За два апошнія дзесяцігоддзі Беларусь страціла 600 тысячаў чалавек – гэта двойчы Берасце або больш за цэлы Гомель. Гэта значыць, што насельніцтва краіны змяншаецца хутчэй, чым за савецкім часам. І тэндэнцыя толькі разганяецца.
У 2005 годзе насельніцтва Беларусі складала 9,7 мільёна чалавек. На пачатак 2025 года – ужо толькі 9 мільёнаў 109 тысячаў. За два дзесяцігоддзі краіна страціла больш за 600 тысяч чалавек.
Толькі за апошнія пяць гадоў Беларусь страціла амаль 300 тысяч жыхароў – палову ад агульных стратаў за 20 гадоў. Гэта азначае, што дэмаграфічны маятнік перайшоў у крытычную фазу. Як паказвае афіцыйная статыстыка Белстату, такіх імклівых тэмпаў змяншэння не было нават у пераломныя 1990-я.
Ужо цяпер насельніцтва краіны скарацілася амаль на 6 %. І гэтая лічба – без уліку тых, хто з’ехаў, але не паведаміў дзяржаве пра свой ад’езд. Рэальныя страты могуць быць яшчэ большымі.
Гарадское насельніцтва трымаецца больш-менш стабільна. У нейкіх месцах людзі нават прыбываюць – найперш у Менск і яго прыгарад. Але вёскі паміраюць. За 20 гадоў сельскае насельніцтва скарацілася больш чым на 30% – з 2,73 мільёна да 1,93 мільёна чалавек. Гэта мінус 800 тысяч. І калі раней яшчэ была надзея, што працэс урбанізацыі здолее ўраўнаважыць сітуацыю, то цяпер відавочна: рост гарадоў больш не кампенсуе выміранне глыбінкі.
Найбольшыя страты ў Віцебскай вобласці – мінус 210 тысячаў чалавек (больш за 16 % насельніцтва). У Гомельскай – мінус 160 тысячаў, у Магілёўскай – мінус 175 тысячаў.
Толькі Менск і Менская вобласць паказваюць адносную стабільнасць – дзякуючы пераўтварэнню сталіцы ў мегаполіс, што канцэнтруе працу, адукацыю і магчымасці. У сталіцы цяпер жыве амаль 2 мільёны чалавек – амаль кожны пяты грамадзянін Беларусі. Астатняя краіна патроху пусцее.
Асабліва хутка вымірае Гомельшчына. За апошні год – больш чым на Чачэрск
З 2005 да 2025 года насельніцтва вобласці скарацілася амаль на 160 тысячаў чалавек. Гэта адна з найгоршых дынамікаў у краіне. І што асабліва трывожна – губляе людзей не толькі вёска, але і вялікія індустрыяльныя гарады, якія раней лічыліся «асноваю» рэгіёну.
Так, у Савецкім Саюзе менавіта Гомельшчына была адной з самых эканамічна актыўных: прамысловасць, лес, транспарт, будаўніцтва, хімічны комплекс. Сёння шмат што з гэтага – толькі ўспаміны і разбураныя будынкі на Google Maps.
Паводле свежага статыстычнага бюлетэню, агучанага Белстатам, на 1 студзеня 2025 года насельніцтва Гомельскай вобласці склала 1 327 973 чалавекі. У параўнанні з аналагічным перыядам мінулага года – мінус 10 644 чалавекі. Для параўнання: у Чачэрску, райцэнтры з багатай гісторыяй і традыцыямі, жыве каля 9 тысячаў чалавек. Выходзіць, за год вобласць страціла больш чым адзін цэлы горад.
Афіцыйна абласны цэнтр – Гомель – застаўся «паўмільённікам» і нават павялічыўся на 91 чалавека, але за 2024 год сельскае насельніцтва вобласці скарацілася на 6382 чалавекі, гэта мінус 2,2 %, у той час як гарады страцілі 4262 чалавекі (– 0,4 %).
Некаторыя паселішчы, як Тураў, Азарычы, пасёлак Бальшавік і нават «чарнобыльскія» Нароўля і Брагін, паказалі мізэрны рост (ад +2 да +30 чалавек), але гэта, хутчэй, статыстычны шум. Сярод рэкардсменаў – Светлагорск (– 1,6 %), Ельск (– 1,2 %), Рагачоў (– 1,1 %), Акцябрскі і Лоеўскі раёны (па – 1,2 %). За апошнія 6 гадоў Гомельшчына страціла 4,3 % жыхароў, і тэндэнцыя толькі паскараецца. Найбольш трывожнае ў гэтых паказніках тое, што яны не ўлічваюць рэальнай міграцыі, то бок тых людзей, якія з’ехалі за мяжу, але не паведамілі пра гэта дзяржаве.
Калі б сённяшняя тэндэнцыя захавалася, то праз некалькі гадоў насельніцтва Гомельшчыны магло б скараціцца на памер яшчэ аднаго раёну. Гэта выклікае сур'ёзныя пытанні датычна будучыні рэгіёну і неабходнасці распрацоўвання эфектыўных захадаў для стымулявання нараджальнасці і замацавання насельніцтва.
Старэем, менш нараджаем, зʼязджаем
Паводле звестак Цэнтру эканамічных даследаванняў BEROC, калі цяперашнія тэндэнцыі захаваюцца, да канца XXI стагоддзя насельніцтва Беларусі можа скараціцца ўдвая. Ужо цяпер кожны трэці беларус – пенсіянер, а колькасць дзяцей і маладых людзей змяншаецца з году ў год. Каб стабілізаваць сітуацыю, адна жанчына павінна нараджаць 2,1 дзіця. Аднак у Беларусі гэты паказнік за апошнія 30 гадоў ніколі не перавышаў двух.
На думку акадэмічнага дырэктара BEROС Льва Львоўскага, пакуль урадавыя лічбы спрабуюць пераканаць нас, што ўсё пад кантролем, беларуская рэальнасць кажа адваротнае: беларусы – а асабліва беларускі – нараджаюць усё менш. І калі раней гэта тлумачылася беднасцю і нестабільнасцю, то сёння ўсё складаней: нават тыя, хто можа сабе дазволіць дзіця фінансава, не гатовыя плаціць за яго ўласным часам, кар’ераю і ўпэўненасцю ў заўтрашнім дні.
Эканамісты глядзяць на бацькоўства прагматычна: дзіця – гэта рэсурс, які патрабуе вялікіх інвестыцыяў. І не толькі грашовых (ежа, адзенне, памперсы), але і часавых. Калі жанчына з ІТ-сферы губляе дзясяткі тысячаў долараў на перапынку ў працы, то дзіця для яе – гэта літаральна «залатая» істота.
У Беларусі пакуль няма разумення гэтага нюансу. Дапамогі існуюць, але яны засяроджаныя на бедных слаях насельніцтва і амаль не працуюць на актыўны сярэдні клас – той самы, які забяспечваў бум нараджальнасці ў сярэдзіне 2010-х.
Нагадаем, у 2016 годзе Беларусь дасягнула свайго «нараджальніцкага піку» – 1,73 дзіцяці на жанчыну. Але ўжо з 2017-га каэфіцыент ізноў пайшоў уніз. У 2019 годзе ён склаў усяго 1,38, а пасля ўлада спыніла публікацыю поўных дэмаграфічных звестак. Паводле экспертаў, з улікам пандэміі, палітычнага крызісу і вайны ва Украіне СКН (сукупны каэфіцыент нараджальнасці) у 2024–2025 гадах можа быць ніжэйшым за 1,3. Пры гэтым, каб насельніцтва краіны хаця б захоўвалася, патрэбна, каб кожная жанчына нараджала мінімум 2,1 дзіцяці.
Калі разглядаць узроставыя хвалі, бачна, што цяпер у рэпрадуктыўны ўзрост уступае малалікае пакаленне, народжанае ў 1990-х. А значыць, нават калі ўсе яны захочуць зрабіцца бацькамі, дэмаграфічны спад не спыніцца.
Другая праблема – мужчынская смяротнасць. Беларускія жанчыны жывуць у сярэднім на 10 гадоў даўжэй за мужчынаў, і гэта адзін з найгоршых паказнікаў у Еўропе.
Ці можна нешта змяніць? Эксперты кажуць, што можна, але гэта патрабуе не «адзінкавай выплаты пры нараджэнні», а сістэмнага перафарматавання ўсёй сямейнай палітыкі: скарачэння дэкрэтнага адпачынку да разумнага мінімуму, паралельна ствараючы якасныя яслі і дзіцячыя садкі з ранняга ўзросту; увядзення гнуткіх формаў занятасці, каб бацькі маглі працаваць часткова і аддалена, без страху страціць працу; субсідавання часу, а не толькі грошай – гэта значыць, што дзяржава павінна падтрымаць тых жанчын, для каго кар’ера – частка асобы; матывавання мужчынаў да ўдзелу ў выхаванні праз поўнааплатныя «бацькоўскія» дэкрэты, як у Швецыі ці Нарвегіі.
Калі Беларусь працягне ісці гэтым шляхам, то да канца стагоддзя насельніцтва краіны можа скараціцца да 4 мільёнаў чалавек.
Надзея Вольная belsat.eu
