Выйсці ў чорную ноч «на вылазку» ці адключыць тэлефон – і спаць? Які выбар робяць героі «Апошняга пакалення» і які выбар зрабілі б мы на іхным месцы? На карысць раю? Ці пекла? Пра гэта за кубачкам кавы размаўляем з маладым беларускім пісьменнікам і аўтарам аповесці «Апошняе пакаленне» Макарам Валынкіным. Кнігу пра менскую моладзь, «якая жыве звычайным жыццём у рэаліях эпохі пасля 2020 года», ён назваў «кнігаю развітання з Менскам», але на падыходзе ўжо чарговая ягоная кніжка пра Беларусь.
«Белсат»: – Дорыш нам кавалак гарачай Беларусі – гарачага Менску, скваранага Браслава. А мы ж галодныя на такое! Напісаў кніжку, бо замучыла настальгія?
Макар Валынкін: – Я б не сказаў... У адной з рэцэнзіяў пісалі, што ў маёй кнізе шмат Менску. А я толькі цяпер пачаў задумвацца пра тое, што, магчыма, гэта маё развітанне з Менскам. Кніга развітання. Бо цяпер, у 2025 годзе, я не напісаў бы пра яго так маляўніча. Можа, і ёсць у гэтым частка настальгіі, пагаджуся. Але ад пачатку кніга не задумвалася як настальгічная. Хацелася проста перадаць атмасферу. Для мяне як для чалавека, які нарадзіўся і пражыў большую частку жыцця ў Менску, ён шмат што значыць. І, напэўна, боль ад таго, як ён змяніўся за апошнія два-тры гады, таксама паўплываў на мяне.
«Калі пішаш ад рукі – думаеш павольней»
– Ты пісаў «Апошняе пакаленне» ў 2023 годзе, так? І гэта праўда, што пісаў звычайнай ручкаю на паперы?
– Слухай, так, гэта праўда. Прыдумваў у Варшаве, пачаў у Вільні і скончыў ізноў у Варшаве. Сядзеў у кавярнях і пісаў ручкаю. Было такое, што адна жанчына звярнула на мяне ўвагу і кажа: як жа прыемна бачыць, што такі малады чалавек піша ад рукі! Так што праўда: большая частка кнігі напісаная звычайнай шарыкавай ручкай на паперы.
– Проста не меў ноўтбука пад рукою?
– Не, не ў тым рэч. Я вельмі шмат працую на камп’ютары, тэксты на клавіятуры набіраю вельмі хутка, усляпую. Клацаеш, і тэкст сам набіраецца. Хуткасць друку і хуткасць думкі аднолькавыя. А калі пішаш ад рукі, можаш думаць павольней і можаш думаць крыху наперад. І праз гэта карцінка выходзіць больш структурнаю, больш цэласнаю.
– Знаёмае адчуванне: тваё цела робіцца словам…
– Я пісаў з самага дзяцінства. Памятаю, быў у бабулі, а ў тэлевізары паказвалі навіны і распавядалі пра нейкага школьніка, які напісаў кніжку і падарыў яе школьнай бібліятэцы. А мне 6 ці 7 гадоў, я сяджу і думаю: божа, як гэта крута – напісаць кніжку! І з таго часу я нешта пісаў, прыдумляў нейкія сусветы. Гэта ніколі не заходзіла далёка. Але ў 2022 годзе я скончыў свой першы твор. Толькі прыехаў тады ў Варшаву, і гэты твор ніхто не бачыў. Штосьці накшталт антыўтопіі, больш палітычны такі. Можа, калі-небудзь я да яго вярнуся. Такім чынам, «Апошняе пакаленне» – ужо другая мая кніга.
«Мы робім крок або ў кірунку пекла, або ў кірунку раю»
– Макар, ты назваў яе гэтак жа, як называецца адна вядомая экалагічная арганізацыя, чальцы якой аблілі фарбаю скульптуру варшаўскай сірэнкі, пратэстуючы супраць абыякавага стаўлення ўраду да праблемы глабальнага пацяплення. Ты свядома адсылаеш чытача загалоўкам кнігі да экаактывізму?
– Калі шчыра, пра існаванне экалагічнага руху я даведаўся пазней, калі кніга была ўжо напісаная. Мне даслалі навіну пра яго з нейкага польскага парталу: Макар, ты бачыў? І я такі: ого! Але сапраўды, як ты заўважыў, экалагічная тэма прысутнічае ў маёй кнізе. І яна адна з важных, мне падаецца. Свет змяняецца. Я памятаю зімы, калі снегу было вышэй за галаву. А цяпер што ні лета, то ўсё гарачэйшае. І мне важна было гэта падкрэсліць.
– У Менску – сквар. Твой герой абліваецца потам і марыць пра халоднае піва. У адным з інтэрв'ю ты заўважыў, што апісваеш сітуацыю ў Беларусі як «балансаванне паміж пеклам і раем». Але я, як чытач, раю там амаль што і не пабачыў… Што скажаш?
– «Паміж пеклам і раем / Выбіраю наш дом» – гэта, дарэчы, радок з песні «Nizkiz» («Блізка» – рэд.). Ты не знайшоў раю?.. Я б не сказаў, што ў кнізе спрэс пекла. Там так: яшчэ не там – але ўжо не тут. Паміж. Мы балансуем. Шукаем, што нам рабіць, куды нам ісці. Кожны дзень перад намі выбар: змагацца – ці сядзець на канапе. Зрабіць аборт (калі пра тое, што ў кнізе) – ці застацца ўдома і гадаваць дзіця. Кожны дзень мы робім гэты выбар. І робячы яго, мы робім крок або ў кірунку пекла, або ў кірунку раю.
– Гэтыя рай і пекла – арыенціры ўнутры кожнага з нас, унутры…
– …кожнага з маіх герояў. У мене нядаўна было інтэрв'ю, падчас якога мяне ўвесь час прасілі адказваць за ўсё пакаленне. А я не магу адказваць за ўсё пакаленне! У кнізе ёсць абсалютна розныя, кардынальна розныя героі. Ёсць галоўны герой, ёсць Карына, ёсць Наташа, ёсць Саша, я ўжо забываю іхныя імёны. І кожны з іх робіць гэты выбар, і ў кожнага з іх ёсць свой рай і сваё пекла, мне падаецца…
«Крычаць «Жыве Беларусь!» у грамадзе проста… А калі ты адзін?»
– Не буду спойлерыць, але Саша, мяркую, жыве ў непарушным раі. На карысць чаго – раю ці пекла? – робіць выбар галоўны герой аповесці Мікіта, які ляжыць у намёце пад Браславам, пацее і ставіць тэлефон у рэжым «авія», каб не ісці з Карынаю «на вылазку»?
– Гэта тое пытанне, якое я задаю чытачу: які выбар слушны? Я не маю на яго адказу. У розныя моманты я па-рознаму спрабаваў адказаць сабе, чаму ён так робіць. Ці чаму ён так не робіць. Я б вельмі хацеў, каб на гэтае пытанне адказалі чытачы. Як правільна трэба было зрабіць? Я атрымліваю розныя водгукі. Хтосьці кажа: ну, канешне, ён робіць правільна. А хтосьці: блін, ну такое сабе, не хацелася б з ім пазнаёміцца ў жыцці.
– Твой героя – баязлівец?
– Няпростае пытанне. Мікіта хадзіў на пратэсты, яго раздражняла, што ягоны сябар перастаў хадзіць на маршы, а потым зʼехаў з краіны, хоць мог і не зʼязджаць. Мікіта чытае навіны і хоча быць уключаны ў гэты парадак дня. Але пры гэтым…
Слухай, мне здаецца, гэта пра тое, што, калі мы ўсе разам, – выбар зрабіць лягчэй. Крычаць «Жыве Беларусь!» у грамадзе – гэта проста. Іншая справа – калі ты адзін…
– І ляжыш сярод ночы ў намёце, пацееш ад страху і няпэўнасці.
,,– Так. Адзін у полі не воін, кажуць. А табе зараз трэба зрабіцца тым самым воінам. І ты робіш выбар. Мікіта зразумеў, што рызыкі – занадта высокія.
– Між тым, Карына не называе сябе ні воінам, ні героем. «Нічога геройскага, проста каб самім прасцей было… перажываць гэта», – тлумачыць яна.
– Мікіта і Карына – супрацьлегласці ў пэўным сэнсе. Бо яна чалавек, які дзейнічае. Ён – чалавек, які думае.
– Дзейнічае, бо ў яе грузінскае прозвішча? Гэта невыпадкова?
– Ой, не, абсалютная выпадковасць. Не ведаю, чаму так выйшла. Толькі цяпер пра гэта падумаў, што так, у яе ж грузінскія карані… Але згадаю гісторыю 2020 года: у нас былі тры жанчыны. Жанчыны былі першыя, калі выйшлі ў белым пасля 12 жніўня. І мы бачылі іхныя твары. Ёсць такі стэрэатып, што ўсё нібыта робяць мужчыны, а жанчыны завіхаюцца на кухні з патэльняю і баршчом. Насамрэч, я думаю, жанчыны больш адважныя і больш адказныя ў сваіх дзеяннях. Робяць у грамадстве нашмат больш, чым мужчыны, і часта застаюцца пры гэтым па-за кадрам. У маёй аповесці ёсць і пра гэта. Такога троху фемінізму.
«Сексу ў кнізе вельмі мала»
– Зося Лугавая ў сваёй рэцэнзіі назвала цябе «нашай беларускай Салі Руні». Я паспрачаўся б. У тым сэнсе, што проза Руні месцамі моцна прасякнутая сексуальнасцю і эратызмам. У тваёй кнізе такіх месцаў няма. Герой спіць адзін, а твой Менск амаль бясцелы. Наратар нават партрэтаў дзяўчат-каляжанак не падае, каб палюбавацца. Хацеў бы і я, каб ты адказаў за ўсё пакаленне, але…
– А я думаю, што Зося мела рацыю, бо яна піша пра «Салі Руні ў часы дыктатуры». Мы жывём інакш, у нас іншыя галоўныя тэмы. Беларусь не Ірландыя. Але пры ўсёй той фатальнасці – секс у жыцці розных людзей усё ж ёсць. У Карыны ёсць хлопец, Наташа кожны вечар мяняе партнёраў, галоўны герой мае спатканне «без абавязкаў». Ёсць моманты. Але згода: сексу ў кнізе вельмі мала.
– Гэта дыктатура робіць тваіх герояў асексуальнымі?
– Не, гэта паказнік таго, што гэтая тэма дагэтуль табуяваная ў Беларусі. Па-першае, дыктатура, па-другое – Савецкі Саюз. Нейкі асадак ад яго застаецца і ў нашым пакаленні.
– Аборт, які робіць адная з гераінь тваёй аповесці, – гэта ўвасабленне ідэі «апошняга пакалення»?
– Тут ёсць, напэўна, шмат прачытанняў. Так, і пра пакаленне, якое не хоча ці баіцца мець дзяцей. І гэта, ізноў жа, асабісты выбар, які робіць гераіня, хоць, як мне падаецца, робіць яна яго вельмі імпульсіўна. Выбірае больш не думаць пра гэта ўвогуле. Хоць, магчыма, каб падумала пра гэта раней, не зрабіла б такога ўчынку.
«Гэта вельмі па-беларуску – думаць, што калі-небудзь усё будзе добра»
– Давай вернемся да раю. Для мяне ў тваім творы ён – ва ўспамінах (ці снах) з дзяцінства, што папярэджваюць абуджэнне героя. Напрыклад, месца пра тое, дзе ён з бабуляю збіраецца ў лес па чарніцы і бабуля гатуе сняданне: яечня са скваркамі… Якую ролю адыгрываюць у кнізе гэтыя смачныя кавалкі? Гэта пра тое, што адзіны рай для нас – дзяцінства?
– «Чаму ўсё не можа быць як у дзяцінстве?» – такое пытанне задае сам сабе Мікіта… Мне было важна паказаць кантраст мінулага і сучаснага. І праз гэта дадаць нейкія рысы галоўнаму герою, такому крыху настальгічнаму. Праз гэта, мне падаецца, чытач лепш адчувае і разумее героя. Разумее, што ён такі ж, як я, як кожны з нас, хто хадзіў з бабуляю ў лес, ездзіў на электрычцы, купаўся ў сажалцы. Нашыя агульныя ўспаміны. А герой – шараговы грамадзянін. І ты бачыш, які выбар робіць гэты чалавек.
– «Спі, спі, спі, спі, нам нельга нікуды ісці», – паўтарае Мікіта, як мантру, у самы вызначальны момант. У той жа час амаль кожны раздзел кнігі пачынаецца з абуджэння: герой прачынаецца. Твая кніга – пра абуджэнне?
– Ведаеш, «абуджэнне» – такое слова... У ім ёсць палітычныя канатацыі: ты абуджаешся для нейкіх актыўных дзеянняў. А тут ёсць абуджэнне, але дзеяння як факту проста няма. Але ёсць жыццё. І мне здаецца, што мой тэкст не пра абуджэнне ў гэтым сэнсе, а, хутчэй, пра фіксацыю рэчаіснасці, пра тое, што цяпер адбываецца, пра фіксацыю жыцця, што пануе цяпер у Беларусі, а дакладней, панавала, калі я з’язджаў адтуль.
– Апошні сказ твайго раману: «Усё будзе добра!» Гэта прамаўляе галоўны герой.
– А гэта вельмі па-беларуску – думаць, што калі-небудзь усё будзе добра. Не цяпер, не сёння – але будзе калі-небудзь. І мы ўсе ў гэта верым, і галоўны герой, мне падаецца, таксама верыць. У яго няма адказу – калі: заўтра, паслязаўтра, праз год ці два. Восенню мы чакаем вясну, а вясною – восені. Дарэчы, у першапачатковым варыянце гэтая фраза гучала як «усё добра». Без «будзе». Але адзін блізкі мне чалавек параіў: трэба дадаць гэтае «будзе» – і тэкст загучыць па-іншаму. І, здаецца, канцоўка зрабілася лепшаю.
– Канцоўка «Апошняга пакалення» – адкрытая. У чым надзея?
– У веры. У веры, што ўсё будзе добра (смяецца).
«Мае польскія аднагодкі не ведаюць, што такое віза…»
– Люблю вашае пакаленне. Z – так? Але не скажу, за што. А за што вас можна любіць?
– Я нарадзіўся ў 2000-м і, напэўна, належу троху да «міленіялаў» і часткова да «зэткаў». «Зэткі» ўжо не ведаюць, што такое «відзік» і як жыць без тэлефону. І ўжо дакладна не будуць пісаць ручкаю (смяецца). Так што я недзе паміж.
Не ведаю, за што нас можна любіць. Не хочацца абагульняць. Пакаленне – гэта заўжды вельмі розныя людзі. Я вось цяпер жыву ў Польшчы і разумею, што польскія дзеці і мае аднагодкі нашмат больш вольныя ў паводзінах. Яны не баяцца самавыяўлення – не баяцца крычаць, бегаць. Гэта цяжка акрэсліць, гэта проста адчуваеш. Яны не ведаюць, што такое стаяць восем гадзінаў на мяжы. Яны не ведаюць, што такое віза і навошта яна патрэбная. Мне больш ёсць за што не любіць сваё пакаленне, чым за што любіць.
– За што – не любіць?
– У 2020 годзе быў пратэст у асноўным старэйшых людзей. Я памятаю свой універсітэт, і не магу сказаць, што ён быў вельмі актыўны. Іншыя таксама. І гэта дзіўна. Бо лічыцца, што якраз ва ўніверсітэтах нараджаюцца пратэставыя рухі. Мне падаецца, што ў Беларусі крыху іншая сітуацыя. Што маладым людзям трэба пражыць крыху больш жыцця, каб зразумець, якія ёсць праблемы ў краіне. Бо яны не разумеюць, што адбываецца навокал, яшчэ не пачалі чытаць медыі, не думаюць пра грошы і як яны зарабляюцца, бо бяруць у бацькоў, не разумеюць, якія кошты ў крамах. Гэта інфантылізм нейкі. Вось за гэта і не люблю. Толькі потым мы даходзім да разумення таго, што насамрэч усё не так добра, як малююць. Але зноў жа – без абагульненняў. Усе мы розныя.
«Наступную кнігу я ўжо напісаў»
– Апошняе пытанне. Якую кнігу параіў бы прачытаць чалавеку, які толькі што дачытаў «Апошняе пакаленне»? Параіш як кніжны блогер?
– Магу сказаць, што кніжны блогер – гэта ўжо ў мінулым.
– А, ну так! Ты ўжо пісьменнік (смяёмся)! Маеш ідэі наконт наступнай кнігі?
– А наступная ўжо напісаная і нават аддадзеная ў выдавецтва «Янушкевіч». Калі назва не памяняецца, кніга выйдзе з загалоўкам «Ніці». Малады чалавек пасля педуніверсітэту прыязджае ў далёкую вёску выкладаць у школе гісторыю і грамадазнаўства. Праз некаторы час ён разумее, што ў гэтай вёсцы пасля адмысловага абраду, які называецца «ніці», знікаюць нябожчыкі.
– Заінтрыгаваў… Добра, парай тады, якую кнігу пачытаць чалавеку, які скончыў «Апошняе пакаленне» і ўжо чакае «Ніці».
– Назаву некалькі. «І ўзыходзіць сонца» Хэмінгуэя, «Сем добрых гадоў» Керэта. І трэцяя – «Я прыду за табой у аўгусце» Камілы Цень. Можна будзе пасмяяцца. Але папярэджваю: сексуальнасці там таксама не будзе (смяёмся).
Зміцер Міраш belsat.eu
