савецкія войскі адразу пасля вайны, каб прыкрыць усё на сваім баку.
– На нашых пакінутых за мяжой палях, – не ўстрымаўся пашкадаваць пра гэта адзін з маіх суразмоўцаў.
Ім і так пашанцавала. Адразу пасля вайны ўся іх вёска засталася па той бок. Польшча атрымала яе толькі праз некалькі гадоў – у выніку выпраўлення мяжы.
Падурнелі ад тэлебачання
Уласна Навасады і Заляшаны і зʼяўляюцца апошнімі прыпынкамі перад канчатковай кропкай аўтобуснага маршруту з Беластоку – Ялоўкай. Там жа сустракаю «свой» аўтобус і яго кіроўцу, якія таксама прыехалі і чакалі зваротнай паездкі ў горад.
– Яны праверылі ўсіх пасажыраў, – кажа ён, хоць я нават не пытаю. – Дзе? – На выездзе з Навасадаў…
У самой Ялоўцы, адкуль да мяжы, напэўна, кіламетр, цішыня і спакой. Вайскоўцаў з якіх-небудзь фармаванняў няма. У мясцовай краме дзяжурыць грамадзянская варта, хоць і па праўдзе самазваная…
– Чалавек з заплечнікам мае быць уцекачом, – кажа, бачачы мяне, джэнтльмен нявызначанага веку, які злёгку хістаецца на нагах і прыехаў сюды, каб «падмацаваць» цела, хоць толькі мінуў поўдзень. – Бяры, Янак, піва і не палохай майго кліента, – лае яго прадавачка.
Калі пільны грамадзянін выходзіць з крамы, прадавачка вінавата дадае:
– Людзі падурнелі ад тых навін у тэлевізары…
Усё, што мне засталося зрабіць, гэта кіўнуць.
Два бакі мяжы
На адной з вуліц, якія атачаюць плошчу, што раней была мясцовым рынкам, зʼяўляецца яшчэ адна паліцэйская машына. Абʼязджае плошчу і найкарацейшай дарогай рушыць да мяжы. За скверам па дарозе знаходзяцца маляўнічыя руіны разбуранага немцамі падчас вайны касцёла святога Антонія і дом састарэлых «Явар».
Менавіта яго жыхары ў 1990-х гадах прабіраліся праз зялёную мяжу ў пошуках гарэлкі ў Беларусь, а затым іх, змучаных гэтымі паездкамі, лавілі мясцовыя памежнікі і паказвалі ім зваротны кірунак да межаў іх пакінутай радзімы. Але гэта было даўно і няпраўда – цяпер гэтыя часы выклікаюць толькі настальгію і сум, якія наўрад ці вернуцца.
Праз дзясятак хвілін паліцэйская машына паварочвае назад і накіроўваецца па другой дарозе, паралельнай мяжы, на поўнач – да пераходу ў Баброўніках. Сабака з кульгавай нагой не цікавіцца меркаваным уцекачом. А цалкам здаровы і вельмі прыязны, – так, яму цікава: прываблівае пах каўбасы, купленай у краме. Нікім не патрывожаныя, салідарна ямо яе ў самым цэнтры плошчы – пад фантанам каля помніка каралю Жыгімонту Аўгуста, які даў Ялоўцы гарадскія правы.
Ужо сам чапляю функцыянераў з наступнага блокпоста на выездзе на Беласток. Такая самая экіпіроўка ў паліцэйскай машыне – адзін у звычайнай форме, іншы – у балаклаве, шлеме і да зубоў узброены.
Як і падчас спаткання з папярэднім патрулём, я нават не спрабую фатаграфаваць: у зоне надзвычайнага становішча катэгарычна забаронена рабіць фота «з дапамогай тэхнічных сродкаў выгляду або іншыя асаблівасцяў канкрэтных месцаў, абʼектаў або тэрыторый».
– Пусціце назад у Навасады? – паказваю толькі пачатак лініі зямлі, крыху далей ад дарогі, па якой я прыехаў. – Можаце спакойна ехаць, – адказвае той, у каго зброя.
Ці калегі параілі ім чакаць тут аднаго на ровары з заплечнікам? Вырашаю больш не пытацца – не выпадкова службам таксама дадзенае права «абмяжоўваць доступ да публічнай інфармацыі аб дзейнасці, што ажыццяўляецца ў зоне дзеяння надзвычайнага становішча ў сувязі з аховай дзяржаўнай мяжы і перадухіленнем і супрацьдзеяннем нелегальнай міграцыі».
Так што, я проста жадаю ўсім спакойнай службы і вяртаюся.
Пры ўключаным святле
На зваротным шляху ледзь не наехаў колам на кавалак калючага дроту. Звычайнага, ад плоту, і іржавага ад узросту. Але думкі ўсё роўна прыходзяць у галаву: шкада, што гэтым або падобным дротам зараз агароджваюць цэлыя кіламетры ўсіх бліжэйшых і далейшых наваколляў. А калі яны сапраўды патрэбныя, хай знікнуць з гэтай мяжы, перш чым заржавеюць…
Ці рэальна, каб гэтая мяжа зноў пачала абʼядноўваць, а не падзяляць усё больш і больш? Толькі ў жніўні гэтага года 3,5 тысячы чалавек спрабавалі незаконна перайсці яе з боку Беларусі. Памежнікі перашкодзілі больш як 2,5 тысячы спробам. Затрыманыя амаль 1000 нелегальных мігрантаў.
– Год таму, у жніўні, не было ніводнай спробы перасекчы польска-беларускую мяжу насуперак правілам, – нагадвае на сваім сайце Падляскі аддзел Памежнай службы.
У пачатку верасня даволі рана надыходзяць прыцемкі. Пры дарозе, якая вядзе праз вёску, запальваюцца ліхтары. Раней іх адключалі апоўначы – у мэтах эканоміі. Цяпер яны свецяць да раніцы. Пра гэта прасілі самі жыхары – у мэтах бяспекі.
Cez/МГ belsat.eu
