«Паставілі бацьку да сценкі і сталі страляць». Як жылі беларусы ў гады нямецкай акупацыі
Вайна і немцы, партызаны і паліцыя, аблавы і карныя акцыі. Праз усё гэта і не толькі давялося прайсці жыхарам Беларусі падчас Другой сусветнай вайны. Пра жыццё ў вёсцы Ганчароўка сучаснага Бабруйскага раёна ў 1941-1944 гадах распавёў у сваіх успамінах Віктар Балдэнка (1930-1994), якому ў 1941 годзе было 11 гадоў.
Успаміны пра жыццё пад акупацыяй Канстанціна і Макрыны Балдзенкаў і іх малалетніх дзяцей Валі, Віці і Соні публікуюцца ўпершыню і з дазволу сваякоў. Тэкст публікуецца з скарачэннямі.
Вярнуўся толькі адзін чалавек
«Не ведалі мы, што ўжо пачалася вайна. У панядзелак паехалі касіць сена, усе былі вясёлыя, а ўвечары, калі ўжо прыехалі дадому, даведаліся, што пачалася вайна. Даведаліся ад габрэяў, якія ў спешцы пакідалі свае дамы і хто на чым мог пачалі з’язджаць на ўсход. <…>
Пачалася паніка. Праз два дні была абвешчаная мабілізацыя мужчынскага насельніцтва. <…> У войсках знаходзіліся такія гады нараджэння: 1920 г., 1921 г., 1922 г., 1923 г. Прызывалі 1905-1919 гады і 1923, хто не быў прызваны. Бацька быў з 1902 г. нараджэння і прызыву не падлягаў, а многіх мужчын з вёскі прызывалі. Гэта быў цяжкі час, калі іх праводзілі і ўсе плакалі. Гэтыя людзі амаль усе загінулі гэтак жа, як і тыя, што служылі (1920-1923 гг.). З нашага сельскага савета, а гэта 22 вёскі, вярнуўся пасля перамогі толькі 1 чалавек. <…>
<…> Першы раз убачыў немцаў у пачатку ліпеня 1941 года. Яны прыехалі на грузавой машыне ў вёску, паехалі на калгасную ферму і забілі там дзвюх кароў, забралі мяса і з’ехалі. Гэта для ўсіх людзей было такой нечаканасцю, што ўсе былі ў шоку. Пазней мужыкі сабраліся і вырашылі, пакуль усё быдла яны не перарэзалі, трэба яго падзяліць для людзей. <…> Бацька прывёў дадому цялушку і каня ад той кабылы, якую ён калісьці здаваў у калгас. Гэта быў прыгожы двухгадовы жарабец, масць рыжая, на чале белыя палосы, на нагах белыя панчохі, як быццам хтосьці іх абвязаў да каленяў бінтамі. Мы былі вельмі радыя гэтай падзеі. <…>
Фронт ад нас пайшоў на ўсход, нас немцы амаль не турбавалі. Вёска як жыла да вайны, так і жыла. Збіралі хлеб, бульбу, гародніну, нешта здавалі новым уладам, а астатняе падзялілі паміж сабой. Да восені падзялілі зямлю, каб кожны сам сабе мог сеяць азімыя (у той час гэта было жыта), і вясной сеяць хто што пажадае.
Нам таксама было выдзелена каля трох гектараў зямлі. <…> Часам у вёску прыязджалі немцы, прасілі яйкі, курэй, частавалі цукеркамі, такімі круглымі, як гузікі. Гэта былі проста ледзяшы ў цюбіках. У нас такіх цукерак у той час не рабілі. Усё было ціха, вайна нас асабліва не тычылася.
Самалёт разабралі па частках
Часам прыляталі нашы самалёты-бамбавікі, бамбавалі г. Бабруйск, масты праз раку Бярэзіну. Мы за імі назіралі. Было вельмі шкада, калі іх збівалі. Бо яны прыляталі без прыкрыцця знішчальнікаў, іх проста не хапала, ды і шмат было знішчана фашыстамі ў першыя гадзіны вайны проста на аэрадромах.
Памятаю, як тры нашы чатырохматорныя самалёты адбамбіліся па Бабруйску і паляцелі на ўсход. Над нашай вёскай іх дагналі фашысцкія знішчальнікі, і пачаўся бой. Нашы самалёты мелі малую хуткасць, але былі добра ўзброеныя гарматамі і кулямётамі. Яны змаглі падпаліць два нямецкія знішчальнікі, але і ў іх быў падбіты адзін самалёт. Лётчык пашкадаваў вёску і загадаў экіпажу выкідвацца на парашутах, а сам вёў самалёт на луг, да рэчкі.
Як мы ненавідзелі тады фашыстаў, калі яны пачалі страляць па пілотах, якія апускаюцца на парашутах. Аднаго забілі, дваіх паранілі, камандзір гэта бачыў і выскачыў ўжо ў самы апошні момант, вельмі было блізка да зямлі і ён загінуў. Калі мы падбеглі, то тыя двое параненых пахавалі камандзіра і пайшлі на ўсход, да фронту. <…>
А праз некалькі дзён над вёскай быў падпалены наш знішчальнік І-16. Лётчык пасадзіў яго проста на бульбяное поле, не выпускаючы колы. Калі мы падбеглі, ён спытаў нас «Дзе немцы?» Мы сказалі, што ў нас іх няма. Ён кажа, цяпер ваш самалёт, а сам пайшоў да фронту, да сваіх. Не ведаем, ці змог ён дайсці, бо да лініі фронту ўжо было каля 50 км ад нас.
Нам жа гэты самалёт даў працы на 3-4 месяцы, разабралі ўвесь па частках. Гэтай аперацыяй кіраваў вясковы каваль Антон Катаровіч. Ён навучыў нас абясшкоджваць і разбіраць бомбы (іх было каля 200 штук: фугасныя і запальныя, малыя да 5 кг вагі). Потым выкарыстоўвалі іх карпусы, чыгунныя, каб у лазнях награваць ваду. Іх у агні напальвалі да чырвані і затым абцугамі апускалі ў ваду, пакуль вада не закіпала. <…>
А з дзюралюмінію адлівалі лыжкі, імя карысталася ўся вёска. Падзялілі бензін, які выкарыстоўвалі ў кнотах для асвятлення дамоў. Зброі было шмат, і ў нас былі вінтоўкі, якія мы хавалі ў кустах, каля балота. Там часам і стралялі ў 1941 годзе.
Зачыталі прысуд і расстралялі
А восенню з’явіліся паліцэйскія. Гэта тыя людзі, якія добраахвотна перайшлі на бок немцаў і ім служылі. Іх баяліся, яны ў шмат разоў былі горшыя за немцаў, усё адбіралі, рабавалі народ. У нас адабралі ровар і патэфон. Нас, хлапчукоў, адхвасталі шампаламі, патрабавалі здаць зброю. Але мы не прызналіся, што яна ў нас ёсць, а калі б хто-небудзь прагаварыўся, то нас, напэўна б, яны расстралялі, бо быў даўно загад немцаў усім здаць зброю.
<…> У адну з начэй восенню і да нас у вёску прыехалі партызаны. Іх было шмат, колькі не ведаю. Нас яны забралі на лузе, дзе мы пасвілі коней, і адвялі ў вёску ў дом да былога старшыні калгаса. Вёску ачапілі, каб ніхто не данёс немцам аб іх прыходзе. Хадзілі па дамах, прасілі, у каго ёсць вайсковае адзенне, абутак і лішкі збожжа, ім аддаць. У людзей усё гэта было, і мы давалі ахвотна, рабаванняў не было. Мы баяліся, што яны забяруць нашых коней, але яны іх не кранулі. У той час у іх яшчэ было дастаткова коней. Аб адным людзі шкадавалі, што яны забралі нашага старшыну калгаса, бо немцы яго прызначылі старастам вёскі, і ў лесе расстралялі. У той жа час яны здолелі сабраць па блізкіх вёсках паліцэйскіх і старастаў, прывезлі іх нашу школу, зачыталі ім прысуд ,як здраднікам Радзімы, расстралялі і падпалілі школу [згодна сайту Хімаўскай школы, гэта адбылося ў сакавіку 1942 года. – Рэд. Belsat.eu].
<…> Назаўтра панаехала шмат немцаў, шукалі вінаватых, але партызаны ўжо з’ехалі, а людзі маўчалі і нічога не маглі сказаць. На гэты раз усё абышлося.
Старастам быць усе баяліся, у паліцыю таксама баяліся паступаць. Праўда, потым з нашага сельсавета некалькі чалавек паступілі ў паліцыю, былі прызначаныя старасты, але яны ўжо баяліся збіраць народ і на ноч з’язджалі ў далёкую вёску Слабудка, дзе быў гарнізон немцаў, далей ад лясоў. З нашых вёсак паліцэйскіх не было. Мы ўжо сталі баяцца вадзіць коней у начное, а затым ужо стала холадна і коней ўсё паставілі ў хлявы.
<…>
Усё часцей пачалі праяўляць сябе партызаны. Нападалі з засад на нямецкія аўтамашыны, якія ішлі па шашэйных дарогах, спальвалі масты, мініравалі дарогі.
У адказ немцы ўзмацнілі карныя захады. Сагналі ўсё насельніцтва вёсак і прымусілі ўздоўж шашэйных дарог высекчы ўвесь лес па абодва бакі на 200 м. Тое ж самае і ўздоўж чыгунак.
Гэта была цяжкая праца: трэба было не толькі высекчы, а яшчэ ўсё прыбраць і падчысціць. Пянькі павінны быць ля самай зямлі, каб за імі нельга было схавацца.
Больш за месяц і я ўдзельнічаў на гэтых працах пад наглядам немцаў і паліцыі. Нас падчас працы партызаны не абстрэльвалі, а ў некаторых месцах гэта здаралася. Тады немцы выклікалі танкі і бронетранспарцёры і пад іх прыкрыццём працягвалі працы.
Гэта рабілася для таго, каб не дазваляць партызанам блізка падбірацца да дарогі і весці прыцэльны агонь, а гранату і зусім было ўжо кінуць нельга, вялікая адлегласць.
«Засталіся хворы конь, сабака і кот»
Пасля разгрому немцаў пад Масквой у снежні-студзені 1941-1942 г. у нас зімой было зацішша. Узімку 1941-1942 гадоў моладзь нават часам ладзіла танцы пад гармонік. <…>
Часам ноччу наведваліся партызаны, але шкоды людзям не прыносілі. Пражылі мы яшчэ спакойна вясну і лета 1942 г. Пасеялі і збожжавыя, і бульбу, усё сабралі, але ўжо ўсе мужыкі частка збожжа і бульбы, а таксама гародніны ноччу ўпотай ад суседзяў закапалі на сваіх гародах. <…>
Ужо да канца 1942 г. сталі часцей прыязджаць немцы, патрабаваць збожжа, гародніну, мяса, яйкі і т.п. Пачалося рабаванне вёсак. Забралі і ў нас карову. Памятаю, калі яе забіралі, мы ўсе плакалі, засталіся мы без малака.
Было ў нас двое свіней. Адну бацька з мамай справіліся зарэзаць і схаваць, а другую забралі зімой 1943 г. партызаны. Яны ж забралі і нашага каня. Праўда, мама выплакала ў іх наўзамен старога і хворага каня, які ўжо не мог стаяць на нагах. Але мы і гэтаму былі рады. Як удалося яго выходзіць да вясны, я не ведаю, але гэта было цуд, што ён аджыў.
У 1943 г. з’явіліся ў нас і бандыты, якія прыходзілі ноччу ў вёску і рабавалі насельніцтва. Забіралі ўсё, што траплялася пад руку, пачынаючы з дзіцячага адзення і сканчаючы пасцельнымі прыналежнасцямі. Прыйшлося і вопратку хаваць і закопваць. Немцы перастралялі ў вёсцы ўсіх курэй і забралі. У нас да лета 1943 г. застаўся хворы конь, сабака і кот.
Немцы пачалі праводзіць аблавы, ноччу ачаплялі вёскі, усіх людзей зганялі на вуліцу. Затым адбіралі маладых хлопцаў і дзяўчат, везлі ў горад і там грузілі ў эшалоны і адпраўлялі ў Нямеччыну на працы. <…> Мы баяліся за Валю, але яна тады яшчэ была малая і яе не чапалі, а ўжо потым мы яе хавалі. <…> З усіх, каго немцы вывезлі ў Нямеччыну, вярнуўся пасля Перамогі адзін. <…>
«Мама страціла прытомнасць»
З кожным днём усё больш нахабнымі станавіліся «ілжэ-партызаны», г.зн. папросту бандыты. Аднойчы прыйшлі, зайшлі ў наш дом і сталі ў бацькі патрабаваць пісталет. Бацька кажа, што ў яго няма пісталета. Яны кажуць, ёсць, нам падказалі. <…>
Гэтыя нягоднікі бацьку паставілі да сценкі і сталі страляць вакол галавы.
Мама страціла прытомнасць. Мы з Валяй сталі іх прасіць не забіваць тату, няма ў яго пісталета, калі б быў, мы б прынеслі. Яны нас адпусцілі і сышлі.
Пасля гэтага бацька іх стаў ненавідзець. Дамовіліся з Мікалаем (бацькаў пляменнік <…>) ахоўваць дамы. Ноччу хадзілі ў засаду са стрэльбамі, якія адкапалі. Засаду ладзілі каля гумна. <…>
Аднойчы бачаць, ідуць рабаўнікі. Іх было чацвёра. Яны іх падпусцілі бліжэй і адкрылі агонь з вінтовак. Мабыць, кагосьці паранілі, закрычалі тыя і кінуліся бегчы. Больш яны ў вёску не прыходзілі.
Увосень 1942 г. пачаліся цяжкія часы і для нас. Немцы па-ранейшаму да нас наведваліся зрэдку, але ў нас ужо ўсе запасы зменшыліся. Праўда, яшчэ было збожжа, бульба і гародніна. Крамы не працавалі, іх ніхто нічым не забяспечваў. Тыя, хто жыў у горадзе, галадалі, хадзілі па вёсках, жабравалі, мянялі ўсю вопратку – ў каго што было.
Мы пачалі сеяць проса, таму што ў хатніх умовах толькі з яго можна зрабіць крупы. <…> Хлеб таксама пяклі самі з жыта і пшаніцы. <…> Былі зробленыя і спецыяльныя прылады для вырабу льнянога алею. <…>
«Сагналі на скотны двор людзей»
<…> Да нас у вёску прыбыў батальён з Італіі. <…>
Паколькі ў нас дом быў новы, пабудаваны ў 1940 г. [дом згарэў падчас баёў за вёску ў чэрвені 1944 года. – Рэд. Belsat.eu], то ў нас спыняліся афіцэры. Для нас гэта было лепш. Ніхто не мог з нас здзекавацца, усё залежала толькі ад афіцэра, ад таго, якім ён быў. Салдаты прыходзілі толькі па выкліку. Паколькі немцы яшчэ не разабраліся, <…> хто такія партызаны, то паводзілі яны сябе прыязна. Самі кожны дзень пілі віно, спявалі песні. Часам нас, дзяцей, частавалі цукеркамі, арэшкамі. <…>
Тыдні праз два гэты гарнізон быў адпраўлены на фронт. Некаторы час у нас нікога не было, а затым прыйшлі новыя часці, мабыць, з фронту, на адпачынак. З гэтага часу ўсім нам стала дрэнна. Нас усіх выселілі з хаты, жылі мы там, дзе захоўвалася бульба, а каля дома стаяў вартавы і нас туды не пускалі. Гэта былі ўжо зусім іншыя немцы, злыя. Мабыць, ім дасталося на фронце і яны ўжо пачалі прадчуваць, што пацерпяць паразу.
<…> Не абышлося без ахвяр і ў нашай сям’і. Вясной 1943 г. [згодна кнізе Алеся Адамовіча «Карнікі», гэта было ў пачатку ліпеня 1942 года. – Рэд. Belsat.eu] немцы атачылі вёску Казулічы, дзе жылі родныя маёй мамы. Сагналі на жывёльны двор людзей і затым загналі іх у хлеў і ў млын і падпалілі. У тым велізарным вогнішчы згарэлі: дзед Платон, ягоная жонка, сярэдні сын з жонкай і двума дзецьмі, дачка Надзя з маленькім дзіцём і мужам, г. зн. усяго дзевяць чалавек. Усяго ў вёсцы было спалена каля 500 чалавек. <…> Мая мама пасля гэтага доўга хварэла. <…>
«Уначы ачапілі вёску»
<…> Улетку і ўвосень нас прымусілі ў лесе, за Новай Вёскай (цяпер гэта таксама Ганчароўка) капаць капаніры, у якіх яны размясцілі боепрыпасы (артылерыйскія снарады розных калібраў, гранатамёты і міны да іх, траціл, запальнікі, бікфордаў шнур (запальны) і шмат іншага). Больш у гэты лес нікога не дапускалі да нашага вызвалення. Увосень 1943 г. немцы ноччу ачапілі вёску і ўсё мужчынскае насельніцтва забралі і павезлі капаць траншэі і бліндажы пад Рагачоў і Жлобін. Забралі і майго бацьку. Трапіў ён пад Рагачоў. Жылі ў хляве пад аховай немцаў і працавалі з раніцы і да ночы. Бацька ўжо думаў, што дадому больш не вернецца.
У гэты час у нас у доме зноў пасяліўся нейкі нямецкі афіцэр. Мама выпрасіла ў яго даведку, каб з’ездзіць і наведаць бацьку. Ён напісаў такую даведку. І што цікава, з ёй яе ўсюды прапускалі, да самага месца сустрэчы.
Да гэтага часу наш хворы конь трохі ачуняў (той, што пакінулі партызаны замест нашага) і мама на ім паехала. Адкапала залатую царскую дзесятку (гэта засталося ад дзеда), і паколькі ўжо выпаў снег, запрагла каня ў сані, развіталася з намі і паехала. Не было яе больш за тыдзень, мы хваляваліся і плакалі, і раптам яна прыязджае з бацькам. Мы ўзрадаваліся вельмі, хоць бацьку не маглі адразу пазнаць, барада ў яго вырасла да пояса.
У доме знаходзіліся немцы, а мы жылі дзе захоўвалася бульба. Мама потым расказвала, што за залатую дзесятку нямецкі фельдфебель адпусціў бацьку і напісаў даведку, што ён хворы і адпушчаны дадому. Выгляд, вядома, у яго быў хворага чалавека, шмат працавалі, а кармілі вельмі дрэнна.
Бацьку схавалі, і ён некалькі дзён не выходзіў на двор, баяўся. А мама ўзяла яшчэ залатую пяцёрку і з яго даведкай паехала ў г. Бабруйск. Там праз знаёмых бацьку выдалі дакумент ужо на спецыяльным бланку і з пячаткай, што ён хворы і інвалід, вядома, за залатую пяцёрку. Мы ўсе былі гэтаму радыя.
Больш, напэўна, залатых у іх не было. <…>
Патаемны склеп
Калі ад нас выехалі немцы, мы ноччу ўпотай ад суседзяў пачалі капаць патаемны склеп. Сам склеп выходзіў на прагон (сцяжына для выезду на агарод). Зверху там ляжалі бярвёны. Зрабілі столь і падлогу з дошак, наслалі саломы, падрыхтавалі вады для пітва і крыху прадуктаў. З двара пад павеццю была зробленая адтуліна, каб пралезці аднаму чалавеку, на адтуліну паклалі дошку, засыпалі саломай і паставілі будку для сабакі. Вось такое было сховішча.
Капалі па начах і зямлю рассыпалі па гародзе і маскіравалі. Ніхто і не ведаў аб гэтым сховішчы, і гэта было вельмі добра.
Увесну ў 1944 годзе была яшчэ адна аблава, але бацька з Валяй справіліся схавацца ў гэтую схованку, а паколькі немцаў у гэты час у хаце не было, то ніхто і не ведаў, што ён дома.
<…> І вось, праз тры гады акупацыі, зноў жа 22-га, у дзень, калі пачалася вайна, цяпер ужо ў 1944 г., пачалося вызваленне Беларусі».
Пра баі за вёску ў чэрвені 1944 года чытайце ў нашым папярэднім матэрыяле.
МГ/АА belsat.eu
