Мастачка Ксіша Ангелава напісала больш за тысячу партрэтаў беларускіх палітвязняў. Яна стварае іх штодзень, бо дала зарок намаляваць кожнага з іх. Піша ў тым ліку ў іканапіснай тэхніцы. «Можа, мяне аддадуць анафеме, але я малюся гэтым людзям, яны – святыя!» – кажа яна ў размове з «Белсатам». 200 партрэтаў з «Беларускага мартыралогу» Ксішы Ангелавай будуць выстаўленыя ў лабірынце на Эдынбургскім фестывалі ў жніўні. Мы можам дапамагчы мастачцы выканаць абяцанне і падтрымаць яе ў змаганні з цяжкай хваробай.
Калі Ксіша Ангелава задумваецца і адхіляецца злёгку ўбок, сустракаемся позіркам з Маці Божай. Абраз каля сцяны за спінай мастачкі. Божая Маці пільна прыслухоўваецца да нашай размовы. Так падаецца. Побач з ёй – палатно з анёламі. Пад іконай, на канапе, – партрэт аднаго з палітвязняў… Гаспадыня частуе нас гарбатай.
Ксіша Ангелава: – Так, называй мяне Ксіша. Гэтак мяне ў дзяцінстве называлі. Ангелава – сапраўднае прозвішча, па бацьку. Ён быў архітэктарам, але хіба былі ў ягоным родзе архірэі. Ну і цікава, што лёс прывёў мяне, Ангелаву, да іканапісу. Хоць я б тут усё да прозвішча не прывязвала, як Чэхаў у «Лашадзінай фаміліі» (смяецца).
А ўвогуле, ведаеш, я ж пачынала «Беларускі мартыралог», узяўшы ў якасці псеўданіму прозвішча свайго расстралянага дзеда Міканора Казіміравіча Ярашэвіча – першага рэктара БПІ (цяпер БНТУ – рэд.), якога ў 1923 годзе выслалі ў Сярэднюю Азію, а ў 1937 годзе расстралялі на асабісты загад Сталіна. У 1938-м расстралялі ягоных двух братоў і бацьку. І вось ягоным імем я падпісвала першыя партрэты палітвязняў «Беларускага мартыралогу», які, зразумела, існаваў і да майго цыклу – як сумны спіс ахвяраў сталінскіх рэпрэсіяў. І ў гэтым расстрэльным спісе мой дзед быў апошні, бо меў прозвішча на «Я».
«Я – блазан!..»
«Белсат»: – У 2011 годзе ў цябе знайшлі анкалогію. І ў 2011-м жа ты пачала вучыцца пісаць абразы. Ці існуе паміж гэтым узаемасувязь?
– Так, гэта звязана… Зараз я паспрабую ўспомніць. Ты хіба першы, хто гэта заўважыў. Было так: я прыйшла вучыцца іконе, і праз некаторы час у мяне знайшлі анкалогію. Амаль адначасова гэта адбылося. Хваробу я ўспрыняла так: о, цяпер я сапраўды буду гэтым займацца. Іконай.
Але слухай, нам увесь час казалі там пра маскоўскую школу, і я пайшла ў апазіцыю, бо хацела пісаць беларускія абразы. Гэта было насуперак і хваробе, і школе, якая змушала мяне адмаўляцца ад свайго. Я цалкам сышла ў апазіцыю, але гэта хіба мой заўсёдны стан – заўзятая апазіцыянерка. Нават цяпер. Мне сябры кажуць: ты штодзень пішаш партрэты палітвязняў, але гэта цябе абмяжоўвае як мастачку – можа, спыніся ўжо. А я не магу спыніцца, бо дала абяцанне. Я малюся і працягваю, і буду працягваць, насуперак усякаму нібыта здароваму сэнсу, бо маю свой унутраны сэнс. Дала зарок – і мушу працягваць. І кропка, мне гэтага дастаткова.
Цягам амаль чатырох гадоў я штодзень малюю партрэты палітвязняў. Гэта выклікае здзіўленне. І каб супрацьстаяць гэтаму здзіўленню, патрэбная ўнутраная рашучасць. Нават – блазанства, юродства. Я блазан. У сэнсе мастацкім і чалавечым.
– Блазанства ў хрысціянскай традыцыі мае асаблівы сэнс…
– Так. Але гэта яшчэ і мой унутраны парадак. Калі на мяне раптам панічныя атакі навальваюцца, я сядаю, пішу партрэт і супакойваюся.
«Мая галерэя палітвязняў – гэта аб святасці»
– Твае абразы застаюцца ў Беларусі. У якіх храмах?
– Раней мы не казалі, бо баяліся нашкодзіць святару. А цяпер я магу назваць, бо святара нашага прыбралі адтуль праз паклёп. Айцу Аляксандру ўжо больш за 80, і ён замаўляў менавіта беларускую ікону. Дарэчы, ён быў ахрышчаны новапакутнікам Беларусі Уладзімірам Зубковічам, закатаваным у 1938-м. Дык вось, айцец Аляксандр пачаў афармляць царкву, а я працягнула. Гэта вядомая царква – на гары ў Ратамцы. Другая царква – у Рубяжэвічах, яна таксама вядомая. Рабілі там мазаікі, роспісы.
– Ты кажаш – беларускі абраз. Чым ён адрозніваецца ад маскоўскага?
– Калі пакажу, адразу зразумееш. Беларуская ікона – цёплая, чалавечная, натхнёная італьянскім Адраджэннем. Бо Беларусь заўжды была ў дыялогу з Еўропай у адрозненне ад Расеі, якая варожа ставіліся да любых сваіх суседзяў. А беларусы – натхняліся. Мы былі ў шчыльным кантакце. Беларусы шукалі натхнення, паважалі, а не будавалі межы. Былі адкрытыя да еўрапейскай культуры і ўвабралі яе ў сябе. І таму ўсе гэтыя барокавыя анёлкі такія жыццярадасныя, з ружовымі шчочкамі, такія (цёпла пасміхаецца), што іх хочацца абдымаць.
Гэта, дарэчы, датычыла і нашых поглядаў на веру: не катуй сябе як чалавека грэшнага, а наадварот – паўстань, жыві, будзь шчаслівы. Мы нашчадкі гэтай філасофіі, і гэта ўплывала на абраз таксама, асабліва ў XVII–XIX стагоддзях. Такая ікона падтрымлівае чалавечнае ў чалавеку.
– Ксіша Ангелава піша анёла. Што адбываецца ў яе душы і ў галаве ў такія моманты?
– А ніякага кагнітыўнага дысанансу не адбываецца. Ведаеш, нават Багародзіцы ў мяне людскія на іконах. Іншыя заўважалі, што калі я з кімсьці ў добрых стасунках, то тых людзей можна пазнаць на маіх іконах. І я ўвесь час кажу: святыя – сярод нас! Не лічу, што яны на небе і зусім недасяжныя.
І таму я настойваю, што мая галерэя палітвязняў – гэта аб святасці. Прычым – незалежна ад таго, як чалавек трымаў сябе ў турме. Я ўвесь час кажу пра гэта, нават атэістам. Алесь Пушкін – святы? Безумоўна! Ён асветнік, ён ахвяраваў сябе свядома.
– Чалавек, які таксама пісаў абразы…
– Так. Але я лічу, што і Вікторыя Кульша, якую цяпер там забіваюць, ідзе тым самым пакутніцкім шляхам. І мы не мусім чакаць беатыфікацыі! Я магу маліцца гэтым людзям! І я раблю гэта! Можа, крамолу зараз скажу, за якую мяне аддадуць анафеме, але гэты чалавек сваім жыццём дасягнуў святасці…
«Мартыралог» выставяць у лабірынце на Эдынбургскім фестывалі
– Колькі ўжо партрэтаў у «Беларускім мартыралогу»?
– Больш за тысячу. Раней мне дапамагалі іх падлічваць, але адпусціла гэта, бо займае шмат часу. Учора Аляксандра Юруця пісала, ён вызваліўся год таму, а я даведалася пра катаванні ў дачыненні яго і не знайшла яго ў сваёй галерэі. Ну што ж, я абяцала маляваць усіх!
Разумею, што, можа быць, майго жыцця будзе недастаткова, а палітвязняў можа быць не на адно жыццё. Але гэта мяне не спыняе.
– А гэты партрэт, які ляжыць на канапе…
– Гэта партрэт Яўгена Гармаша. Знайшла яго на «Дысідэнтах». Некаторых знаходжу на «Вясне», а некаторыя, бывае, самі пішуць мне і кажуць: ведаеце, а мяне ў вас няма. Я кажу, нічога, я выпраўлю, толькі скажыце мне два словы пра сябе, і я дапоўню. Бо я непаслядоўны чалавек – ні ў імёнах, ні ў лічбах не арыентуюся. Але гэта мусіць быць поўны архіў. Мастацкі.
– А дзе захоўваюцца працы?
– 200 партрэтаў цяпер выстаўляюцца ў Эдынбургу. Арганізатары выставы не адпускаюць мяне. Кажуць: людзі прыходзяць і прыходзяць. Калі адны здымкі, лічбы і магшоты – людзям балюча, яны не вытрымліваюць больш за хвіліну. А калі гэта па-мастацку апрацаваная рэч, яна не такая балючая. Некаторыя паглыбляюцца, пачынаюць даследаваць, скануюць QR-код, пераходзяць, пішуць лісты, дапамагаюць. Мне піша моладзь і з Глазга, і з Эдынбургу, адтуль, дзе ўжо была выстава.
– Партрэты «Мартыралогу» экспанаваліся ў Варшаве і Вільні. Цяпер Эдынбург, Глазга. Што наперадзе?
– Іх пакажуць на Эдынбургскім фестывалі ў Шатландыі, але ў незвычайным фармаце. Я раней нікому не распавядала пра гэты праект, каб не сурочыць, але ўжо можна. Шатландцы прапанавалі выставіць маю галерэю ў сапраўдным лабірынце. Тут такая метафара. Бо лабірынт – гэта турма насамрэч. І мы вяртаемся да міфалогіі, да міфу пра Тэсэя і Мінатаўра. Трэба вызваліць з турмы гэтых крыцкіх студэнтаў, эфебаў, і Тэсэй перамагае Мінатаўра. І там з'явіцца ніць Арыядны, якая нам вельмі цяпер патрэбная і за якую ўсе мы маем трымацца: яна нас абʼядноўвае, каб мы не гублялі салідарнасці, каб шукалі выйсця з гэтага лабірынту разам. У старажытнай Грэцыі ведалі, як гэта зрабіць, і я думаю, гэта вельмі мудра – зачапіцца за грэцкую міфалогію. Лабірынт – вельмі добрая метафара. Яна мяне не тое што натхняе, але надае цыклу новыя сэнсы. Разумееш мяне?
– Вельмі прыгожая ідэя. Мінатаўр загіне. Ці дадаеш ты ў праект новыя працы?
– Канечне, пойдуць і новыя. Мне хочацца сведчыць і пра новых палітвязняў. Вы ж ведаеце, пакаранні ўзмацняюцца. Людзей з «хіміі» кідаюць у калоніі, з калоніі – у турму, з турмы – у ШІЗА, як Вікторыю Кульшу, і гэтак далей.
Я намагаюся выстаўляць партрэты, напісаныя цяпер. Бо ведаеш, ёсць пэўная… Не, не пракрастынацыя, а ёсць пэўнае пачуццё паразы. Бо калі я пачынала маляваць, то здавалася, што, як Эліза з казкі Андэрсэна, давяжу гэтую кашульку з крапівы – і яны ўсе будуць вызваленыя. Але цудаў не адбываецца…
Потым думала: ну мы ж працягваем, таму – пераможам. А цяпер – пэўнае адчуванне паразы, бо ўвесь сусвет варʼяцее. І калі гэта не працуе, трэба шукаць новыя формы.
Можа, я і слаба на ўсё гэта ўплываю, але пасля Шатландыі выставу чакаюць і ў Ірландыі, дзе таксама нас добра разумеюць. То бок гэта адгукаецца на міжнародным узроўні. У Лондане мне кажуць: а, вось дзеля чаго, мы зразумелі, – гэта арт. А я ім: «Не, не! Не дзеля гэтага! Гэта не пра арт – пра іншае. Гэта пра чалавечнасць, пра людзей, пра тое, як нам жыць сёння і як нам ставіцца да ўсіх гэтых навінаў». Вось, кажу, Вікторыя Кульша, адзін з першых партрэтаў маіх, стаіць сярод кветак, абарочваецца і глядзіць на нас. І я прачытала пра яе пятую галадоўку. І вось тады яны разумеюць: гэта пра тое, як быць чалавекам.
Бі-Бі-Сі піша пра Украіну, падаюць навіны лічбамі, лічбамі, лічбамі… А я сваёй галерэяй кажу: няма тут лічбаў! Гэта не лічбы – гэта людзі, у якіх ёсць семʼі, дзеці, бацькі. Я пішу іх на шпалерах. І я такім чынам вяртаю іх дадому.
«Гэта маё містычнае варʼяцтва»
– Цікава, дзе ў Польшчы, калі не сакрэт, здабываеш шпалеры?
– Іх тут няма, гэта праўда. Брала ў Лазенках (Łazienki Królewskie – палацава-паркавы музейны комплекс у Варшаве. – рэд.), калі там працавала. Амаль год, але вымушаная была звольніцца, бо трэба было ездзіць на выставы «Мартыралогу». У Варшаве можна старыя шпалеры набыць. Але цяпер у мяне такая шляхетная папера з аднаго берлінскага выдавецтва, праўда кожны аркушык каштуе каля 1 еўра. «Хрысціянская візія», сябрам якой я зʼяўляюся, мінулай вясной набыла мне шпалеры, дык мне на цэлы год хапіла. Некаторыя ахвяруюць мне маркеры, бо гэта таксама такі расходнік, на які аддаеш больш, чым на алей.
– Партрэты палітвязняў малюеш маркерамі?
– Так, і маркерамі таксама. А калі застаецца тэмперная фарба пасля іконы, я пішу іх тэмперай. І тады гэта зусім блізка да іканапісу. Ікона пішацца некалькі слаёў: пачынаеш з цёмнага і – высвятляеш, высвятляеш, высвятляеш. Гэта як выйсце на святло. Вельмі сімвалічная рэч. Вось чаму я вельмі люблю маляваць палітзняволеных іканапіснай тэхнікай. Там турма, шэрае асяроддзе, праменьчык сонца не прабʼецца. Гэта вельмі балюча, бо цяжка ўявіць сабе такое.
– Сядаеш маляваць партрэт палітвязня. Ці патрэбны які рытуал?
– Натуральна. Калі малюю ў аўтобусе, – а малюю я ўсюды! – ці ў цягніку, ці ў трамваі, тады абыходжуся без рытуалаў, бо такія абставіны. Але калі ўдома – запальваю свечку. Я ж верніца, я хрысціянка. Я запальваю свечку, і яна дорыць нейкую сувязь. Бо я лічу, і гэта таксама, можа, нейкае маё містычнае вар'яцтва, што, калі мы называем іх імёны ці проста згадваем, яны гэта адчуваюць. Адчуваюць, можа, як нейкую невядомую ўнутраную падтрымку. Можа, ім у гэты час проста робіцца лягчэй. Вельмі веру ў гэта.
У дзяцінстве я часта шпацыравала непадалёку помніка геніяльнаму Якаву Зяльдовічу каля Інстытуту фізікі АН Беларусі. Ён распрацоўваў тэорыю касмічных струн: усё ў сусвеце вібруе і паддаецца пэўным законам. Касмічныя струны! А што мне яшчэ застаецца? Як яшчэ трапіць туды, да іх, да нашых палітвязняў?..
І чым больш людзей бачыць гэтыя партрэты, чым больш перапытвае, як правільна вымаўляць прозвішча Вікі Кульшы, бо літаральна сёння ранкам у мяне пытаўся пра гэта сябар з Англіі, – тым лепш. Гэта значыць – мы вібруем, наладжваем дыялог. І ён не можа не дасягнуць мэты. Веру ў гэта.
– «Дыялог» – хіба самае частае слова, якое ты ўжываеш у нашай размове. Падчас творчага акту спрабуеш уступаць у дыялог з прататыпамі?
– Не хацела пра гэта казаць, каб мяне куды не змясцілі (смяецца). Але ж у Польшчы не змесцяць, дык скажу. Ёсць у мяне такое. Я, можа, больш чым трэба з імі размаўляю. Гэта бесперапынны дыялог, і не толькі падчас малявання. Трэба размаўляць, бо я не прасіла ў іх дазволу маляваць іхныя партрэты. А можа, каму не спадабалася б, як атрымалася. Але гэта знак, гэта не...
Яны могуць быць падобныя да сябе, але не гэтага я хачу дасягнуць. Напрыклад, у той жа Брытаніі мне кажуць: павесь больш знаных. А я кажу: слухайце, знанасць для іх – гэта што «by» – гэта Беларусь, а не Бельгія. Яны жывуць там на выспе. Украіна цяпер на парадку дня, але нават Украіна не мае голасу пасля трох гадоў вайны. І што тут казаць пра нашых палітвязняў? Яны не ведаюць. Яны не ведаюць нікога: ані знаных, ані нязнаных.
«Трохпакутнік: турма, тэатр, радзільня»
– Ты амаль пятнаццаць гадоў змагаешся з ракам. Увесь час на мяжы. Усведамленне гэтага ці дапамагае табе прарвацца праз нейкія ўнутраныя абмежаванні?
– Па-іншаму ставішся да жыцця. З падзякай і дабраславеннем, што ты ўвогуле прачнулася… Цяпер вось «Bysol» збор зрабіў: Ксіша змагаецца з ракам. Але я цяпер не тое каб у рэмісіі. Мне выдалілі восенню міндаліну і частку гартані, мяне пракапалі, я прайшла хіміятэрапію. І трэба выдаляць далей, але тут захрасла, і мяне запісалі аж на 2026 год. І ты ў такім як бы чыстцы. Пакуль чакаеш, пераасэнсоўваеш усё са свайго жыцця. Ты ўжо зрабіў тастаменты, выбачыўся перад усімі…
І гэта жыццё з чыстага аркуша кожны дзень. А кожны дзень у мяне чысты аркуш, і ён прысвечаны палітвязням. Таму я забываюся пра сябе і думаю: а як жа людзі з такім станам трываюць у турме? Я тут такая ўразлівая, мне трэба кожныя тры хвіліны глытнуць вадзічкі, каб горла не перасыхала. А як яны там гэта зробяць?..
Ведаеш, гэта як у Франкла (Віктар Франкл – аўстрыйскі псіхіятр, аўтар кніжкі «Усё ж сказаць жыццю так». – рэд.): у канцлагеры выжываюць тыя, хто згадзіўся на сёння і робіць усё, што можна зрабіць сёння і, калі магчыма, дапамагае іншаму, каму горш за цябе. І таму я дачакаюся гэтай цыталогіі сваёй і траплю ў рукі лекараў. Але я і ў лякарні першае, што зрабіла, выйшаўшы з наркозу, – узялася маляваць. Лекары здзівіліся, кажуць: «О, гэтая кабета будзе жыць!». Так што – буду жыць!
– Ці варта ўступаць у дыялог са сваім болем?
– Не! Гэта будзе няроўны дыялог. Калі вучыўся першай дапамозе, ведаеш, што боль усё роўна перакрычыць цябе… Лепш, мне падаецца, адхінуцца ад болю, забыцца на яго, або… Я вельмі тут веру ў чалавечы стан, калі мы гарым нечым. Так, гарым. Напрыклад, лёсам іншага. Калі гарым, калі вельмі ўключаныя ў гэта – тады перамагаем боль.
– А ведаеш, мяне абязбольваюць некаторыя месцы ў Варшаве. А ты жывеш у файным месцы – паміж кінатэатрам «Ілюзіён» і Новым тэатрам…
– Ага, культавыя. А яшчэ турма на Ракавецкай непадалёку, і я хаджу туды маліцца за нашых палітвязняў. Там палітычных яшчэ ў 1954-м расстрэльвалі. І калі ўжо пра месцы казаць, то я ж нарадзілася ў радзільні № 1 у Менску, на Валадарскага – насупраць Пішчалаўскага замку. А побач – Горкаўскі тэатр. І я ж акторка з першай адукацыі. Таму ў мяне трохкутнік такі. Трохпакутнік: турма, тэатр, раддом.
– І ў радзільні – анёлы Ангелавай…
– Яны ўсюды. І ў радзільні, так. Бо хто ж дзяцей прыносіць? Анёлы.
«Малюся за іх вяртанне да чалавечнасці»
– Калі б табе прапанавалі сыграць у кіно ці ў тэатры ролю палітзняволенай – згадзілася б?
– Так, я лічу мы абавязаныя любымі сродкамі сведчыць пра іх. Гэта нашая мэта. Любымі! Абы нікому не нашкодзіць. Насамрэч я няшмат здымалася і грала. Самая блізкая мне роля, і самая галоўная, якую мела, – Антыгона. Антыгона, якая паўстае супраць цара і пачынае сведчыць аб чалавечнасці.
– Ты Антыгона?
– Так. Грала яе і ў сваім дыпломным спектаклі, і ў Варшаве год таму, у Вольскім цэнтры. Гэта была антытрагедыя, і мы зрабілі яе разам з беларускімі акторамі і рэжысёрамі. Зрабілі як квест аб турме. Гледачы ў нейкі момант стаялі ў «ластаўцы» тварам да сцяны. Гэта быў дастаткова балючы досвед. Адзін раз толькі паказалі. Але я лічу, што выкарыстанне грэцкай міфалогіі – красамоўнае для людзей, якія паглыбляюцца ў Беларусь. Яны бачаць: дык вось, аказваецца, якой глыбіні гэтая трагедыя! Дык гэта аб гэтым? Тады – зразумела. І мы адказваем: так, гэта акурат пра гэта.
– Ксіша, у адным з інтэрв'ю ты прызналася, што молішся не толькі за палітвязняў, але і за іх катаў…
– Ведаеш, я не за іх малюся. Малюся за іх вяртанне да чалавечнасці.
– Малітва і прабачэнне, але – не помста?
– Вострае пытанне. Абавязковы суд над імі. Не помста, а суд. Нюрнбергскі працэс. І я малюся аб іх вяртанні да чалавечнасці, бо мне кажа так мой Бог. Гэта не азначае, што мне не хацелася б іх разарваць на часткі за Вікторыю Кульшу і за іншых. Я не магу дараваць ім катаванняў бязвінных, але – малюся. Малітва не робіць мяне горш, а помста – робіць. Не хачу пераўтварацца ў пачвару, якая прагне помсты. Судзіць, разглядаць кожную справу, архіваваць. І ўсё рабіць паводле закону.
– Твой «Беларускі мартыралог» – мастацкі архіў, які таксама сведчыць цяпер і будзе сведчыць потым аб сіле і святасці беларускіх палітзняволеных. Стрымаеш абяцанне і напішаш усіх?
– Няхай яны ўсе выйдуць ужо сёння. Ці заўтра. І тады мне застанецца, я падлічыла, нейкіх пару гадоў працы, каб намаляваць усіх (усміхаецца). І нават калі я не ўплываю на сёння, то дзеці калісьці пабачаць гэтую велізарную колькасць партрэтаў і скажуць: ніколі зноў!
– Стварыла, можна сказаць, сапраўдную царкву святых палітвязняў.
– Так, але ўсё разам ужо будзе вельмі цяжка пабачыць. Спатрэбяцца хіба нейкія самалётныя ангары, каб выставіць усё ў адным месцы.
– Змясціла б ты сярод іх і свае абразы з Маці Божай?
– Безумоўна! Маці Божая і так ужо сярод іх. Рамана Бандарэнку я напісала на дошцы – як святога. Зрабіла алтарык у сваім пакойчыку. Хадзем пакажу...
Размаўляў Зміцер Міраш belsat.eu
