Як беларускія дыяспары па ўсім свеце дапамагаюць палітвязням ды добраахвотнікам, што ваююць ва Украіне, і іхным сем’ям? Якія сёння найважнейшыя патрэбы ў абедзвюх катэгорыяў? Што адказаў Андрэй Стрыжак, кіраўнік фонду BYSOL, на пытанне, дзе грошы і справаздачы? Чытайце ў нашым рэпартажы з другога дню IV Канферэнцыі беларусаў і беларусак свету, якая праходзіць у Варшаве з 23 па 25 траўня.
Freedom woman – арганізацыя былых палітзняволеных жанчын
Каб абмеркаваць праблемы, якія сёння стаяць перад беларускай дыяспарай, у польскай сталіцы сабраліся больш за 200 беларусаў з 16 краінаў свету. 24 траўня поўную залю сабрала панэль «Сацыяльна-гуманітарная салідарнасць: як беларуская дыяспара падтрымлівае палітзняволеных і сем’і загінулых добраахвотнікаў».
У дыскусіі бралі ўдзел прадстаўніцы беларускіх дыяспараў – Надзея Ліндэ з Даніі і Юлія Юхно з Італіі, былая палітзняволеная Антаніна Канавалава, ветэран-добраахвотнік, кіраўнік фонду салідарнасці BYSOL Андрэй Стрыжак.
На пачатку размовы яе мадэратарка, прадстаўніца Аб’яднанага пераходнага кабінету па сацыяльнай палітыцы Вольга Зазулінская зазначыла, што тэма панэлі на сённяшні дзень вельмі важная, бо з’яўляецца ўсё больш палітвязняў, якія выходзяць на волю (іх ужо амаль тры тысячы) – без грошай, без працы, з пытаннем, што рабіць далей, а адначасова – добраахвотнікаў, якія вяртаюцца з вайны ва Украіне. Таксама ўвесь час, пакуль адныя ў зняволенні, а другія – на полі бою, падтрымкі патрабуюць іхныя сем’і. Цэнтрам такой падтрымкі з 2020 года стала беларуская дыяспара па ўсім свеце.
Пра тое, наколькі важная дапамога палітвязням не толькі за кратамі, але і пасля вызвалення, казала Антаніна Канавалава, якая прайшла праз беларускую папраўчую калонію. Зняволенне пакідае значны след на чалавеку, найперш – на ягонай псіхіцы, сцвярджае былая палітзняволеная.
,,«Мне кажуць цяпер – ты змянілася. Я занадта доўга была ў свеце, дзе нельга было казаць услых, давяраць, дзе ты ўвесь час у напружанні і чакаеш падвоху. На волі ты наноў вучышся, як гаварыць. І заўважаеш у сабе асцярожнасць і падазронасць. Ты ловіш інтанацыі, выраз твару, вачэй, аналізуеш. У цябе з’яўляецца ўбудаваны дэтэктар. Ты глядзіш на кожнага чалавека і думаеш – за табой назіраюць. А яшчэ страх. Увесь час у Беларусі пасля вызвалення я баялася паўтарэння. У мяне была падрыхтаваная валізка. Гэта балюча», – дзеліцца Антаніна.
Былая палітзняволеная прэзентавала новую ініцыятыву, створаную рэпрэсаванымі беларускімі жанчынамі – «Freedom woman». Арганізацыя будзе дапамагаць беларускам, якія прайшлі праз несправядлівае зняволенне, наноў адаптавацца ў вольным свеце. Гэта будзе юрыдычная, медычная, псіхалагічная падтрымка.
,,«Мы хочам, каб кожная палітзняволеная жанчына магла зноў стаць вольнай, не толькі фізічна, але і псіхалагічна. Дзеля гэтага будзем прыкладаць усе высілкі», – кажа Антаніна.
Палітвязні стануць былымі, калі вольны беларускі суд здыме з іх абвінавачванні
Асацыяцыя беларускіх палітвязняў «Да волі», якая працуе ў Польшчы, ужо вядомая. Яе кіраўнік, таксама былы палітвязень Алег Кулеша распавёў, чым сёння займаецца арганізацыя і якія мае патрэбы.
Па словах Алега, найбольшай дапамогі патрабуюць вязні, якія выходзяць пасля вялікіх тэрмінаў, якія «захраслі ў 2020 годзе», у той час, як свет, з якім яны былі пазбаўленыя стасункаў, змяніўся. У тым ліку на такіх людзей накіраваны праект асацыяцыі «Зямля», які рэалізуецца сумесна з НАУ. Яго сутнасць – суправаджэнне беларусаў, якія пасля вызвалення пераязджаюць у Польшчу – пачынаючы ад сустрэчы на вакзале і да легалізацыі.
,,«Памылкова лічыць, што чалавеку трэба дазволіць самому рэзка ўступіць у жыццё ў новым грамадстве. У першы час патрэбная моцная дапамога. Трэба літаральна браць чалавека за руку і весці яго па ўсіх прыступках новага жыцця. Мы набываем людзям праязныя квіткі, дапамагаем зрабіць PESEL (індывідуальны ідэнтыфікацыйны нумар у Польшчы – рэд.) і т.п»., – распавядае Алег Кулеша.
Адна з самых сур’ёзных праблемаў, з якімі былыя палітвязні сутыкаюцца пасля вызвалення, як у Беларусі так і за мяжой – пошук працы, зазначыў кіраўнік асацыяцыі. Адзін са шляхоў вырашэння працаўладкавання – атрыманне адукацыі. Такая магчымасць у беларускіх палітвязняў ёсць дзякуючы Праграме Каліноўскага – з даведкай аб вызваленні паступіць на праграму можна ў любы час на працягу навучальнага года.
Па словах спадара Кулешы, асацыяцыя палітвязняў цяпер працуе на будучыню Беларусі, бо «мы вернемся на зруйнаваную радзіму, і трэба будзе аднаўляць эканоміку, судовую сістэму, войска». Таксама кіраўнік асацыяцыі заўважае, што прыстаўку «былы» да палітвязняў можна будзе ўжываць пасля таго, як у Беларусі, новым вольным судом з іх будуць знятыя ўсе абвінавачванні.
Асацыяцыя прадстаўляе беларусам месца, дзе яны могуць раздрукаваць дакументы і іншыя паперы, і просіць падтрымаць апаратурай, каб гэтая магчымасць захоўвалася, а таксама аб фінансавай дапамозе ў правядзенні фэсту «На Вісле з палітвязнямі» у верасні.
Адпачынак і шэлтар у Італіі
Юлія Юхно прадстаўляе Народную амбасаду ў Італіі, займаецца дапамогай беларусам, якія спрабуюць там атрымаць міжнародную абарону, а таксама апякуецца палітвязнямі, добраахвотнікамі, што ваююць ва Украіне, і іхнымі сем’ямі.
Адна з ініцыятываў, якую рэалізоўвае Юлія – арганізацыя адпачынку для сем’яў палітвязняў і іхных дзяцей.
,,«Тры гады таму дзякуючы дапамозе прафсаюзаў Італіі 10 беларускіх сем’яў былых палітвязняў тры тыдні адпачылі ў Венецыі. Летась з рэалізацыяй такога адпачынку для шасці сем’яў нам дапамог рэгіён Таскана. Сёлета ў верасні мы таксама прымем каля 25 чалавек, і гэта будуць не толькі сем’і палітвязняў, але і добраахвотнікаў», – распавяла Юлія.
Беларуска кажа, што шмат працуе над тым, каб распавядаць італьянцам пра Беларусь, бо там не ўсе нават ведаюць, дзе нашая краіна знаходзіцца і часам успрымаюць яе як частку Расеі.
Акрамя таго, прадстаўніца Народнай амбасады цяпер працуе над стварэннем шэлтару для рэпрэсаваных беларусаў, які мусіць адчыніцца ў Італіі ўжо сёлета.
Калі з палітвязнямі ў беларускай грамадзянскай супольнасці ўсё больш-менш зразумела і існуе які-ніякі кансэнсус, то больш складанасцяў выклікае пытанне падтрымкі добраахвотнікаў на вайне ва Украіны, ветэранаў, іхных сем’яў, а таксама сем’яў загінулых ваяроў. Па словах Вольгі Зазулінскай, гэтая тэма часта выклікае страх, неразуменне, як такіх людзей успрымаць, як да іх ставіцца і як распавядаць пра іх.
Пытанне, якое пужае: беларускія добраахвотнікі
Добраахвотнік-ветэран Аляксандр Клачко з пазыўным Кусь, які ўдзельнічаў у баявых дзеяннях з сакавіка 2022 года па верасень 2023-га, зазначыў, што каб страху і неразумення не было, патрэбная камунікацыя.
«Калі я ехаў на вайну, мне сказалі – толькі ў «Азоў». І ў мяне быў страх перад імі, бо я ўяўляў сабе, што «азоўцы» з дзяцінства літаральна гуляюць з аўтаматамі. Але гэта аказаліся вельмі звычайныя людзі, для якіх важная Украіны. Калі я іх зразумеў, яны перасталі быць для мяне страшнымі», – падзяліўся сваёй гісторыяй Аляксандр.
Сярод беларускіх добраахвотнікаў можна выдзеліць дзве катэгорыі, зазначае Клачко – тыя, хто ва Украіне ваююць за Беларусь, бо Расея – супольны вораг беларусаў і ўкраінцаў, і тыя, хто змагаюцца толькі за Украіну.
«Яны ўжо сябе адчуваюць больш украінцамі, чым беларусамі. Так Украіна набывае сабе патэнцыйных будучых грамадзянаў, гатовых рызыкаваць усім дзеля яе незалежнасці, у той час як Беларусь іх страчвае. І без падтрымкі беларускага грамадства прадстаўнікоў другой катэгорыі можна стаць больш – тых, што адарвуцца ад Беларусі і стануць украінцамі», – зазначыў ветэран.
Каб гэтага не адбылося, Аляксандр Клачко просіць беларусаў дапамагаць добраахвотнікам і асабліва – іхным сем’ям – як фінансава, так і псіхалагічна. Такая дапамога, на думку ветэрана, можа выглядаць як апякунства, калі беларус возьме сабе нейкага добраахвотніка і будзе падтрымліваць яго і ягоную сям’ю грашыма, нават невялікімі, паўсюль распавядаць пра патрэбы гэтай сям’і, канешне, з клопатам пра бяспеку і ананімнасць у разе патрэбы.
«На гэта не патрэбна шмат рэсурсаў, бо нас няшмат. Агулам – 1500, дзейсных – сотня. І калі сто беларусаў падтрымаюць нават па 10 еўраў, гэта будзе ўжо значная дапамога, – кажа Аляксандр. – Таксама нам вельмі важна ведаць, што калі мы там ці ў выпадку нашай гібелі вы не забудзецеся на нашыя сем’і.
,,Для мяне, напрыклад, самым складаным было перажываць за маральны стан маёй дзяўчыны, якую я пакінуў у Вільні, якая плакала, але збірала мне рэчы на вайну».
Палонных беларусаў расейцы катуюць больш, чым украінцаў
Клачко нагадаў таксама пра двух беларускіх добраахвотнікаў, якія з 26 чэрвеня 2022 года знаходзяцца ў расейскім палоне, і лёс якіх невядомы. Па словах ваяра, Расея не ўспрымае іх як ваеннапалонных, а як наёмнікаў, таму не ўключае ў спісы на абмен. Акрамя таго, беларусаў расейцы лічаць «братамі, таму катуюць іх больш, чым украінцаў», бо ўспрымаюць як здраду барацьбу за Украіну. Сем’ям гэтых ваяроў асабліва патрэбная ўвага і дапамога, бо невядомасць пераносіць часта цяжэй, чым смерць.
Аляксандр Клачко разам з іншымі неабыякавымі беларусамі распачаў у Вільні ініцыятыву «Росквіт», якая пачала сваю дзейнасць з арганізацыі псіхалагічнай дапамогі жонкам і партнёркам добраахвотнікаў, якія знаходзяцца на фронце. Таксама ў Літве працуе клуб «Ліцвіны», які ўзяў як адзін з кірункаў дзейнасці дапамогу добраахвотнікам. У Польшчы цяпер пачынае працу праект арганізацыі «Крывіч», які будзе дапамагаць ваярам, што прыязджаюць у Польшчу. Нейкай жа глабальнай арганізацыі, якая б мэтанакіравана дапамагала беларускім добраахвотнікам ва ўсіх краінах, пакуль няма.
«Чаму Стрыжак там, дзе грошы?»
Замыкаў спіс выступоўцаў панэлі Андрэй Стрыжак, кіраўнік фонду BYSOL. Распачаў ён сваю прамову спробай адказаць на крытыку, якая з’яўляецца ў адрас фонду і яго асабіста.
«Часта ўзнікае пытанне – чаму Стрыжак там, дзе грошы? Насамрэч усё інакш – гэта грошы там, дзе Стрыжак. Я супраць персаніфікацыі ў гэтай гісторыі. Бо ёсць і дэманізацыя, і ўсхваленне мяне асабіста, але за маімі плячыма дзясяткі людзей. Я ніколі не працаваў адзін, і гэта каманда заўсёды вырашала, што я буду яе прадстаўляць, а яны будуць у цені. Таму не толькі я адказны за ўсё, і ёсць «касякі» і дасягненні каманды».
Стрыжак зазначыў, што сёлета колькасць беларусаў, якія ахвяравалі грошы на дапамогу праз BYSOL ужо раўняецца насельніцтву такіх гарадоў, як Клецк ці Любань ці Старыя Дарогі – ва ўсіх пражываюць каля 11 тысячаў чалавек. А мэта кіраўніка фонду – абласны цэнтр за год (у сярэднім каля 500 тысячаў чалавек). Ці атрымаецца яе дасягнуць, пакажа час, бо BYSOL цяпер стаіць перад такімі жа выклікамі, як і іншыя арганізацыі беларускага грамадзянскага сектару і ў такім маштабе як цяпер, хутчэй за ўсё, працягваць сваю працу не зможа.
,,«Цяпер найгоршая сітуацыя ў грамадзянскай супольнасці за апошнія 25 гадоў. Мы будзем скарачацца – і штат, і выдаткі. Гэта значыць, што даўжэй будуць разглядацца заяўкі, што, магчыма, некаторыя эвакуацыі не будуць здзейсненыя. Хоць, мы, канешне, шукаем грошы на працяг дзейнасці. Магчыма, нам давядзецца выходзіць на шлях камерцыялізацыі, праводзіць платныя кансультацыі, нейкія курсы, браць грошы там, дзе мы іх яшчэ не бралі. На жаль, сітуацыя выглядае так, як яна выглядае, і яна не зменіцца», – сказаў Андрэй Стрыжак.
«Проста прайдзіце міма»
Кіраўнік BYSOL таксама заклікае беларусаў і далей захоўваць ланцужок салідарнасці, калі той, хто аднойчы атрымаў дапамогу, потым дапамагае сам, бо такая ўзаемадапамога – на генетычным узроўні беларусаў.
«Калі мяне просяць распавесці пра феномен беларускай салідарнасці, я кажу, што ў беларускай мове ёсць слова – талака. Згарэла хата – усёй вёскай збіраюцца і адбудоўваюць, бо дапамога ніадкуль не прыйдзе, толькі мы самі можам сабе дапамагчы», – перакананы актывіст.
Блогер і былы палітвязень Сяргей Пятрухін запытаў у Стрыжака, дзе празрыстасць і справаздачнасць, бо «у людзей узнікае недавер», а таксама, дзе вынікі праверкі Нарвегіяй фонду By_Help Аляксея Лявончыка.
«Ёсць справаздачы, яны публікуюцца на сайтах, у тым ліку – дзяржструктураў. Іх проста трэба ўмець чытаць. Усе нашыя структуры – публічныя, – адказаў Стрыжак. – Хто дапамог канкрэтна Пятрухіну – сістэма, выбудаваная людзьмі і мной асабіста. Калі б яе не было, збор вісеў бы і атрымаў бы 150 еўраў. А так былі сабраныя 4 тысячы. А на што і як выдзяляюць грошы нашыя еўрапейскія партнёры – вырашаюць толькі яны».
Андрэй Стрыжак папрасіў людзей, якія не маюць даверу да яго і фонду, «проста прайсці міма», а не распаўсюджваць хвалі хейту.
«А калі хочаце разабрацца, звярніцеся да людзей, якія атрымалі дапамогу, яны вам распавядуць, як гэта працуе», – рэзюмаваў кіраўнік BYSOL.
Ганна Ганчар belsat.eu
