Кафедра Беларусістыкі Варшаўскага ўніверсітэту правяла 7 красавіка канферэнцыю на тэму беларускай мовы і беларуска-польскіх стасункаў. Асобная секцыя канферэнцыі была прысвечаная творчасці беларускага пісьменніка Альгерда Бахарэвіча, які прыехаў з Ляйпцыгу з чарговай узнагародай.
На ўступным слове ў пачатку канферэнцыі Альгерд Бахарэвіч адзначыў, што сёлета на прэстыжным Ляйпцыгскім кніжным кірмашы ўпершыню ў гісторыі дзве з чатырох прэміяў атрымалі кнігі беларускіх аўтараў. Сам ён атрымаў прэмію «За еўрапейскае ўзаемапаразуменне» за раман «Сабакі Еўропы» (у перакладзе на нямецкую Томаса Вайлера – «Europas Hunde»). А пераклад таго ж Вайлера дакументальнага зборніка ўспамінаў «Я з во́гненнай вёскі…» (па-нямецку «Feuerdörfer») быў адзначаны як найлепшы пераклад.
«Я заўсёды кажу: што такое Еўропа, залежыць ад таго, на якой мове мы гаворым і адкуль мы гэта гаворым, – сказаў Бахарэвіч. – І што такое беларуская літаратура, беларуская культура, таксама залежыць ад таго, на якой мове і адкуль мы пра гэта гаворым».
,,«Жывучы ў Нямеччыне і іншых нямецкамоўных краінах, я бачу, што цяпер адбываюцца проста тэктанічныя зрухі ва ўспрыманні заходнімі еўрапейцамі нашай мовы, нашай культуры, нашай літаратуры».
«Людзі проста адкрываюць для сябе існаванне агромістага кантыненту пад назвай „Беларуская літаратура“, „Беларуская культура“, „Беларуская мова“».
У Польшчы, адзначыў Бахарэвіч, трэба значна менш тлумачыць, хто такія беларусы, адкуль і што робяць. Але і ў Польшчы ён бачыць шмат працы, шмат таго, што беларусам трэба расказаць пра сябе.
«Мы цяпер апынуліся ў такой сітуацыі даволі парадаксальнай, – працягвае Бахарэвіч. – З аднаго боку, беларуская культура існуе ў выгнанні, мы жывем у розных краінах, нам цяжка. Сітуацыя заўсёды была цяжкая ў беларускай літаратуры, а цяпер яна цяжкая, магчыма, як ніколі. З другога боку, гэта адкрывае для нас абсалютна новыя магчымасці. І было бы проста глупствам не карыстацца гэтымі магчымасцямі. Цяпер мы можам праўда сказаць пра сябе вялікаму свету, хто мы такія. Ёсць увага, ёсць зацікаўленасць, ёсць пераклады».
Цяперашнюю сітуацыю з беларускай літаратурай Бахарэвіч разглядае як унікальную магчымасць параўнаць досведы: з Нямеччыны ён бачыць свет так, з Польшчы беларусы бачаць свет інакш.
Акрамя таго, цяпер Еўропа апынулася перад двума выклікамі: з аднаго боку Расея і пуцінская імперыя, з другога боку Злучаныя Штаты.
,,«Сёння, мне здаецца, літаратура можа зноў штосьці сказаць, – перакананы Бахарэвіч. – Літаратура робіцца важнай не толькі для беларусаў, для палякаў… Робіцца важнай для такой агульнаеўрапейскай ідэнтычнасці, якой яна была важнай у XX стагоддзі».
«І вельмі хочацца, каб часткай гэтай агульнаеўрапейскай ідэнтычнасці была таксама беларуская нацыянальная ідэнтычнасць. І мы сапраўды можам сёння штосьці ў гэтым напрамку зрабіць».
Як даследавалі Бахарэвіча
Творчасці Бахарэвіча прысвяцілі адну з пяці секцыяў канферэнцыі. Аўтар сам прысутнічаў на прэзентацыі дакладаў і адказваў на пытанні пра тое, што пісаў.
Катажына Дрозд-Урбаньска з Варшаўскага ўніверсітэту расказала пра еўрапейскі кантэкст твораў Бахарэвіча і пра сітуацыю ў беларускай літаратуры, савецкую і сучасную цэнзуру, пытанні нацыянальнай ідэнтычнасці беларусаў і пратэсты 2020 года.
Сярод іншага Дрозд-Урбаньска закранула тэму прасторы ў творчасці Бахарэвіча. Аўтар казаў, што не можа даць навуковых тлумачэнняў таму, як прастора працуе ў ягоных творах: ён пісьменнік, а не даследчык літаратуры, не мае метадалогіі, а працуе «як чараўнік».
Бахарэвіч расказаў, што нарадзіўся ў Дражні – фактычна, вёсцы пад менскім Трактарным заводам. Нарадзіўся як бы ў сталіцы, але на вуліцах з козамі і свіннямі. У 1980-х бацькі пераехалі ў Шабаны – «індустрыйнае гета» на самай ускраіне Менску. Ён лічыць свой выпадак нетыповым: іншыя літаратары або з вёскі, або з гарадской інтэлігенцыі. Таму адчувае сябе асобным ад «традыцыйнай» беларускай літаратуры. Ягонае асяроддзе не мела ніякіх кропак сутыкнення з культурай, усе аднакласнікі зрабіліся міліцыянтамі, рабочымі, ахоўнікамі… Увесь час ён адчуваў сябе чужым у гэтай прасторы, змагаўся з ёй, марыў вырвацца. Гэта, лічыць Бахарэвіч, паўплывала на ягоную творчасць: мастацтва стала шляхам уцячы, «з Шабаноў глядзеў у Еўропу». Сваю прастору ён бачыць не ў рэальнасці, а ў літаратуры: найперш стаў «жыць там», а толькі потым атрымаў адчуванне таго, што Менск варты таго, каб пра яго расказаць.
Сяргей Кавалёў з Універсітэту Марыі Складоўскай-Кюры ў Любліне адзначыў, што любіць Бахарэвіча не толькі як празаіка, але і як эсэіста: бачыць шмат цікавых думак, з якімі хочацца згаджацца ці спрачацца. Ён звярнуў увагу на менш вядомую кнігу Бахарэвіча: «Бэзавы і чорны. Парыж праз акуляры беларускай літаратуры». Кніга прапануе «блуканні, вандроўку, шпацыр па беларускай літаратуры, але на мапе Парыжу». Бахарэвіч у ёй крытыкуе беларускіх савецкіх пісьменнікаў і паэтаў, якія бывалі ў Парыжы, і лічыць Максіма Багдановіча «самым французскім» і «самым парыжскім» з беларускіх паэтаў, хоць Багдановіч у Францыі не паспеў пабываць. Кавалёў адзначае, што савецкія пісьменнікі былі вымушаныя «адпрацоўваць камандзіроўку»: клеймаваць капіталізм пасля таго, як удалося здзейсніць мару і трапіць у Парыж.
Бахарэвіч тлумачыў, што гэта злое іранічнае эсэ, бо беларуская літаратура «не павінна быць нуднай»: чытач мусіць смяяцца і плакаць. Беларусы, кажа ён, баяцца пісаць сапраўдныя эсэ: баяцца адкрывацца і раскрывацца, пісаць «я». А асноўная задача беларускай літаратуры – змагацца са страхам.
Прафесар Мануэль Гілардучы з Універсітэту Гумбальдтаў у Берліне расказваў пра магічны рэалізм у «Сабаках Еўропы» Бахарэвіча. Ён звярнуў увагу на трэцюю частку кнігі, «Неандэртальскі лес», і востраў, на якім будуюць «Новую Беларусь». Гілардучы бачыць тую Новую Беларусь у інтэркантэкстуальнасці з «Кодам адсутнасці» і «Архіпелагам Беларусь» Валянціна Акудовіча, з «Малой падарожнай кніжкай» Артура Клінава, з «Каралеўствам Беларусь» і «Адамам Клакоцкім» Ігара Бабкова. Перасякаюцца вобразы і дыскурс пра «беларускую Беларусь», якую нібы немагчыма збудаваць у рэальнай Беларусі. У «Сабаках Еўропы» крытыкуецца чыста ўтапічны падыход да Беларусі. Таксама перасякаецца метафорыка адсутнасці. Як Акудовіч піша: у Беларусі няма пэўнай будучыні, а значыць, пакуль усё магчыма.
Ірына Лапо з Універсітэту Марыі Складоўскай-Кюры ў Любліне паразважала пра інтэрсеміятычны пераклад – творчае пераасэнсаванне тэксту ў тэатральнай прасторы. Яна пабачыла прывабнасць тэкстаў Бахарэвіча для тэатру. «Сабак Еўропы» ставілі двойчы: першы раз – Свабодны тэатр з акцэнтам на берлінскія падзеі раману, другі раз – Купалаўцы паводле часткі раману «Гусі-людзі-лебедзі». Перавод тэксту ў тэатр – гэта не толькі канструкцыя, але і рэдукцыя – змяншэнне і адкіданне. Твор можна пазбавіць апісання асяроддзя, бо яго можна паказаць святлом і дэкарацыямі. Але каб перанесці тоўстую кнігу ў абмежаваны па часе спектакль, даводзіцца адкідваць цэлых персанажаў або злепліваць двух у аднаго. Разам з тым, даводзіцца нешта дадаваць, як то сітуацыйныя жарты, якія не глядзяцца ў тэксце, але бачныя на сцэне. Ды і фінал часткі «Гусі-людзі-лебедзі» у якім распаўзаюцца часткі цела маёра, быў занадта сюррэалістычны для тэатру – давялося перапісваць канцоўку твору.
Наталля Пазняк прааналізавала лічбавы вобраз Бахарэвіча з ягоных акаўнтаў у Livejournal і Facebook. Адзначыла, што ў першым пісьменнік быў «жывейшы», часам нават карыстаўся «Жывым часопісам» як твітэрам, тады як на Facebook цяпер пераважна расказвае пра свае прэзентацыі і ўзнагароды. Бахарэвіч патлумачыў, што не хоча даваць медыям зашмат навінаў пра сваю асобу і свае выказванні. Не хоча станавіцца сэлебрыці, але бачыць, што добрыя навіны пра тыя ж прэміі цешаць ягоных чытачоў. І таксама Бахарэвіч не хоча станавіцца інтрэнэт-пісьменнікам, а хоча публікаваць кнігі па-старому. Маўляў, такі вось старамодны чалавек з XX стагоддзя.
Алесь Наваборскі belsat.eu
