Яраслаў Бекіш: Удар «Зялёнага лебедзя» для Беларусі будзе мацнейшы за санкцыі
У Беларусі працягваецца зачыстка грамадзянскай супольнасці. Улады зліквідавалі ўжо больш за 250 грамадскіх арганізацыяў, некамерцыйных устаноў і фондаў. Сярод іх – каля 20 экалагічных: напрыклад, «Экадом», адна з найстарэйшых і самых аўтарытэтных экалагічных арганізацыяў у краіне, якая напярэдадні ліквідацыі адзначыла 25-годдзе. Экалагічныя арганізацыі рабілі вялікі ўнёсак у ахову навакольнага асяроддзя, дапамагалі беларусам адстойваць іх права на спрыяльнае наваколле. Цяпер жа займацца праблемамі экалогіі, наступствамі аварыі на Чарнобыльскай АЭС, пытаннямі БелАЭС практычна няма каму – большасць актывістаў і экспертаў з’ехала, хтосьці сядзіць за кратамі. Чым абернецца для Беларусі зачыстка НДА? Пра гэта «Белсат» паразмаўляў з вядомым экалагічным актывістам, сузаснавальнікам «Зялёнай сеткі», спецыялістам у справе разумных гарадоў Яраславам Бекішам.
«НДА ў крытычных, рэвалюцыйных умовах амаль што ні ў адной краіне не былі патрэбныя»
– На вашую думку, чаму ўлады пайшлі на зачыстку грамадзянскай супольнасці?
– Я хацеў бы развесці паняткі – грамадзянская супольнасць і грамадскія арганізацыі. Грамадскія арганізацыі – часцей за ўсё частка грамадзянскай супольнасці, але не ўся грамадзянская супольнасць структураваная і мае інстытуцыянальныя формы. У 2020 годзе грамадзянская супольнасць у Беларусі як ніколі расцвіла, я асабіста вельмі рады гэтаму. А інстытуцыялізаваная частка грамадзянскай супольнасці – арганізацыі – у крытычных, рэвалюцыйных умовах амаль што ні ў адной краіне не былі патрэбныя. Яны не маглі выконваць сваіх прамых функцыяў, бо іх можна выконваць толькі ў стабільнай сітуацыі, і не маглі хутка пераладавацца такім чынам, каб неяк удзельнічаць у працэсах. Так было ва Украіне і іншых краінах, за рэдкім выключэннем, калі вакол арганізацыяў з пачатку будавалася нейкая палітычная плынь.
Калі адбыліся падзеі жніўня 2020 года, дзяржава пачала мітусіцца і шукаць вінаватых. НДА ў такіх умовах аказаліся недзеяздольнымі – і гэта нармальна. Але грамадскія актывісты, якія ўвесь гэты час прамоўцілі дэмакратычныя каштоўнасці, засталіся лідарамі гэтых працэсаў. Гэта людзі, якім патрэбныя змены, павага, годнасць. І дзяржава гэта бачыць. Я ўпэўнены, што хутка з’явяцца і новыя лідары. Цяпер, калі ўсё больш-менш структуруецца, лідары і менеджары з грамадскіх арганізацыяў, уладкаваўшы свой быт за мяжой, пачынаюць укладацца ў справу супраціву.
Грамадская арганізацыя, апроч людзей, складаецца яшчэ з двух фактараў: юрыдычны статус і арганізацыйная структура. Структуры распаліся амаль што ўсе, а юрыдычны статус у такой сітуацыі для грамадзянскай супольнасці не патрэбны. Ён патрэбны ў першую чаргу не самім НДА, а дзяржаве, каб рэгуляваць, кантраляваць, збіраць падаткі. Таму дзяржава, ліквідуючы юрыдычныя асобы, аслабляе кантроль за актывістамі, што радуе.
– Для таго, каб праводзіць змены ў грамадстве, раней экалагічныя НДА ішлі на супрацу з уладамі, спрабавалі з імі дамаўляцца. Якія бенефіты атрымлівалі два бакі ад гэтага?
– Я буду казаць пра экалагічныя арганізацыі, але гэта можна экстрапаляваць на ўсе іншыя, акрамя тых, хто працуе ў сацыяльнай сферы, напрыклад, госпісы і г. д. Грамадскія арганізацыі ствараюцца, каб прасоўваць пэўныя інтарэсы грамадзянаў. Калі табе баліць пытанне паркоўкі на зялёных зонах, то ты ствараеш структуру, шукаеш аднадумцаў, і вы разам працуеце над пераадоленнем праблемы. У стабільнай сітуацыі, калі ёсць дамова паміж грамадскасцю і дзяржавай, арганізацыі прыстасоўваюцца і ідуць на перамовы з уладамі, каб мець магчымасць пераадольваць праблемы. Для такіх перамоваў патрэбны «фронтмен» – арганізацыйная структура, каб гэтыя перамовы былі ўжо міжінстытуцыйныя.
НДА дапамагаюць грамадзянам артыкуляваць свае інтарэсы. Гэта тое, што патрэбна кожнай дзяржаве – разумець, чаго хочуць яе грамадзяне. Гэта першае.
Другое – гэта спосаб каналізаваць грамадзянскую актыўнасць. То бок грамадская арганізацыя мае статут, плоціць падаткі, падпарадкоўваецца законам – сама сабе выбудоўвае пэўныя межы дзейнасці. Ты робішся менш радыкальны і больш дамоваздольны для дзяржавы.
Трэцяе – маніторынг. Прыборка смецця ў лесе, збор інфармацыі аб пэўных праблемах, напрыклад, аб забруджванні рэчак. Усё гэта ў Беларусі рабілі недзяржаўныя ўстановы.
Наступнае – інфармаванне. У «Зялёнай сеткі» быў самы буйны інфармацыйны рэсурс. Збор, апрацоўванне і стварэнне кантэнту на экалагічную тэматыку адбываліся ў найлепшых традыцыях журналістыкі. Гэта функцыя, якая таксама патрэбная ў любой дзяржаве.
Але мы кажам пра простыя рэчы, не на ўзроўні палітыкі. А гэты ўзровень – самая складаная праца для грамадскіх арганізацыяў. З 2014 да 2018 года шмат якія НДА займаліся тым, што збіралі інфармацыю аб праблемах грамадзянаў, іхных меркаваннях, распрацоўвалі шляхі пераадолення праблемаў, фармулявалі гэта ўсё і прапаноўвалі адпаведным дзяржаўным органам. «Зялёная сетка» прапанавала некалькі дзясяткаў зменаў у заканадаўстве, і дзесьці 20 % з іх было рэалізавана. Гэта складаная, але вельмі каштоўная праца.
Яшчэ адзін важны момант – экспертыза. Вялікая індустрыя міжнародных адносін, фінансавай і тэхнічнай дапамогі спрыяла матывацыі экспертаў, нарошчванню ўзроўню экспертызы падчас працы ў розных праграмах і праектах. Грамадскія арганізацыі былі адным з вінцікаў у гэтым механізме. І гэта была вельмі моцная падтрымка для дзяржавы, бо амаль па ўсіх пытаннях у нас былі адныя з найлепшых у рэгіёне экспертаў, якія працавалі праз выбудаваную інфраструктуру НДА. Яны былі ў добрых адносінах з адказнымі за тое ці іншае пытанне органамі і чыноўнікамі, яны разумелі, як пабудаваная архітэктура міжнароднага падтрымання, і дзякуючы ім рэалізоўваліся шматлікія міжнародныя праекты і праграмы на карысць Беларусі – для балатоў, лясоў, вадаёмаў, у справе кліматычных зменаў.
Еўропа вельмі хутка змяняецца і выступае ў ролі лідара ў многіх глабальных працэсах. Цяпер Еўразвяз – сусветны лідар у адаптацыі сваёй эканамічнай сістэмы да новых выклікаў: пандэміі, зменаў клімату, хімічных забруджванняў ды іншых. Робіць гэта перш за ўсё эканамічнымі інструментамі, распрацоўвае свой унутраны рынак і ўплывае на стасункі паміж рэгіянальнымі рынкамі. Да гэтага трэба адаптавацца. Гэта так званы «зялёны лебедзь»: ЕЗ моцна змяняе эканамічныя правілы гульні для гандлю, і да гэтага адаптуюцца ўсе краіны свету.
Цяпер Беларусь, не маючы экспертаў і НДА, ніяк не адаптуецца, і нават больш – не ведае пра гэтыя працэсы. Тая ж Расея адаптуецца вельмі хутка. У эканамічным плане Беларусь валіцца ў яму не толькі таму, што ёсць прамыя фактары, пра якія нам кажуць эканамісты, але і таму, што ёсць фактары, якія, калі стануць відавочнымі, будзе ўжо позна выпраўляць. Эксперты ў 2018 – пачатку 2020 года спрабавалі даносіць да дзяржавы, што трэба рыхтавацца ў гэтым кірунку, нейкія стасункі пакрысе будаваліся, але 2020 год усё знішчыў. Ёсць рэкамендацыі, але іх няма каму выконваць у Беларусі. Чым бы ўсё ні скончылася, праз 3–5 гадоў гандаль з ЕЗ і Расеяй будзе абмежаваны для Беларусі ў некалькі разоў, бо зменяцца гандлёвыя і падатковыя рэгуляцыі. Усё таму, што цяпер мы спім. Беларусь страціла магчымасць быць гнуткай і адаптавацца да глабальных і рэгіянальных выклікаў. Цяпер краіна проста сляпая.
Тое, што мы называем «экалогія», насамрэч – «эканоміка»
– Ці ёсць патэнцыял усё навярстаць, калі сітуацыя ў краіне зменіцца?
– У любым выпадку будзе складана. Перш за ўсё таму, што губляюцца людзі і каманды, якія могуць штосьці рабіць.
Калі праз год санкцыі здымуць, і Беларусь ніяк не адаптуецца да новых рэгуляцыяў у межах Зялёнага юрыдычнага пагаднення, гэты ўдар будзе нашмат цяжэйшы для эканомікі Беларусі, чым санкцыі. Гэта будзе мець доўгатэрміновы эфект, які нельга будзе адмяніць, як санкцыі. Пытанне, хто будзе гэта ўсё выпраўляць. Адміністрацыя Лукашэнкі наогул не разумее, як гэта рабіць, яны цяпер ваююць з усімі міжнароднымі партнёрамі. Святлана Ціханоўская і ейны штаб – з імі пакрысе працуюць у гэтым кірунку, але ў іх няма дзяржаўнай машыны. З іх боку было б разумна дамаўляцца з еўрапейцамі аб спецыяльных умовах, каб Беларусь магла ў будучыні выходзіць на еўрапейскія рынкі, каб наш цэмент, дрэва, угнаенні маглі ісці ў Еўропу, калі зменяцца экспартныя рэгуляцыі. Для гэтага патрэбная моцнае экспертнае падтрыманне ўжо цяпер, каб эксперты з моцных еўрапейскіх аналітычных цэнтраў падлічылі страты ад гэтага транзіту на новыя правілы і дапамаглі распрацаваць адмысловую стратэгію, што рабіць потым.
Тое, што мы называем «экалогія», насамрэч – «эканоміка». Возьмем БелАЭС. Тут пераплятаецца ўсё: экалогія, энергетыка, эканоміка. Станцыя пабудаваная на крэдыт ды без мазгоў. З ёй узнікае шмат пытанняў і праблем, якія могуць мець наступствы не толькі эканамічныя, але і ваенныя, экалагічныя, сацыяльныя. Цяпер ніхто не можа займацца гэтымі пытаннямі, маніторыць сітуацыю. Раней гэтым пад вялікім ціскам займаўся «Экадом», БАЯК. Актывістаў саджалі ў турму раней за 2020 год. Але людзі маглі гэтым займацца. Цяпер – не. Цяпер БелАЭС як чорная дзірка: мы ведаем, што яна ёсць, але не ведаем, што адбываецца ўнутры і што з ёй рабіць.
Палова экалагічных актывістаў – у турме, палова – за мяжой і вымушаныя пераадольваць побытавыя пытанні. Таму ніхто не можа сачыць за тым, як Беларусь выконвала свае абавязкі з шэрагу канвенцыяў. Цяпер чалавек 20 засталіся ў актыўным тонусе. Тэмпы працы знізіліся, людзі выгараюць. І гэта мы кажам толькі пра эколагаў.
Экалагічныя арганізацыі выконвалі і праваабарончую функцыю – адстойвалі права беларусаў на спрыяльнае навакольнае асяроддзе. Для гэтага «Зялёная сетка» і стваралася.
«Падчас сілавога супрацьстаяння дзяржавы і народу не да экалогіі»
– Сёння беларусы застаюцца сам-насам з праблемамі экалогіі, навакольнага асяроддзя, не маюць інструментаў абараняць гэтае права?
– Мінімальна, але варыянты ёсць. Крышку працягваюць працаваць праекты «Экадому, штосьці яшчэ робіць «Ахова птушак Бацькаўшчыны. Беларусы заўсёды былі сам-насам з гэтымі праблемамі. НДА маглі нечым дапамагчы – экспертызай ці інфармацыйным падтрыманнем. Таму ў гэтым плане сітуацыя асабліва не змянілася. Так, цяпер менш арганізацыяў, адкуль можна атрымаць дапамогу, але адчуваецца, што людзі больш цэняць такую дапамогу.
Еўразвяз для сябе разглядае праблемы экалогіі і змены клімату як высока прыярытэтныя. Таму яны не выключылі Беларусь са сваіх флагманскіх рэгіянальных экапраектаў, у межах якіх крышачку штосьці працягваецца рабіцца. Але гэта робяць еўрапейцы, беларусы проста ўцягнутыя ў працэс. Гэта праграмы падтрымання, яны не будуць рабіць за нас нашую працу, яны могуць толькі падтрымаць тое, што робім мы. Яны працягвалі падтрымліваць Беларусь у экалагічных кірунках і пасля разгону Плошчы 2010 года, і гэта нармальна. Гэта для іх стратэгічны прыярытэт – што б ні было з Беларуссю, ім патрэбна чыстае паветра, вада і астатняе. Праўда, ніхто цяпер не скажа, ці выконвае Беларусь свае абавязкі з міжнародных экалагічных канвенцыяў, якія падпісала. Іх каля двух дзясяткаў.
Усе астатнія праекты ў Беларусі ЕЗ пазварочваў. Эксперты з міністэрства разбегліся. На мясцовым узроўні іх і не было асабліва, толькі адзінкі. Для Беларусі пытанне экалогіі ніколі не было першасным, як для ЕЗ, ці нават другасным. Але нашая дзяржава – у вельмі глыбокім сістэмным крызісе. Падчас сілавога супрацьстаяння дзяржавы і народу робіцца не да экалогіі, таму Беларусь засталася сам-насам са сваймі экалагічнымі пытаннямі, у тым ліку пытаннямі наступстваў чарнобыльскай катастрофы і гэтак далей.
Але беларусы мусяць развязаць прынцыповае, фундаментальнае пытанне. І мы самі павінны выразначыць, як нам жыць далей, як пераадольваць экалагічныя праблемы і які ўнёсак у гэта мы гатовыя зрабіць. Пакуль мы толькі бярэм, але мы павінны і даваць свету, вось тады мы станем дзяржавай і нацыяй. Еўрапейцы нам нічога не пвінныя, мы не плацім ім падаткаў, каб яны нас ратавалі. Яны мусяць уводзіць санкцыі, пакуль мы самі плоцім падаткі дзяржаве? Мы кажам, што нас забіваюць, а самі на наступны дзень ідзем на працу? Стаім на чырвонае святло святлафора ў той час, калі на нас імчыць цягнік? Мы самі ўступілі ў дамову з гэтай дзяржавай і ўзгадавалі Лукашэнку і ягоную вертыкаль. Цяпер або мы плоцім за сваю інфантыльнасць і няспеласць – здароўем, эміграцыяй, свабодай, або не плоцім, але ў такім выпадку хопіць ныць. Жадаеш зменаў – плаці.
– Якімі вы бачыце варыянты працы экалагічных актывістаў сёння?
– Цяпер, калі ёсць супрацьстаянне дзяржавы і народу, не да другасных рэчаў, і экалагічны актывізм у Беларусі нікому не патрэбны. Калі ты актывіст, і калі твой народ ваюе, трэба ставаць побач з ім, больш няма чаго рабіць. Ці займіся сабой, выратуй сябе, развяжы свае праблемы, а пасля вернешся ў Беларусь, калі захочаш.
Другое. Ёсць патрэба ў маніторынгу і экспертызе таго, што адбываецца ў краіне. Для гэтага не патрэбныя арганізацыі, шмат людзей. Трэба, каб ключавыя эксперты мелі магчымасць працягваць сваю працу. Гэта чалавек 5–10. І каб доступ да гэтых звестак мелі тыя, хто працуе з гэтымі пытаннямі. У Беларусі такіх людзей ужо няма, таму гаворка найперш пра еўрапейскіх партнёраў.
Трэцяе: перамовы з нашымі патэнцыйнымі еўрапейскімі партнёрамі, інстытуцыямі пра тое, каб у Беларусі былі адмысловыя ўмовы для супрацы з імі ў будучыні. Каб яны ведалі, што мы разумеем іх прыярытэты, пакуль нічога не можам зрабіць, але ў будучыні будзем над гэтым працаваць. Каб яны прытрымалі нам прыадчыненыя дзверы, а можа нават і дапамаглі ў іх зайсці.
Размаўляў СП belsat.eu
