«Я не даваў сябе зламаць, не дазваляў, каб сістэма магла зрабіць гэта. Бо гэта маё жыццё, мой лёс – і нельга такое дарыць. Гэта няправільна. Сваё трэба пакідаць сабе, і ні кроплі не аддаваць ім», – гаворыць у размове з «Белсатам» былы палітвязень і валанцёр ПЦ «Вясна» Андрэй Чапюк. Ні кроплі не аддаваў, але турма забірала. Дагэтуль спрабуе забраць у Андрэя здольнасць глядзець удалячынь. Мы можам дапамагчы Андрэю пабачыць будучыню.
«У будучыні можна будзе зрабіць музей. Гэткі музей крымінальных справаў. Выкласці гэтыя справы, каб людзі разумелі, наколькі судовы інстытут пры такім рэжыме неаб'ектыўны і абсурдны. Каб пабачылі, што людзі паводле гэтых канкрэтных справаў атрымалі немаленькія тэрміны, сядзелі ў турме, цярпелі… За што іх судзілі, якія былі доказы?
Апублікаваць, каб усе разумелі, што хтосьці сеў за дапушчэнне ці здагадку следства, хтосьці – за экспертызу ананімнага і некампетэнтнага эксперта, атрымаўшы свае 8 гадоў паводле арт. 130, ч.3, напрыклад. Ці ж гэта не абсурд?» – кажа былы палітычны вязень Андрэй Чапюк, чыя справа складалася са 160 тамоў.
Валанцёр «Вясны» правёў за кратамі 4,5 года, адбыў несправядліва прысуджаны тэрмін (6 гадоў калоніі ўзмоцненага рэжыму) да канца і вызваліўся 18 красавіка 2025-га. Па вызваленні спрабаваў выжыць у Беларусі, але, як «экстрэміст» і «тэрарыст» (быў залучаны ў адпаведныя спісы), не мог завесці на радзіме нават банкаўскай карткі пасля ўладкавання на працу. Банкі адпраўлялі яго па дазвол у КДБ.
«Але ж КДБ – гэта не той орган, куды хочацца ехаць пасля калоніі. І не толькі банкі, з іншымі службамі было тое ж. З натарыусам, напрыклад. Мяне не могуць абслугоўваць – і ўся размова. І калі ты ў такім маленькім гарадку, як Нясвіж, у якім над табою на паўтара года ўстанавілі прэвентыўны нагляд, то выжыць немагчыма», – кажа Андрэй.
«Гэта не мінус жыццё»
Сустракаемся з Андрэем у Варшаве праз некалькі тыдняў пасля таго, як пры дапамозе «BYSOL» ён здолеў эвакуявацца з Беларусі.
Пазнаём Андрэя здалёк. Беларускі «тэрарыст» шыбуе па адной з цэнтральных вуліцаў Варшавы, пабразгваючы ключамі ў кішэні шортаў. Замаўляе пляшку вады ў кавярні. Высокі, зграбны і, здаецца, вельмі самотны на фоне вялікага гораду. Шчыра ўсміхаецца, падыходзячы да століка. Каб не ведалі дакладна, што гэты хлопец яшчэ некалькі месяцаў таму быў за калючым дротам лукашэнкаўскага лагеру, не далі б веры. Але гэта ён.
Здароўкаемся. На правай руцэ Андрэя – тату: фуражка з працятым кінжалам аколышкам.
«Усадзіў нож у фуражку? Вайсковая ці міліцэйская?» – пытаемся.
«Не мае значэння. Гэта супраць органаў, супраць інстытутаў, якія рэалізуюць сваю дзейнасць праз гвалт. І супраць міліцыі, і супраць войска, і супраць усяго астатняга. Тату гэтае яшчэ да турмы зрабіў… Што на гэта мянты? Ім абыякава. Бо зараз у кожнага другога зняволенага нешта такое ёсць», – адказвае Андрэй Чапюк.
Частуем былога палітвязня цыгарэтай. Андрэй адмаўляецца. Не пачаў курыць ні ў СІЗА, дзе яго ўтрымлівалі аж два гады, ні на зоне – у «Воўчых норах».
«Чатыры з паловаю гады – вялікі кавалак жыцця. Ты прайшоў праз гэта. Гэты час няволі ўспрымаеш цяпер як нейкую паўзу, на якую паставілі тваё жыццё, ці – «мінус жыццё», адрэзаны кавалак?» – глядзім Андрэю проста ў вочы, ён не адводзіць позірку.
«Добрае пытанне, – кажа. – Усім, хто цяпер адбывае пакаранне ці пад следствам, я раіў бы задумацца і выбраць свой шлях. Усё залежыць ад таго, як сябе паставіш. Калі будзеш думаць, што ўсё губляеш, будзе адзін вектар. Але нават у нашай сістэме УДВП [упраўленне Дэпартаменту выканання пакаранняў. – Заўвага рэд.] можаш зрэалізаваць сябе.
,,Як бы ні было цяжка, ты застаешся творцам свайго лёсу. Так, нават там. Гэта нялёгка, і з кожным годам усё цяжэй. Але там яшчэ можна знайсці, чым заняцца, і людзей, якія падзеляцца з табою жыццёвым досведам. Ні ў якім разе не дарыць гэтага часу сістэме, максімальна выдзіраць яго для сябе! Так што не, гэта не мінус жыццё, як вы кажаце», – заўважае Андрэй.
«Сваё трэба пакідаць сабе. І ні кроплі не аддаваць ім», – дадае наш суразмоўца.
«Надоўга застанецца ў маёй памяці»
У Андрэя шмат гісторыяў, якія ён калі-небудзь раскажа ўсім нам. Але сваім дзецям і ўнукам будзе распавядаць пра тое, як ва ўмовах ціску і шантажу «не губляць твару і не быць размазаным сістэмай». Як не губляць пачуццё ўласнага гонару. Будзе распавядаць на прыкладзе свайго жыцця.
«А метадаў, каб размазаць, у іх шмат, у тым ліку зусім нялюдскіх. Аператыўныя супрацоўнікі ГУБАЗ прыходзілі да Марфы Рабковай, калі не стала яе таты. Гэтым карысталіся, спрабавалі націснуць на яе, каб дала паказанні на сваіх падзельнікаў. Казалі, што бацька памёр з-за яе. Не атрымалася ў іх. Што такім чынам ціснулі, зафіксавана ў справе. Але суд з абыякавасцю да гэтага паставіўся, не палічыў ціскам. А гэта факт: яны шантажавалі смерцю. І гэта надоўга ў маёй памяці застанецца: аказваецца, ёсць такія людзі, якія не цураюцца і такога», – расказвае Андрэй Чапюк.
Застанецца ў памяці і сустрэча на прадоле Валадаркі з Алесем Бяляцкім і іншымі зняволенымі «вясноўцамі» – Валянцінам Стэфановічам і Уладзімірам Лабковічам. Бяляцкага, расказвае, пабачыў у 2022 годзе, пасля прысуджэння яму Нобэлеўскай прэміі. «Алесь, віншую!» – паспеў сказаць яму. Той пасміхаўся і дзякаваў. 14 ліпеня будзе ўжо чатыры гады як лаўрэат Нобэля знаходзіцца за кратамі. Колькі яшчэ?
«Андрэю, уяві сабе, што толькі ты цяпер можаш прыняць рашэнне наконт адмены санкцыяў у дачыненні лукашэнкаўскага рэжыму. Адмяніў бы іх узамен на вызваленне ўсіх палітвязняў і спыненне рэпрэсіяў?» – задаём пытанне.
Андрэй не задумваецца:
«Адмяніў бы. Эканамічная сітуацыя нестабільная ў любым выпадку. Але якая б кепская сітуацыя ні была, яе могуць выруліць нейкім чынам. А лёсаў людзей ужо ніяк не выправіш. Ніякія псіхолагі не памяняюць.
,,Колькі людзей ужо загінула, колькі згубіла сем'і, згубіла здароўе. І губляе дасюль. А лёсы і жыцці людзей даражэйшыя за ўсё. Нават лёсы адзінак. Нават калі чалавек проста захварэў праз тое, што яго забрала сістэма. Нават калі забрала ў яго кавалак зуба, які адкалоўся праз брак вітамінаў ці ад камянёў у кашы, якія там часта трапляюцца. Гэтага ніхто не адновіць. Не кажучы ўжо пра маральнае, псіхалагічнае здароўе, у тым ліку ў тых, хто застаецца на волі».
«Ні пра што не думай – за цябе падумаюць»
У адным з інтэрвʼю Андрэй Чапюк прызнаваўся, што маральна турму можна перажыць, але, калі казаць пра цела, то яна ўсё адно забірае ў чалавека здароўе. Калі цытуем ягоныя словы, Андрэй пацвярджальна ківае галавой і прызнаецца, што мае па вызваленні праблемы са спінаю. Далася ў знакі цяжкая фізічная праца ў калоніі, адмовіцца ад якой няма магчымасці (інакш – арт. 411).
Ці сурʼёзная праблема, былы палітвязень пакуль не ведае, бо дактарам яшчэ не паказваўся.
«Яшчэ са зрокам дзіўныя рэчы адбываюцца. У мяне з вачыма ніколі ў жыцці ніякіх праблемаў не было. Заўсёды меў цудоўны зрок. Але пасля двух гадоў у закрытай прасторы на Валадарцы я прыехаў на зону і злавіў сябе на тым, што не бачу далей за 10 метраў – усё плыве. Думаў, усё, цяпер ніколі бачыць не буду. Недзе праз месяц вочы прывыклі, адаптаваліся троху, напэўна, і стала лепей. А цяпер ізноў усё паўтараецца, ужо тут, на свабодзе. Момантамі вельмі кепска бачу ўдалячынь», – распавядае Андрэй.
«Гэта тое, што яны намагаюцца зрабіць з намі. Зрабіць нас блізарукімі. Каб не ўглядаліся ўдалечыню, не бачылі гарызонту, не бачылі будучыні…» – заўважаем.
«Так, вядома. Каб цалкам адбіць жаданне планаваць сваю будучыню. Усё: жыві сённяшнім днём і ні пра што не думай. За цябе падумаюць», – дадае Андрэй.
Дарэчы, «за цябе падумаюць» – адзін з момантаў, які можа ствараць у няволі сітуацыю, турэмнага, калі можна так сказаць, камфорту. Свабоды выбару няма, за цябе яго ўжо зрабілі іншыя (застаецца толькі маральны выбар). У той жа час свабода – гэта штодзённы, штохвілінны выбар. Задаём Андрэю страшнае пытанне: ці лавіў сябе на тым, выйшаўшы на волю, што хочацца вярнуцца назад, да «турэмнага камфорту», дзе не трэба мучыцца і выбіраць.
«Не, пакуль што не лавіў сябе на гэтым (усміхаецца). Але пытанне добра разумею. Бо выходзіш – і расчароўваешся ў грамадстве, у тым, што адбываецца.
,,Гэта нейкая дэпрэсія на адзін момант. Здараецца на самым пачатку, калі вызваляешся. Сутыкаешся з цяжкасцямі і думаеш: там было прасцей, там менш трэба было думаць і менш рабіць, там усё наладжана, і там у цябе атрымлівалася лепей, чым тут. Але гэта абсалютна дэструктыўна», – тлумачыць былы палітзняволены.
«Я так скажу: не ўсе лісты не даходзяць»
Андрэй кажа, што праз рэзкія змены акалічнасцяў у ягонай галаве «пакуль нічога не склалася». Толькі пачаў адыходзіць ад турмы – трапіў у новы і незнаёмы соцыум, у якім яшчэ не паспеў нават агледзецца. Таму планаваць нешта на далёкую перспектыву пакуль зарана. Адзначае, што, выйшаўшы на свабоду, свабоды ў Беларусі не знайшоў: «Адчуваў сябе гэтак сама, як у лагеры, толькі троху большым». З тым жа рэжымам: правяранні міліцыі, візіты ў пастарунак два разы на тыдзень – «жыццё побач з міліцыяй».
«А тут, як гэта сказаць… Тут нейкі паралельны сусвет», – дзеліцца Андрэй Чапюк.
Заўважаем, што і ў гэтым «паралельным сусвеце» многія беларусы ўпадаюць у дэпрэсіі, хаця б з усведамлення таго, што адсюль мы нічога не можам змяніць.
«Штосьці можам. Як мінімум – трэба пісаць лісты. Трэба спрабаваць пісаць.
,,Я так скажу: не ўсе лісты не даходзяць. Некаторыя ўсё ж прарываюцца. Нячаста, але здараецца. Проста ўсё адно трэба нешта рабіць, трэба неяк дапамагаць. Калі ёсць магчымасць штосьці зрабіць тут, гэта можа дапамагчы людзям там», – гаворыць Андрэй.
Нашую размову разрывае пранізлівы гук паліцэйскай сірэны. Андрэй нават не паварочвае галавы. Нуль эмоцыяў?
«Ну так, – смяецца. – У Беларусі ў міліцэйскіх сірэнаў іншы гук. На гэты польскі трыгераў у мяне пакуль няма. Толькі візуальна – на форму, амуніцыю, міліцэйскую ці вайсковую».
Рэакцыя былога палітзняволенага. Але і рэакцыя анархіста. Што да анархізму, Андрэй прызнаецца, што ягонае светаўспрыманне за час, праведзены за кратамі, змянілася.
«Мне трэба троху адысці ад усяго, перагледзець усё, правесці рэвізію і зразумець, гэтыя змены – гэта проста паслятурэмная дэфармацыя ці ўсё ж нешта іншае. Нямала часу прайшло, сабралася ўсяго, з рознымі цікавымі людзьмі пазнаёміўся, пашырыў свой кругагляд», – тлумачыць суразмоўца.
«Мы не павінны вяртацца да гвалту»
Але як бы там ні было з тым анархізмам, Андрэй працягвае прытрымлівацца прынцыпу, якім кіраваўся і тады, калі называў сябе анархістам: «Не ствараць самому і не дазваляць ствараць іншым сітуацыяў, у якіх праяўляецца гвалт у дачыненні асобы. Будзе гэта гвалт ці палітычны, ці індывідуальны. Не ствараць сітуацыяў няроўнасці».
«А гэта, – паказвае Андрэй на сваё татуяванне з прабітаю кінжалам фуражкаю, – толькі сімвалізм».
Андрэй Чапюк перакананы: нашае вяртанне ў Беларусь павінна быць негвалтоўным.
,,«Гвалт – гэта не метад. Нашае грамадства пасталела. Шмат этапаў ужо перажылі з гэтым гвалтам. Гэта маё суб'ектыўнае меркаванне. Ёсць іншыя прыклады і іншыя дзейсныя метады. Мы не павінны вяртацца да гвалту», – упэўнены былы палітвязень.
Андрэй Чапюк усяго некалькі тыдняў у Польшчы. У Варшаве яго прытулілі і падтрымліваюць сябры з Беларусі. Ён чытае, спрабуе, як кажа, «вярнуцца ў павестку» і заняцца здароўем. Прызнаецца, што ў турме адвык думаць пра матэрыяльнае.
«У няволі адыходзіш ад нейкіх матэрыяльных выгодаў і каштоўнасцяў – гэта адыходзіць на другі план. Найперш думаеш пра іншае. Таму цяпер у прыярытэце – лёсы іншых людзей, магчымасць дапамагчы, пры маім досведзе і сувязях», – кажа Андрэй.
Але свабода вяртае і да матэрыяльнага. Неўзабаве давядзецца шукаць асобнае жыллё, плаціць за візіты да дактароў. Нашая дапамога будзе вельмі патрэбная былому палітвязню.
…Дыктафон выключаныя. Ідзём да найбліжэйшай станцыі метро. Андрэй прызнаецца, што задаволены сабою, бо ні разу падчас размовы не ўжыў словаў з турэмнага жаргону. Кантраляваў сябе. «Задарыць», «тушыць» і г. д. – усё гэта круціцца яшчэ на кончыку языка, лезе з галавы, але ў гэтым, «іншым сусвеце», ужо не маюць ні сілы, ні сэнсу. Будуць занатаваныя і знойдуць калісьці месца ў музеях, дзе таксама апынуцца і будуць даступныя тысячы тамоў крымінальных справаў, якія мы павінны будзем перачытаць…
Зміцер Міраш belsat.eu
