Нельга адразу верыць таму, хто піша ад імя любімага выдання ці дэмакратычнай структуры. Але праверыць, ці не агент КДБ ці супрацоўнік БТ гэта піша, не так складана.
Дзяржаўны тэлеканал «Беларусь-1» апублікаваў 18 сакавіка фільм «Чужое неба» пра тое, як беларусам цяжка жыць у эміграцыі. Героі фільму заявілі пра падман: ім казалі, што інтэрв'ю былі запісаныя нібыта на замову Офісу выбранай прэзідэнткі Святланы Ціханоўскай, каб уцекачы атрымалі фінансавую дапамогу. Ціханоўская абурылася і падкрэсліла, што не стала б выкарыстоўваць людзей ва ўразлівым стане. Адзін з герояў фільму, бабруйскі актывіст Уладзімір Лазараў падрабязна расказаў, як яго падманам зрабілі аператарам БТ: патэлефанавалі ў Telegram «свае хлопцы, змагары з Вільні», якія папрасілі падрыхтаваць матэрыял для іхнага медыя.
Фільмы і сюжэты пра праблемы беларусаў у эміграцыі сапраўды здымаюць розныя дэмакратычныя і незалежныя выданні. Нямала эмігрантаў былі героямі, напрыклад, перадачы Валярыны Куставай «Беларус беларусу» на «Белсаце». Іншыя незалежныя медыі таксама робяць безліч сюжэтаў пра беларусаў у эміграцыі – у адрозненні ад дзяржаўнай прапаганды Беларусі, не ўтойваюць праблемаў. Беларускі журналіст Руслан Кулевіч вядзе цэлы відэапраект «Мы вернемся». Восенню 2023 года беларускі журналіст Аляксандр Івулін апублікаваў амаль двухгадзінны фільм пра эмігрантаў «Разарваная Беларусь», а ў пачатку 2022-га фільм пра беларускіх эмігрантаў «Как жить, если лишают родины» на больш як дзве з паловай гадзіны апублікаваў расейскі журналіст Юрый Дудзь.
Што зараз: пасля падману БТ немагчыма будзе здымаць такія фільмы і сюжэты, а беларусам нельга давяраць тым, хто называецца журналістамі?
Ці вялікая шкода ад фільму БТ?
Намеснік старшыні Беларускай асацыяцыі журналістаў Барыс Гарэцкі кажа «Белсату», што фільм БТ наўрад ці адаб’ецца на даверы да незалежных медыяў, да Офісу Ціханоўскай, да праваабарончых ці якіх кольвек ініцыятываў:
,,«Усім зразумела, што гэта быў пранк, што гэта быў проста падман, – кажа Гарэцкі. – Такія падманы здараюцца з зайздросным пастаянствам. Мы ўчора налічылі за апошнія тры гады пяць такіх выпадкаў».
Ён прыводзіць прыклад: у 2023 годзе падманулі Вольгу Кавалькову, тагачасную лідарку адной з фракцыяў Каардынацыйнай рады. Нібыта прадстаўнік тэлеканалу «Дождь» узяў у яе інтэрв’ю і звязаў з нібыта памочніцай расейскага апазіцыйнага палітыка – аказалася, з ёй размаўляла БТ, каб выставіць яе «купленай ручной прэзідэнткай». Гарэцкі нагадвае, што гэта праблема не толькі для беларусаў: вунь у літоўскіх палітыкаў пранкеры спрабуюць браць каментары пад выглядам расейскіх незалежных медыяў.
Як чальцы БАЖ, так і любыя грамадскія актывісты ці медыйшчыкі могуць расказаць прыклады таго, як да іх звярталіся па каментары ці закрытую інфармацыю, лічыць Гарэцкі. Але ў медыйшчыкаў і чальцоў няўрадавых арганізацыяў ёсць пэўная ўстойлівасць да гэтага. Звычайныя людзі, якія не працуюць у медыях ці НДА, асабліва калі трапілі ў цяжкія сітуацыі, больш схільныя размаўляць і расказваць, а то і расказваць больш, чым было б варта.
Медыяаналітык Марыя Садоўская-Камлач кажа «Белсату»:
,,«Не думаю, што гэта можа моцна падарваць давер да Офісу. Хутчэй, могуць узнікнуць пытанні з даверам да журналістаў і рэдактараў, якія звяртаюцца па каментар, асабліва калі яны не прадстаўляюцца канкрэтнай рэдакцыяй».
Што рабіць тым, да каго звяртаюцца ад імя выдання ці арганізацыі
Садоўская-Камлач заклікае:
,,«Заўсёды „прабівайце“ тых, хто хоча з вамі звязацца для відэаінтэрв’ю. Не саромейцеся запытацца ў іхнай рэдакцыі або замоўніка, што такое заданне існуе. Пытайцеся знаёмых журналістаў, якія могуць мець болей блізкі доступ да крыніцаў».
Гарэцкі хацеў бы, каб гэтая гісторыя паўплывала на лічбавую абароненасць людзей: «На жаль, людзі рэдка вучацца на чужых памылках. Часцей, на ўласных памылках. Але гэта выпадак, які яшчэ раз нам усім падказвае правяраць дакладна, з кім ты вядзеш камунікацыяў».
Ён дае простыя парады:
«Простае і галоўнае правіла: спраўдзіць таго чалавека, які да цябе звяртаецца. Некаторыя нават кпяць з мяне, калі я лішні раз ператэлефаную ці папрашу чалавека патэлефанаваць голасам, каб упэўніцца, што гэта менавіта ён. Але гэта маленькая рэч, якая бароніць ад вельмі складаных наступстваў.
Другая мая рэкамендацыя для ўсіх людзей: кожны раз прасейваць любую знешнюю публічную інфармацыю праз сіта „ці хачу я расказаць нешта асабістае ўсяму свету“. Кожны раз, калі я гляджу ў вэб-камеру свайго камп’ютара, ці калі я кажу ў мікрафон свайго камп’ютара, ці калі я кажу ў камеру журналісту, я мушу разумець, што за гэтай камерай стаіць не толькі журналіст, які робіць сваю працу. Гэтае відэа будзе глядзець спецслужбовец у Менску, камітэтчык, міліцыянт… Усё, што я кажу, мусіць быць менавіта ў тым аб’ёме, у якім я магу дазволіць спецслужбам гэта ўбачыць».
,,«Калі да чалавека напісаў журналіст „Нашай нівы“, „Белсату“, радыё „Свабода“, „Зеркало“, у кожнага выдання ў Telegram ёсць форма зваротнай сувязі. У кожнага выдання ёсць публічны адкрыты e-mail. Каб праверыць, ці гэты журналіст працуе ў тым ці іншым медыя, абсалютна дастаткова і вельмі хутка напісаць у рэдакцыю. Рэдакцыя імгненна адкажа, ёсць такі, няма такога».
Гарэцкі наракае: рэпрэсіі зрабілі вялікую колькасць журналістаў ананімнымі. Многія не могуць адкрываць свой твар, бо маюць родных у Беларусі – а сілавікі палююць на родных у Беларусі, цягаюць на допыты, выломваюць дзверы. Мноству журналістаў даводзіцца працаваць пад несапраўднымі імёнамі і не са сваімі фота на аватары. Тым не менш, праверыць праз рэдакцыю, ці ёсць такі журналіст, вельмі проста.
Садоўская-Камлач кажа: магчыма, Офісу варта было б зрабіць просты спосаб праверыць, ці запыт з’яўляецца сапраўдным.
Ціханоўская ж і сама заклікала быць пільнымі і ўдакладняць, з кім размова. Для кантактаў з Офісам прапаноўвала тры варыянты:
- Telegram-бот @AskOffice_Bot (Ціханоўская падкрэсліла: праз дзве f).
- Электронная пошта askoffice@tsikhanouskaya.org.
- Кантакт у Signal: askoffice_chat.15.
Удакладненне пра дзве f можа выглядаць смешна, але гэта важна. Махляры даўно выкарыстоўваюць фальшывыя адрасы: напрыклад, Paypai.com замест Paypal.com – заўважыце розніцу? Гэтак жа і сілавікі могуць замаскавацца пад журналістаў ці актывістаў: напрыклад, сапраўдны бот плану «Перамога» быў @plan_peramoga_bot, а фальшывыя былі @plan_pieramoga_bot, @plan_peramoha_bot і гэтак далей – і ўсе з аднолькавымі подпісамі і аватаркамі.
Так жа могуць замаскавацца пад любога журналіста «Белсату»: імя супадае, на фота сапраўдны чалавек, толькі імя карыстальніка адрозніваецца на адну незаўважную літару ці нумар тэлефона – на адну лічбу. Таму пры запыце ў медыі і арганізацыі варта не проста пытаць «Ці працуе ў вас [Імя Прозвішча]?», а пытаць, ці акаўнт з такім адрасам або такі нумар тэлефона належыць супрацоўніку.
Звярнуцца да рэдакцыі «Белсату» можна праз:
- Электронную пошту рэдакцыі сайту web@belsat.eu – яна пазначаная ў раздзеле «Кантакты» на сайце Belsat.eu.
- Telegram-акаўнт @edytorBLST – ён пазначаны ў апісанні каналу @belsat у Telegram.
- Іншыя старонкі «Белсату» ў сацсетках, спіс тут або справа зверху гэтай старонкі ⬈.
Памылкі і беды здараюцца
Барыс Гарэцкі дадае:
«Я вельмі спачуваю ўсім, хто трапіў у гэты фільм. Сёння з гэтых людзей могуць кпіць, могуць пасмейвацца. Але насамрэч, людзі трапілі ў вельмі сур’ёзную, непрыемную сітуацыю. Магчыма, хтосьці зараз не ведае, як далей жыць, бо сказаў нешта запаветнае, асабістае – тое, што нікому ніколі не гатовы быў сказаць публічна, а гэта выйшла. Усё грамадства – медыі, журналісты, актывісты – ніколі не асудзіць такога чалавека!»
,,«Ніхто вас не асуджае. Памыляюцца ўсе! Трэба зразумець, што гэта была непрыемная сітуацыя, але жыццё працягваецца. Гэта не нагода закрывацца, упадаць у дэпрэсію. Бываюць памылкі. У кожнага бываюць памылкі. Важна гэта прайсці».
Кіраўнік фонду «BYSOL» Андрэй Стрыжак на Facebook адзначае: адна з гераінь фільму БТ Юлія Брыкіна вярнулася з Еўразвязу ў Беларусь, а яе муж Станіслаў Брыкін 4 сакавіка быў знойдзены мёртвым у лагеры для ўцекачоў у Пабрадзе. Асноўная версія следства – самагубства. Невядома, ці былі здымкі жонкі ў прапагандысцкім фільме прычынай самагубства, але Стрыжак не выключае, што рашэнні жонкі маглі стаць «апошняй кропляй» для мужа.
У асобным пасце ён наракае: штодня даводзіцца працаваць з людзьмі, якія «сунуць пальцы ў разетку, бягуць на чырвонае, ныраюць галавой уніз у незнаёмую ваду». Кажа, «лукашысты хочуць, каб нас з вамі не было», і просіць быць пільнымі, думаць галавой і не рызыкаваць лёсам і жыццём. Стрыжак заклікае прымаць рашэнні адказна, берагчы сябе, цаніць жыццё, пры патрэбе хадзіць да псіхатэрапеўтаў і прымаць антыдэпрэсанты.
Алесь Наваборскі belsat.eu
