Сёння HBO апублікуе апошні эпізод серыялу «Чарнобыль», самага рэйтынгавага ў гісторыі па версіі карыстальнікаў сэрвісу IMDb. «Белсат» паглядзеў папярэднія серыі разам з беларускімі ўдзельнікамі ліквідацыі наступстваў аварыі – і запісаў іх каментары да фільма.
У снежні 1985 года Сяргей Шалькевіч вярнуўся з войска – і праз некалькі месяцаў атрымаў позву на вучэбныя зборы, нібыта на 25 дзён. Аднак пасля яўкі на прызыўны пункт 21-гадовага хлопца кінуць у чарнобыльскую зону паўгода працаваць кіроўцам у роце хімічнай выведкі.
На сустрэчу з намі мужчына прыходзіць з асабістым дазіметрам, які яму ўдалося вывезці з зоны пасля заканчэння службы. Назапашвальнік, падобны на невялікую бірульку, збудаваны так, што дозу апраменьвання можна даведацца, толькі калі ўставіць яго ў адмысловую счытвальную прыладу. Практычна ніхто з ліквідатараў не ведаў, якое апраменьванне атрымаў.
Прафесар фізікі Георгій Лепін, які добраахвотна працаваў на ЧАЭС з 1986 да 1992 года, распавядае, што ў штабе часта сядзеў за маёрам, які камандаваў салдатамі, што ачышчалі дах станцыі.
«Пасля вяртання з даху яны яму здавалі дазіметры, маёр устаўляў іх у прыбор, які паказваў, колькі яны набралі. Усё зашкальвала, але маёр пісаў у журнал: «24,5». 25 было мяжой», – кажа Лепін.
Калі аднаго з верталётчыкаў, што скідаў пясок і свінец на рэактар і зарабіў вострую прамянёвую хваробу, запрасілі на лячэнне ў ЗША, там для пачатку вызначылі яго рэальную дозу апрамянення – па зубной эмалі. Атрымалася 500 рэнтген. У дакументах у яго было запісана 20, распавядае Лепін.
Паўсюдная хлусня прыводзіла да таго, што людзі не ведалі, каму верыць.
«Інфармацыя пра выбух на станцыі распаўсюджвалася як хваля: спачатку зразумелі на станцыі, потым у Прыпяці, потым у Нароўлі і гэтак далей. Але людзі ўсё роўна не верылі. Большасць людзей, якія выязджаюць з Прыпяці, думалі, што выязджаюць на тры дні. Рэальнай карціны не ўяўляў ніхто, – распавядае Сяргей Шалькевіч. – Калі пасля 9 траўня інфармацыя дайшла да маіх Стоўбцаў, рэкамендацыі выпіць ёд гучалі як чуткі аб якім-небудзь «Альмагелі» для страўніка, які можаш выпіць, а можаш не выпіць. І 90 чалавек з 100 яго не пілі».
Паводле мужчыны, страх перад Чарнобылем з’явіўся, калі ў краіне даведаліся аб эвакуацыі ўсёй Прыпяці.
«Калі аўтобусы выязджалі, яны падымалі пыл, – звяртае ўвагу на сцэну эвакуацыі гораду Георгій Лепін. – Было горача, людзі адчынялі вокны, і атрымлівалася так, што яны дыхалі гэтым пылам. Няўжо нельга было здагадацца ўклініць у калону мыйныя машыны? Прайшло 10 машын – паліце вадой, тады гэты пыл не будзе падымацца. Не здагадаліся».
«Па-сапраўднаму ў СССР спалохаліся Чарнобыля, калі даведаліся, што людзі кладуць на стол партыйныя білеты, каб туды не ехаць, і калі туды сталі кідаць салдат запасу», – дадае ён.
Такіх, паводле Шалькевіча, было ў Чарнобылі 80–90 % ад ліку ўсіх вайсковаслужбоўцаў: іх называлі «партызанамі».
Падчас сцэны, у якой міністр вугальнай прамысловасці ўгаворвае шахцёраў паехаць у Чарнобыль, а яны згаджаюцца, Георгій Лепін просіць паставіць фільм на паўзу: маўляў, такога ў рэчаіснасці не было:
«У Чарнобыль ехалі або добраахвотнікі, або тыя, каго прымусілі. Людзей ставілі ў такія ўмовы, што яны разумелі: ім няма куды дзявацца».
«У СССР былі розныя рычагі: звальненне з працы ці, напрыклад, штрафбат. Усё, рукі ўверх – і паехалі. Тыя, хто ведаў, што такое Чарнобыль, выбіралі штрафбат, але большасць гэтага не ведалі. Салдаты там былі бяспраўныя. Напэўна, невыпадкова туды дасылалі шмат дзяцей з Сярэдняй Азіі, якія нават не чулі аб атамных электрастанцыях. Таму яны не баяліся. Ім казалі пайсці і зрабіць нешта – яны ішлі», – працягвае Лепін.
Міхаіл Капылоў, які летам і ўвосень 1986 года быў на ліквідацыі намеснікам камандзіра ўзвода, успамінае, што палкі грамадзянскай абароны ў Чарнобылі былі з усяго Савецкага Саюза.
«Перад закрыццём рэактара кожнага салдата прапусцілі праз працу на ім. І кухараў, і сувязістаў – усіх, апранутых у свінец, прапусцілі праз працу на даху рэактара. Пазбегнуць маглі толькі тыя, чый аналіз крыві быў дрэнны ўжо да гэтага», – распавядае Капылоў.
Чаму аналізы маглі быць дрэннымі нават у тых, хто ні разу не быў на самой станцыі, патлумачыў Сяргей Шалькевіч:
«Нашая частка стаяла на полі паміж адселенай вёскай Бабчын і пасёлкам Рудакоў. Людзям жыць было там нельга, але салдатам – можна! Мы жылі ў намётах па 36-38 чалавек, двух’ярусныя ложкі, дзве печкі-буржуйкі. Ежу нам прывозілі, але дровы – не. І мы палілі мясцовымі. Цэлыя вёскі закопвалі, каб радыяцыя з ветрам не разносілася, а тут у намёце хлопцы ля міні-рэактару грэюцца. Гэтыя хлопцы нахапаліся радыяцыі больш, чым ліквідатары. Вось такую штуку я б у гэты фільм уставіў».
Пасля просьбы знайсці неадпаведнасці фільма з рэальнасцю, удзельнікі кінапаказу пералічваюць і занадта моцны дым у час пажару станцыі («зразумела, што хацелі больш драматычна») і разбурэнне пляцоўкі паміж 3-м і 4-м блокамі «такога разбурэння не было»). Але потым самі просяць нас не звяртаць увагі на «дробязі», сцвярджаючы, што адрозненні не адыгрываюць ніякай ролі.
«Так, мы глядзім яго як франтавікі глядзяць фільмы пра вайну. Так, ёсць нюансы ў дэталях, але яны бачныя толькі тым, хто там сам быў. Гэта моцны фільм. Ён патрэбны, бо распавядае: тое, што адбылося, не было жартам», – дадае Сяргей Шалькевіч.
Найбольш крытычны – прафесар Лепін, што ацэньвае адпаведнасць фільма з праўдай толькі на траціну.
«Усіх партыйных і дзяржаўных дзеячаў турбавала толькі тое, як выратаваць свае семʼі. Яны адмянілі мноства авіярэйсаў з Украіны, бо загружалі самалёты чальцамі семʼяў гэтых людзей. А на астатняе ім было напляваць. І Барыс Шчарбіна быў такі самы», – кажа наш суразмоўца пра персанажа Стэлана Скарсгорда.
Блізка да ісціны, на думку Лепіна, аўтары паказалі кіраўніцтва станцыі ў першыя дні трагедыі.
«Нават калі яны нешта разумелі, яны стараліся сябе выгарадзіць, а каб сябе выгарадзіць, яны мусілі паказаць, што вінаваты нехта іншы, не яны», – дадае Лепін.
Большасць былых «партызанаў» ацэньваюць фільм у цэлым станоўча ды кажуць, што адзін з галоўных мінусаў – мала паказаны побыт такіх салдат.
Добрае кіно, дадаюць пажарнікі. Але мала ўвагі надалі гашэнню агню.
«Фільм моцны, але слаба паказалі эвакуацыю людзей, – кажа Анатоль Прахарэнка, які працаваў кіроўцам у 30-кіламетровай зоне вясной і летам 1986 года. – У Нараўлянскім раёне яна пачалася на Вялікдзень, 4 траўня. Перш за ўсё мы вывозілі людзей – звычайна ў Менск. [Сталічны] мікрараён Малінаўка – гэта, лічы, Брагін, Хойнікі і Нароўля».
Паводле ўдзельніка акцыі, сяляне пакідалі жывёле корму ў запас, думаючы, што вернуцца праз некалькі дзён.
«Мы потым тры месяцы з раніцы да ночы без выходных вазілі гэтую скаціну на мясакамбінат у Калінкавічах. Машыны не былі абсталяваныя, і палова свіней па дарозе здыхалі ад спёкі. Што далей рабілі з мясам, я не ведаю», – дадае Прахарэнка.
Катоў і сабакаў, успамінаюць ліквідатары, знішчалі спецыяльныя атрады: каб тыя не разносілі радыяцыю далей. Неяк капітан адной з частак прынёс кацяня, хоць трымаць жывёлу ліквідатарам забаранялася.
«Зразумела, што яму хацелася пагладзіць кагосьці, каб адысці душой у тых умовах, – успамінае Сяргей Шалькевіч. – Як падчас інспекцыі кацяня ўбачыў генерал – і загадаў яго знішчыць. Яму адказалі: «Так!», але кацяня схавалі, думаючы, што генерал больш не вернецца. А ён прыехаў зноў – і, як на грэх, кацяня зноў трапілася яму на вочы. Генерал раззлаваўся, загадаў забіць і паказаць труп. Усе пачалі думаць, як выратаваць Радзіка. У выніку ўзялі кавалак мяса, старую трусіную шапку і здрабнілі ўсё разам секачом у вядры, а потым гэта крывавае месіва з поўсцю прынеслі генералу. «Я папрасіў проста забіць, а вы, садысты, што нарабілі?» – крычаў той.
У канцы ліпеня 1986 года вайскоўцы пачалі закопваць вёскі ў 30-кіламетровай зоне, а некаторыя, хто папрацаваў у чарнобыльскай зоне, сталі вяртацца дадому.
«Калі яны вярталіся куды-небудзь на Урал, іх абыходзілі здалёк, бо баяліся падыходзіць. Але небяспечнымі яны для астатніх не былі. Апраменіць кагосьці далей яны маглі ў вельмі невялікай ступені – з дыханнем, напрыклад, нешта магло выкідвацца », – распавядае прафесар Лепін.
Увосень 1986-га Сяргей Шалькевіч прызнаўся людзям у цягніку, што едзе з чарнобыльскай зоны.
«З тамбура адразу ўсе зніклі. Людзі баяліся выпраменьвання, і гэтая казка вельмі доўга хадзіла», – успамінае Шалькевіч.
«Калі мы з’язджалі з Чарнобыля, нас праводзіў генерал. У канцы ён спытаўся, ці ёсць пытанні. Адзін хлопец пачаў скардзіцца, што яму няправільна памералі дозу апрамянення. Генерал пачаў крычаць: «Гэта правакатар! Тры дні арышту». На шчасце, у нас быў нармальны камандзір, і хлопца туды не адправілі», – распавядае Міхаіл Капылоў.
На трэці год катастрофы станцыю наведаў Міхаіл Гарбачоў, успамінае прафесар Лепін.
«Я не быў сведкам, але мне распавялі хлопцы з вахты, – распавядае Лепін. – Ён ехаў акружнымі шляхамі, праз нейкія вёскі, дзе ўзровень радыяцыі быў крыху ніжэйшы. На пляцоўку, дзе мусіла адбыцца сустрэча Гарбачова з работнікамі ЧАЭС, выйшлі паўтара дзясятка працаўнікоў станцыі. Пасля таго, як Гарбачоў выйшаў з машыны, пад’ехала некалькі «Ікарусаў», адкуль высыпалі людзі ў спецвопратцы чарнобыльцаў. Яны акружылі Гарбачова і пачалі задаваць яму загадзя адрэпетаваныя пытанні. Сапраўдных чарнобыльцаў з іх было зусім мала. Яны гэта зрабілі для карцінкі на тэлебачанні».
Лепін упэўнены, што Гарбачоў – злачынец, а не закладнік сістэмы.
«Ён мусіў адразу зразумець, што адбылося, прымусіць людзей сумленна назваць, што там было. Ён гэтага не зрабіў і ўсіх падмануў».
На думку фізіка, фільм прымусіць адмовіцца ад АЭС перш за ўсё гледачоў на радзіме серыялу.
«Для ЗША, якія з 1978 года не пабудавалі ніводнага рэактара, пытанне атамнай энергіі не стаіць. Яны вырашылі, што будаваць няма сэнсу, і гэты фільм толькі пераконвае іх: глядзіце, як дрэнна атрымліваецца з гэтымі рэактарамі».
Пасля прагляду ліквідатары заяўляюць, што фільм варта паказаць у кожнай школе, але адразу ж дадаюць, што не вераць у такую магчымасць.
«У Беларусі такога фільму не пакажуць з адной прычыны: праз будаўніцтва ўласнай АЭС», – заяўляе адзін з удзельнікаў паказу.
«Чаму яе зачынілі? – пытае прафесар Лепін пра Ігналінскую АЭС, дзе праходзілі здымкі серыялу. – Літве сказалі зрабіць гэта, як толькі яны ўвайшлі ў Еўразвяз. Пасля гэтага Расея пачала думаць, як вярнуць энергетычную ўладу над рэгіёнам, бо Ігналінка забяспечвала энергіяй краіны Балтыі і Польшчу. І тут яны адначасова, паводле аднаго праекту, пачалі будаваць дзве АЭС: адну – у Калінінградскай вобласці, адну – у Астраўцы. Але краіны Балтыі і Польшча заявілі, што яны не будуць набываць электраэнергіі з гэтых станцый. Расея зрэагавала адразу і тут жа перастала будаваць. А мы працягваем. І гэта дзікая сітуацыя».
Гутарылі Якуб Бернат і Дзяніс Дзюба/МВ
