У музеі на месцы спаленай падчас Другой сусветнай вайны вёскі Хатынь ёсць пакой, дзе створаная атмасфера знаходжання ў хляве, які гарыць. Кажуць, часам школьнікі губляюць там прытомнасць. Ці такою павінна быць памяць пра вайну і перамогу ў ёй? Ці адзначаць 9 траўня, калі ўлады ператварылі яго ў «победобесие»? Адказы на гэтыя пытанні шукалі эксперты Беларускага інстытуту публічнай гісторыі падчас канферэнцыі «Ці "аджыў" сваё Дзень Перамогі і як нам ставіцца да гэтага свята ва ўмовах палітычнага маніпулявання ім?».
«"Можам паўтарыць" – абсалютнае скажэнне значэння даты»
У сітуацыі, калі афіцыйнае святкаванне 9 траўня ўсё больш нагадвае нейкую бутафорыю, а асабліва цяпер, калі гэтую дату пачалі выкарыстоўваць у прапагандзе гвалту і вайны, прыцягваючы за вушы параўнанне «калектыўнага Захаду» як ворага Беларусі з нацыстамі, усё часцей можна пачуць дыскусіі: а ці не варта нам увогуле адмовіцца ад гэтага свята як савецкага перажытку?
Незалежныя беларускія гісторыкі лічаць, што адмяняць святкаванне 9 траўня ўсё ж не трэба. Аднак варта падумаць над яго фарматам.
Сябра рады Беларускага інстытуту публічнай гісторыі, гісторык, якая працуе ў Нямеччыне, Ірына Кашталян, лічыць, што гадавіна перамогі над нацызмам мусіць быць хутчэй днём памяці і прымірэння.
,,«Для Беларусі гэтая дата патрэбная, бо яна ў тым ліку паказвае нашую прысутнасць у агульнаеўрапейскім ландшафце, тое, што мы разам з іншымі еўрапейскімі народамі перажылі вялікую трагедыю. Але выкарыстанне гэтай даты ў кантэксце "можам паўтарыць" – гэта абсалютнае скажэнне значэння даты», – кажа экспертка.
З тым, што Дзень Перамогі трэба адзначаць, згодны сябра рады Беларускага інстытуту публічнай гісторыі, прафесар Павел Церашковіч. На ягоную думку, звяртацца да гэтай даты трэба ў тым ліку, каб вывучаць Другую сусветную вайну, бо ў беларусаў дагэтуль няма цэласнага ўяўлення пра тое, што адбывалася на нашых землях з 1 верасня 1939 года да завяршэння вайны.
«Да гэтага часу ў нас аднабаковы падыход, які трэба пераадолець, каб мы ведалі пра вайну ўсё, а не толькі пра подзвігі савецкіх партызанаў, але і пра другі бок партызанкі, і што ў нас былі не толькі савецкія партызаны, але і іншыя. Шмат яшчэ ёсць эпізодаў Другой сусветнай вайны, пра якія мы ведаем мала», – зазначае гісторык.
«У народнай памяці ўвогуле не гучала слова "перамога"»
На думку акадэмічнага дырэктара Беларускага інстытуту публічнай гісторыі Аляксея Ластоўскага, 9 траўня моцна ўкаранёнае ў калектыўную свядомасць беларусаў, і вытравіць гэтую дату адтуль будзе цяжка, ды і не трэба.
«Для многіх гэта падзея, якая звязвае са светам дзядоў. Мне падаецца, што дэканструкцыя гэтага выклікала б вялікі супраціў. Таму што так ці інакш людзям трэба мець нешта пазітыўнае ў сваёй памяці, і Дзень Перамогі – тое, што дазваляе адчуваць у сабе гонар, які людзям неабходны для калектыўнай ідэнтычнасці», – кажа эксперт.
Ластоўскі зазначае, што беларуская незалежная грамадская супольнасць часта трапляе ў пастку, спрабуючы выбудоўваць контрнаратыў, адштурхоўвацца ад таго, што робіць беларуская ўлада, і рабіць насуперак. У той час як трэба прэзентаваць тую версію гісторыі, якая будуецца на прынцыпах спачування і аб’ектыўнасці. Таму нічога адмяняць не трэба, але варта сачыць за тым, каб у святкаванні не знікаў той маральны кансэнсус, які існаваў ува ўсім свеце пасля заканчэння вайны: нацызм – гэта страшэннае зло, а перамога над ім – трыумф чалавечай цывілізацыі.
,,«Гэтую дату адмяніць немагчыма, – кажа сябра Інстытуту публічнай гісторыі, прафесар Уладзімір Лобач. – Аднак было б больш аб’ектыўна, калі б гэта быў дзень памяці і смутку».
Уладзімір Лобач вывучаў Другую сусветную вайну ва ўспамінах беларусаў і кажа, што ў народнай памяці ўвогуле не гучала слова «перамога». Людзі казалі пра страх, жах і трагедыю, у якой «няма месца фанфарам і парадам». Тое, як улады адзначаюць 9 траўня цяпер, гісторык называе здзекам з жывой памяці.
Дык ці быў генацыд беларускага народу?
Афіцыйныя ўлады нашай краіны апошнімі гадамі актыўна раскручваюць тэму генацыду беларускага народу: праводзяць расследаванні, судзяць мёртвых, наноў падлічваюць ахвяраў вайны на беларускіх тэрыторыях. Гісторыкі ж мяркуюць, што казаць пра маштаб трагедыі на нашых землях трэба, аднак гэта наўрад ці быў генацыд у класічным разуменні гэтага слова.
«Сам тэрмін генацыд мае юрыдычнае паходжанне. Ідэя ўжываць яго ў дачыненні савецкага народу мае даўняе паходжанне – яе агучвалі на Нюрнбэргскім трыбунале. Іншая рэч, што цяпер бессэнсоўна судзіць мёртвых, як гэта робіць Генпракуратура ў Беларусі, – кажа Аляксей Ластоўскі. – Тэрмін "генацыд" у гэтым кантэксце набывае палітычнае вымярэнне, калі дзяржавы пачынаюць мерацца сваімі ахвярамі – хто больш пацярпеў».
Гісторык падкрэслівае, што ў нямецкіх акупантаў не стаяла задача знішчэння беларусаў як такіх, каб можна было казаць пра генацыд. Але былі масавыя забойствы, карныя аперацыі, якія сёння сапраўды ў значнай ступені недарэпрэзентаваныя ў заходняй масавай свядомасці, таму распавядаць пра іх трэба.
Павел Церашковіч нагадвае, што сам тэрмін «генацыд» быў распрацаваны нарадзінцам Беларусі – Рафаэлем Лемкіным, які паходзіў з-пад Ваўкавыску. Ён вучыўся ў Львове, у 1939 годзе быў пракурорам у Польшчы і здолеў уцячы ў Літву, потым у Швецыю, а адтуль – у ЗША, дзе і назваў «зло, якое не мае меры», што чынілі нацысты, генацыдам.
Генацыд – гэта перадусім знішчэнне нейкай групы, якое неабавязкова мусіць быць фізічным, падкрэслівае спадар Церашковіч:
«Гэта знішчэнне нацыянальнай, этнічнай, рэлігійнай, расавай і іншых групаў. Калі мы вернемся да практыкі акупацыйных нямецкіх войскаў на тэрыторыі Беларусі, то нельга сказаць, што яны былі накіраваныя на тое, каб знішчыць беларусаў як нацыянальную ці этнічную групу. Больш за тое, масавае знішчэнне інтэлектуальнай і культурнай эліты беларусаў у 1930-ыя, гады сталінскіх рэпрэсіяў, больш нагадвае пачатковую ступень генацыду».
На думку гісторыка, тое, што адбывалася ў Беларусі ў гады вайны, трэба кваліфікаваць не як генацыд, а як злачынствы супраць чалавечнасці (гэтае паняцце таксама распрацаваў беларус – юрыст з Віцебску Арон Трайнін).
«Заходзіш у пакой – і адчуваеш, нібы гарыш у ім»
Ірына Кашталян звяртае ўвагу на тое, як з тэмай генацыду знаёмяць сёння ў Беларусі школьнікаў.
«Былі апублікаваныя падручнікі, якія не вытрымліваюць прафесійнай крытыкі. І гэта вельмі небяспечна для будучыні. Мы не ведаем, як гэта ўплывае на псіхіку. Я трохі сачыла за каналам Генпракуратуры і чула аргументы, што мы хочам паказаць дзецям пабольш фотаздымкаў трупаў, каб яны больш ведалі. Такім чынам хочуць выхаваць патрыятызм. Але так псіхіка не працуе, і так не працуе адукацыя. Эфект будзе адваротным. Гэта шкодныя практыкі, якія не спрыяюць захаванню памяці», – кажа экспертка.
Дзецям трэба распавядаць пра трагедыю вайны, але рабіць гэта так, каб у навучэнцаў выпрацоўвалася крытычнае мысленне, уменне асэнсоўваць усе падзеі, без забароненых тэмаў, каб сённяшнія школьнікі ў будучыні змаглі пабудаваць грамадства без пагрозы вайны і генацыду. Але ў Беларусі гэта не робіцца, кажа Ірына.
,,«У Беларусі педагагічныя практыкі з улікам псіхалагічнага ўплыву такой драматычнай тэмы знаходзяцца на дастаткова нізкім узроўні. Хоць ёсць настаўнікі, якія рэфлексуюць, удзельнічалі ў міжнародных праектах, і яны імкнуцца не ісці на павадку ў прапаганды гвалту і запужвання людзей. Але я чула пра Хатынь – там у музеі ёсць пакой, куды ты заходзіш і адчуваеш, нібы ты гарыш у гэтым доме, такая створаная атмасфера. Былі выпадкі, калі дзеці, якія туды прыходзілі, гублялі прытомнасць. Што гэта ўвогуле? Якая будзе шкода ад такой адукацыі, нам яшчэ трэба будзе ацаніць у перспектыве», – кажа экспертка.
Вось так апісваецца гэты музей у афіцыйных крыніцах:
«Каб падкрэсліць жахі гісторыі, у падлогавым пакрыцці музейных залаў зробленае паглыбленне ў выглядзе шырокай паламанай лініі – пад загартаваным шклом праўдападобная інсталяцыя ў выглядзе струменя крыві. На шкло можна наступаць – чалавечую вагу яно вытрымлівае, але каб зрабіць першы крок, давядзецца пераадолець страх праваліцца ў чырвоную раку».
Распавядаецца таксама пра чацвёртую залу музею, дзе «святлодынамічныя экраны аднаўляюць эфект знаходжання ў ахопленым агнём хляве».
Беларусь адсунутая ад еўрапейскай памяці пра Другую сусветную вайну?
Амбасадараў Расеі і Беларусі сёлета не запрасілі на еўрапейскія падзеі з нагоды святкавання 80-годдзя перамогі над нямецка-фашысцкай Нямеччынай. Не запрасілі таксама на гадавіну вызвалення канцлагеру Аўшвіц-Біркенаў. Ці значыць гэта, што наш народ адсунулі ад еўрапейскага працэсу памяці пра Другую сусветную вайну, і ці слушна робіць Еўропа?
Ірына Кашталян кажа, што трэба праводзіць адрозненне паміж памяццю пра ахвяраў вайны і прадстаўнікамі рэжымаў, якія цяпер вядуць новую вайну ды прапагандуюць яе. Таму, на думку эксперткі, не запрашаць амбасадараў краіны-агрэсара, а таксама дзяржавы, якая дапамагае ў рэалізацыі ваеннай агрэсіі і масава парушае правы чалавека, – слушнае рашэнне.
З гэтым згодны таксама Уладзімір Лобач, які нагадвае, што «ў агульначалавечай практыцы на вяселлі і хаўтуры не запрашаюць зладзеяў». Аднак, на думку гісторыка, Еўропа магла б замест беларускіх і расейскіх чыноўнікаў запрасіць простых людзей, якія перажылі вайну.
«Ігнараваць і не ўлічваць ахвяры, што былі ва Усходняй Еўропе, немагчыма. Ніводная сур’ёзная манаграфія, якая датычыць Другой сусветнай, не абыходзіцца без беларускай тэмы. У навуковым дыскурсе Беларусь уключаная ў еўрапейскую культуру памяці, але ў публічнай прасторы гэтых ведаў недастаткова», – кажа Лобач.
Аляксей Ластоўскі зазначае, што раней існавала еднасць пераможцаў у Другой сусветнай вайне, якая ў тым ліку задавала контуры пасляваеннай перабудовы Еўропы. Цяпер гэтая еднасць распадаецца, а палітычныя падзелы становяцца важнейшымі за агульную памяць. Што натуральна, бо ваенная агрэсія ператварае Расею і яе афіцыйных прадстаўнікоў у персонаў нон-грата. Але ці ёсць будучыня ў палітыкі ізаляцыі, задаецца пытаннем эксперт:
,,«Якой бы ні была страшнай сённяшняя вайна ва Украіне, трэба думаць пра выхад з гэтага. І ў нас пакуль не хапае стратэгічнага мыслення: а што рабіць з расейцамі? Мы ж не можам пабудаваць плот. Магчыма, агульная культура памяці магла б быць выйсцем».
Каго насамрэч трэба параўноўваць з нацыстамі?
Дзень Перамогі сёння моцна інструменталізуецца і ў Беларусі, і ў Расеі ды пастаўлены на службу прапагандысцкай машыне. У Расеі гэтую дату, а таксама ўсю гісторыю Другой сусветнай вайны выкарыстоўваюць, каб апраўдваць і прапагандаваць вайну ва Украіне. Украінцы адкрыта параўноўваюцца з нацыстамі, а расейскія войскі – з тымі «дзядамі», якія ваявалі супраць нацысцкіх злачынцаў.
У Беларусі ракурс крыху іншы: у адзін шэраг з ваеннымі падзеямі ставяцца пратэсты 2020 года, удзельнікаў якіх параўноўваюць з нацыстамі, а тых, хто іх рэпрэсуе, называюць героямі, якія абараняюць Бацькаўшчыну.
Каб супрацьстаяць гэтай прапагандзе, гісторыкі раяць глядзець і чытаць не толькі афіцыйныя, праўладныя крыніцы – тады можна ўбачыць зусім іншыя паралелі, чым тыя, што спрабуюць навязаць улады.
,,«Я б прапанаваў параўноўваць расейскія дэкларацыі і тэксты з тымі, што былі ў нацысцкай Нямеччыны. Быў такі артыкул расейскага паліттэхнолага Цімафея Сяргейцава "Што Расея павінна зрабіць з Украінай?". Сутнасць яго ў тым, што трэба як мага больш украінцаў забіць падчас вайсковых дзеянняў. Але Сяргейцаў піша, што тэхнічна гэта не атрымаецца, таму трэба будзе іх перарабляць у рускіх. Гэта лепш за план Ост ці горш? Як гэта ўспрымаць? Трэба параўноўваць, што робіць кіраўніцтва сучаснай Расеі, з тым, што рабілі кіраўнікі нацысцкай Нямеччыны», – кажа Павел Церашковіч.
Калі святкаваць: 9 ці 8 траўня?
На думку гісторыкаў, істотнай розніцы няма. Павел Церашковіч нагадвае гісторыю даты, і як выйшла, што Еўропа адзначае гадавіну перамогі 8 траўня, а краіны постсавецкай прасторы – 9-га:
«Першае пагадненне аб капітуляцыі Нямеччыны было падпісанае яшчэ ўначы з 7 на 8 траўня. На падпісанні прысутнічалі журналісты, з якіх узялі падпіску, што яны не будуць разгалошваць, што спыненне вайсковых дзеянняў павінна наступіць 8 траўня ў 23:01 паводле берлінскага часу. Але сярод гэтых журналістаў быў карэспандэнт "Аssociated Press" Эдўард Кенэдзі, які на наступны дзень выпадкова пачуў выпускі нямецкай радыёстанцыі, што заклікала нямецкіх салдатаў спыніць вайсковыя дзеянні. І ён падумаў, што можна не выконваць 36 гадзінаў маўчання, ды раніцай 8 траўня паведаміў рэдакцыі, што пагадненне падпісанае, Нямеччына капітулявала. Пра гэта хутка даведаліся паўсюль, і людзі пайшлі на вуліцы святкаваць. Палітыкі павінны былі даганяць гэта. Чэрчыл выступіў а 15-й гадзіне і абвясціў, што вайна скончаная, хоць, паводле пагаднення, гэта павінна было быць увечары, у 23:01. А паводле маскоўскага часу гэта ўжо было 9 траўня – 00:01».
Са словаў гісторыка, гэта проста гістарычная выпадковасць, якой сёння спрабуюць надаць нейкі дадатковы сэнс.
Галоўнае, на думку экспертаў, не дата, а сутнасць гэтага дня – прымірэнне, памяць, смутак, пераасэнсаванне.
«Тут абсалютна няма месца фанфарам і калонам баявой тэхнікі. Трэба вярнуць гэтаму дню зразумелае чалавечае вымярэнне», – рэзюмуе Уладзімір Лобач.
Ганна Ганчар belsat.eu
