Дзень Волі ад пачатку – свята абвяшчэння незалежнасці Беларусі. Ён прайшоў эвалюцыю ад вечарыны на некалькі дзясяткаў асобаў да свята на «амаль дзяржаўным» узроўні. Сёння ён, як і стагоддзе таму, – падзея для беларусаў замежжа, каб адкрыта паказаць сваю адданасць Беларусі. Абралі топ-10 найбольш знакавых Дзён Волі.
1919 год. Гадавіна абвяшчэння незалежнасці Беларусі пад гарбату
Першы Дзень Волі быў адзначаны 25 сакавіка 1919 года, праз год пасля абвяшчэння незалежнасці БНР. Адбылося гэта ў Горадні (Менск, дзе БНР была абвешчаная, занялі тады бальшавікі) у памяшканні беларускага камітэту дэлегатаў настаўніцкага сходу, якія былі тады ў горадзе. Госці сабраліся «на гарбату». Яны выканалі гімн «Мы выйдзем шчыльнымі радамі» гарадзенскага паэта Макара Краўцова ды праслухалі прамоўцаў, сярод якіх вылучаўся настаўнік беларускай настаўніцкай семінарыі ў Свіслачы Б. Квяцінскі. Ён звярнуўся да калегаў:
«Дарагія таварышы, настаўнікі і настаўніцы, на вашых плячах ляжыць далейшая праца ў напрамку Адраджэння. Мы не маем зброі, ды і што зброя без духу, без нацыянальнай свядомасці – гэта цела без душы. Вы творцы гэтага духу, духу нацыянальнай свядомасці, пасяліце яго ў храмах – у сэрцах анёлаў, малых дзетак, і вы створыце той дух, якога не адолеюць нашы ворагі».
«Пытанне пра святкаванне Нацыянальнага свята 25 сакавіка» было ўзнятае толькі ў 1920 годзе ў Менску, занятага на той час палякамі, дзе быў прыняты на доўгія гады ўзорны парадак адзначэння: беларускія школьнікі ідуць на набажэнствы ў цэрквах ды касцёлах, пасля чаго яны вольныя ад заняткаў. Увечары ж для дзяцей, упрыгожаных папяровымі значкамі ў нацыянальных бел-чырвона-белых колерах, ладзяцца спектаклі, а для дарослых затым праводзіцца ўрачысты сход і ставяцца беларускія п’есы з выступам хору. Менавіта так правялі свята 25 сакавіка 1920 года ў Менску пры ўдзеле 2500 дзяцей, упрыгожаных вырабленымі імі нацыянальнымі значкамі.
1921 год. Дзень незалежнасці Беларусі
25 сакавіка 1921 года – святкаванне Дня абвяшчэння БНР атрымала нацыянальны маштаб, а яго цэнтрам зрабілася Вільня. Лідары БНР у сваіх прамовах звярталіся да тэмы здабыцця незалежнасці, «выйсця з няволі» і супрацьстаяння «польскім панам-памешчыкам і маскоўскім захопнікам-камуністам».
Усе беларускія арганізацыі, нягледзячы на ідэалагічныя разыходжанні, святкавалі трэцюю гадавіну абвяшчэння БНР 25 сакавіка разам. Урачыстыя набажэнствы прайшлі ў цэрквах ды касцёлах, прычым у віленскім Баніфрацкім касцёле ксёндз Адам Станкевіч выступіў па-беларуску:
«Гэта было гістарычнае першае пасля векавога перарыву казанне па-беларуску ў Вільні», – пісалі газеты.
Далей у зале Беларускага драматычнага гуртка (Біскупская, 12) недалёка ад касцёлу сабраліся вучні беларускіх школаў з беларускімі сцяжкамі ў руках, якім распавядалі пра значэнне Дня незалежнасці Беларусі, а далей ужо самыя дзеці дэкламавалі вершы і спявалі песні: «Асабліва добра дэкламавалі дзеці Кальварыйскае школы, а гімнастычныя абразы пад музыку вельмі хораша прадставілі дзеці з Радунскай школы».
Увечары 25 сакавіка быў зладжаны спектакль «Бутрым Няміра» Францішка Аляхновіча, таксама выступілі доктар Выгоцкі ад габрэйскага насельніцтва Вільні і «прадстаўнік ліцвінаў» ксёндз Краўяліс, якія павіншавалі беларусаў са святам. Адметна, што на пачэсным месцы сядзеў праваслаўны епіскап Елеўферый, бо беларуская царква была сярод найгарачэйшых прыхільнікаў БНР.
У 1925 годзе ў беларускім руху за межамі БССР адбыўся раскол і некаторыя з айцоў БНР, натхнёныя палітыкай беларусізацыі ў Савецкай Беларусі, надумалі вярнуцца ў Менск. Яны паверылі, што «толькі праз сацыялістычнае вызваленне перад беларусамі адкрываецца магчымасць дзяржаўнага будаўніцтва», а на ўсходзе выбудоўваецца краіна, абрысы якой беларускія дзеячы акрэслілі ў Трэцяй устаўной грамаце БНР. Аднак з умацаваннем асабістай улады Іосіфа Сталіна ў СССР разгарнуліся масавыя рэпрэсіі, у выніку якіх сямёра з дзесяці падпісантаў Акту 25 сакавіка былі забітыя.
,,Святкаваць Дзень незалежнасці Беларусі ў міжваенны час працягвалі беларускія хрысціянскія дэмакраты ў Вільні на чале з Адамам Станкевічам. Аднак у 1938 годзе ўрачыстасцяў упершыню не адбыліся, святкаванне было забароненае польскімі ўладамі. Свята было абвешчанае «камуністычнай прапагандаю» і пагрозаю тэрытарыяльнай цэласнасці Польшчы, паколькі беларускія дзеячы не пакідалі мары пра ўз’яднанне падзеленай паводле Рыжскай дамовы 1921 года Беларусі.
1957 год. Дзень незалежнасці Беларусі на дзяржаўным узроўні… у ЗША
У пасляваенны час 25 сакавіка зрабілася найважнейшым святам беларускай дыяспары. У 1957 годзе малітваю ўладыкі Беларускай аўтакефальнай царквы Васіля адкрылася паседжанне Кангрэсу ЗША з нагоды Дня незалежнасці Беларусі. Кангрэсмен Dinngel адзначыў:
«І будзе добра, калі пры гэтай нагодзе і амерыканскі народ пацвердзіць народу беларускаму тое, што мы не забыліся на яго, ды што нашыя сумленні не супакояцца датуль, аж пакуль ён ізноў не станецца вольным».
Урачыстасці праходзілі ў нядзелю 24 сакавіка ў Нью-Ёрку, Дэтройце, Кліўлэндзе, а свята было афіцыйна абвешчанае ў штатах Нью-Джэрзі, Мічыган і Іліной. А святочныя праграмы перадавала радыё «Вызваленне» (сённяшняе радыё «Свабода»). Пасля такіх шырокіх святкаванняў у 1958 годзе прэзідэнт ЗША Дўайт Айзэнгаўэр віншаваў беларусаў з днём нараджэння – і гэта працягнулі ягоныя наступнікі.
1989 год. Свята да нас прыходзіць
Дзень абвяшчэння БНР святкавалі не толькі беларусы замежжа – з 1980-х гадоў, на хвалі Перабудовы ў СССР, яго пачалі падпольна адзначаць і беларускія студэнты. А 25 сакавіка 1989 года пра БНР даведаўся ўвесь Менск, бо ў гэты дзень у сталіцы зладзіў палітычны перформанс на той час яшчэ студэнт Тэатральна-мастацкага інстытуту Алесь Пушкін. Захавалася відэа з той акцыі, за якую ўдзельнікі атрымалі па 15 содняў.
Мастак разам з 35 студэнтамі, якія мелі пры сабе 71 балонік, прайшоўся менскімі вуліцамі з плакатам, на якім было напісана:
«Грамадзянін, у гэты дзень 71 год назад была абвешчана Беларуская Народная Рэспубліка. Памятай і думай аб гэтым! Жыве незалежная Беларусь!»
А напярэдадні наступнага дня абвяшчэння незалежнасці БНР выйшаў першы нумар газеты «Свабода», рэдагаваны Сяргеем Дубаўцом. Менавіта дзякуючы яму мы маем сённяшнюю назву 25 сакавіка – Дзень Волі.
Мастак Алесь Пушкін, які вярнуў Дзень Волі ў Беларусь, памёр у лукашэнкаўскай турме 11 ліпеня 2023 года.
1993 год. Святкаванне на «амаль дзяржаўным узроўні» з кіраўніком Беларусі
75-ыя ўгодкі БНР – адзіны прыклад таго, як гэтае свята можа шырока адзначацца ў сапраўды незалежнай Беларусі шматтысячным шэсцем, пра якое ў праграме «Панарама» паказалі ўсяго пару хвілінаў. Аднак вось што пра яго
пісаў журналіст Максім Грэк:
«У нядзелю ў сталіцы краіны адбылося буйнейшае палітычнае мерапрыемства. Тысячы і тысячы менчукоў, прадстаўнікі многіх гарадоў, беларусы блізкага і далёкага замежжа ладзілі святкаванне 75-х угодкаў беларускай незалежнасці. Не суполкі БНФ і БЗВ, а больш пяцідзесяці палітычных партый і арганізацый Беларусі, якія падтрымалі ініцыятыву Беларускага Народнага Фронту і Беларускага згуртавання вайскоўцаў і стварылі арганізацыйны камітэт па святкаванні юбілею, бралі ўдзел у святочным шэсці і мітынгу. Сотні дзяржаўных сцягоў, харугваў з выявамі гістарычных асобаў Беларусі, лозунгаў і плакатаў луналі над праспектам Скарыны».
Тут былі і пісьменнік Васіль Быкаў, і паэт Ніл Гілевіч, і палітыкі Зянон Пазняк ды Сяргей Навумчык, і падпалкоўнік Мікалай Статкевіч, і шмат іншых паважаных ды шанаваных людзей Беларусі.
25 сакавіка ў Вярхоўным Савеце дэпутат Анатоль Вярцінскі выступіў з віншавальным словам з нагоды Дня абвяшчэння БНР, у якім адзначыў, што «ўпершыню за ўсе 75 гадоў сёлета, у гэтыя вясновыя дні, гэтая гадавіна адзначаецца як нацыянальная, вялікая гістарычная падзея».
25 сакавіка 1993 года ў філармоніі ў Менску ў прысутнасці старшыні Вярхоўнага Савету Рэспублікі Беларусь Станіслава Шушкевіча прайшоў урачысты канцэрт з вітаннем старшыні Рады БНР Язэпа Сажыча і спевака Данчыка, якія адмыслова прыляцелі з ЗША. Тады абвяшчэнне БНР было названае «гістарычнай падзеяй, вызначальнай для станаўлення беларускай дзяржаўнасці».
1996 год. Першы пратэсны Дзень Волі
Гэты Дзень Волі амаль да чвэрць стагоддзя стаў найбуйнейшай масавай акцыяй у беларускай гісторыі і прайшоў пад знакам нязгоды з узятым прэзідэнтам Аляксандрам Лукашэнкам курсам на аб’яднанне з Расеяй. Супраць мірнай акцыі быў кінуты спецназ і фактычна з таго часу ў Беларусі вядуць адлік безупынныя рэпрэсіі рэжыму. У Беларусі Днём Волі пачыналася «Вясна-1996», якая паказала, што аншлюс Беларусі так проста немагчымы.
Наступствам распачатых у Дзень Волі рэпрэсіяў з боку рэжыму Лукашэнкі стаў ад’езд з краіны кіраўніка БНФ і аднаго з лідараў Рэспублікі Беларусь Зянона Пазняка і ягонага паплечніка Сяргея Навумчыка.
Больш фота з Дня Волі 1996 года тут.
2000 год. Дзень Волі як міжнародны скандал і першыя вадамёты
У 1999 годзе рэжым Лукашэнкі пачаў актыўна змяняць заканадаўства, разглядаючы яшчэ нядаўна дзяржаўны бел-чырвона-белы сцяг як «незарэгістраваную сімволіку». Распачаліся фізічныя знішчэнні былых паплечнікаў Лукашэнкі, якія сталі ягонымі палітычнымі апанентамі: міністра ўнутраных справаў Юрыя Захаранкі, старшыні Цэнтральнай камісіі Віктара Ганчара і бізнесмена Анатоля Красоўскага.
Таму не дзіўна, што ў 2000 годзе на Дзень Волі сабраліся больш за 10 тысяч асобаў. Упершыню супраць іх рэжым Лукашэнкі кінуў не толькі сілавікоў на чале з міністрам Юрыем Сіваковым, але і ўзброеных салдатаў, а таксама вадамёты. Больш за 200 асобаў былі затрыманыя і трапілі на Акрэсціна, у тым ліку і шэраг дыпламатаў, праз што пра Беларусь і рэпрэсіі на Дзень Волі даведаліся ва ўсім свеце, а ў ААН разглядалі заяву пра «несувымернае выкарыстанне ўладамі Беларусі сілавых метадаў для задушэння маршу». Гэта была толькі першая заява з шэрагу. Затрыманыя былі нават расейскія здымачныя групы ОРТ, ВГТРК і НТВ, у сувязі з чым на той час яшчэ «выканаўца абавязкаў прэзідэнта Расеі» Уладзімір Пуцін стэлефаноўваўся з непрыемным яму тады Аляксандрам Лукашэнкам. Тады яшчэ цяжка было ўявіць, што пасля іхныя тэлефанаванні ды сустрэчы стануць рэгулярнымі.
2006 год. Пад знакам прэзідэнцкіх «выбараў» і плошчы Каліноўскага
19 сакавіка ў Беларусі прайшлі чарговыя прэзідэнцкія «выбары», на якіх чарговы раз Лукашэнка паказаў, што ўладу аддаваць не збіраецца. У той жа дзень адбыўся шматтысячны мітынг з удзелам кандыдатаў на прэзідэнцтва Аляксандра Мілінкевіча і Аляксандра Казуліна, а на Кастрычніцкай плошчы паўстала намётавае мястэчка. А падзеі таго дня ўвойдуць у гісторыю Беларусі як Плошча-2006.
Напярэдадні Дня Волі намётавае мястэчка было разгромленае, а больш за паўтысячы асобаў трапілі за краты. 25 сакавіка менчукі ў Дзень Волі выйшлі на новую акцыю пратэсту, якая да падзеяў жніўня 2020 года лічылася найбольш крывавай расправаю рэжыму Лукашэнкі.
На шэсце да Дня Волі сабраліся каля 10 тысяч асобаў, супраць якіх быў кінуты АМАП. Пад раздачу трапіў Аляксандр Казулін, які правёў за кратамі 2,5 года, і яшчэ каля 200 асобаў. Пра разгон акцыі беларусы даведваліся пераважна праз рэпартажы на расейскіх каналах.
2018 год. Дазволены рэжымам Дзень Волі
У 2018 годзе ўпершыню рэжым Лукашэнкі афіцыйна дазволіў правядзенне Дня Волі ў 100-ую гадавіну абвяшчэння незалежнасці БНР. Гэта адбывалася на фоне пагаршэння адносінаў з Расеяй, якая патрабавала «паглыблення інтэграцыі». Паказальна, што ў Мастацкім музеі нават дазволілі зладзіць выставу па гісторыі БНР, а сам Лукашэнка адкрыта ўзгадаў БНР, сказаўшы, што беларусы мусяць ведаць пра яе, «але ганарыцца гэтым не варта».
Рыхтаванне беларускіх актывістаў і палітыкаў да падзеі, што пазіцыянавалася як Свята незалежнасці (#БНР100), пачалося яшчэ ў 2017 годзе. Шырокую рэкламную кампанію арганізавалі Symbal.by (кіраўнік – Павел Белавус, асуджаны на 13 гадоў зняволення) і «Арт Сядзіба», збор сродкаў вёўся праз краўдфандынгавую платформу Talaka.by.
25 сакавіка па ўсёй Беларусі ладзіліся канцэрты, на найбольшы з іх у сталіцы каля Опернага тэатру сабраліся каля 50 тысяч асобаў. У гэты ж дзень на плошчы Якуба Коласа прайшло шэсце, ініцыятар якога, Мікалай Статкевіч (асуджаны ў 2021 годзе на 14 гадоў зняволення, цяпер застаецца ў рэжыме інкамунікада), быў затрыманы.
2023 год. Беларусы зноў за мяжою
З 2022 года Дзень Волі, як тое было і да 1989 года, адкрыта праводзіцца за мяжою. Сімвалічна, што менавіта ў гэты дзень ваяры палка Каліноўскага, якія змагаюцца ва Украіне супраць расейскай агрэсіі, узялі прысягу. А ўжо на наступны 2023 год беларусы свету, у тым ліку вымушаныя праз пераслед пакінуць Радзіму пасля 2020 года, шырока адзначылі 105-годдзе абвяшчэння незалежнасці Беларусі.
Найбольшая ўрачыстасць прайшла ў Варшаве, дзе на чале святочнага шэсця, як тое было і ў 1996-м у Менску, ішоў Зянон Пазняк. Таксама тут былі прадстаўнікі Пераходнага кабінету Беларусі. Паперадзе ехалі дзве машыны з сімволікай палка беларускіх добраахвотнікаў імя Кастуся Каліноўскага. Святочны канцэрт паказваў «Белсат».
Ён пачаўся відэазваротам прэзідэнткі БНР Івонкі Сурвілы і абранай прэзідэнткі Рэспублікі Беларусь Святланы Ціханоўскай.
Як тое было ў Вільні ў 1921-м, у Варшаве 2023-га розныя палітычныя плыні ў Дзень Волі, нягледзячы на супярэчнасці, сабраліся разам. Менавіта ў гэтым моц Дня Волі – яднаць беларусаў, нягледзячы ні на што.
Барыс Булат belsat.eu
