Славуты раман беларускай пісьменніцы Евы Вежнавец «Па што ідзеш, воўча?» пераклалі на польскую мову. Польскі «Воўча» пад тытулам «O wilku mówiono w izbie» пабачыў свет у выдавецтве «KEW» і ўжо атрымаў станоўчыя ацэнкі крытыкаў. Сама аўтарка лічыць, што пераклад Малгажата Бухалік надаў яе раману сапраўднага бляску. Прэзентацыя кнігі адбылася 13 сакавіка ў Музеі сучаснага мастацтва ў Варшаве. «Белсат» пабываў на прэм'еры.
«Заўтра прэзентацыя польскага перакладу «Воўчы», а я хацела б падысці да кожнага, хто там думае зʼявіцца, узяць за руку і папрасіць: не прыходзь ты, браце і сястрыцо, туды, бо я нічога не ведаю, не ўмею, і ў мяне нічога няма, нават маралі і прынцыпаў», – пісала ў «Facebook» напярэдадні прэзентацыі ў сваім шчыра іранічным стылі аўтарка «Па што ідзеш, воўча» Святлана Курс, якая піша пад псеўданімам Ева Вежнавец.
«Гэтая кніга як петарда»
Прэмʼера перакладу рамана на польскую адбываецца ў дыскусійнай зале новага Музею сучаснага мастацтва на Маршалкоўскай. Заходзіш і нібыта правальваешся ў бель, здаешся ў палон белым формам і плоскасцям.
За 5 хвілін да пачатку – у зале ўсяго 12 чалавек. І думаеш: няўжо вы, «браце і сятрыцо», сапраўды прыслухаліся да просьбаў пісьменніцы ў «Фэйсбуку»? Не можа ж быць! І не было: плюс пяць хвілін – і зала амаль цалкам запоўненая. На прэмʼеры кнігі прысутнічала каля 100 чалавек, 30 з якіх пасля заканчэння імпрэзы стала ў чаргу па аўтограф.
Польскі пераклад «Па што ідзеш, воўча?» мае назву «O wilku mówiono w izbie». Гэта цытата з байкі Лафантэна пра казу і ваўка ў перакладзе Адама Міцкевіча («O wilku mówiono w izbie, A wilk tuż siedział na przyźbie»). Такім чынам рэдактары адаптавалі загаловак раману для польскага чытача, хоць, здаецца нам, ён страціў пры гэтым троху экспрэсіі арыгіналу.
Пераклад тэксту на польскую мову зрабіла Малгажата Бухалік (Małgorzata Buchalik). Сама Ева Вежнавец кажа, што гэты пераклад «надаў бляску» ейнаму твору, а Малгажата Бухалік – «абсалютна геніяльная перакладчыца, для якой не існуе барʼераў паміж мовамі».
Першыя рэцэнзенты польскамоўнай версіі «Па што ідзеш, воўча?» кажуць пра раман, які «напоўнены магіяй і болем», а таксама – «смалістым гумарам». Смеласць «выдатна перакладзенага тэксту» супастаўляюць нават з дзёрзкасцю Габрыэля Гарсіа Маркеса ў рамане «Сто гадоў самотнасці». А крытык Ярослаў Чаховіч называе кнігу «петардай», «моўна яскравай, як і яе вокладка».
Дарэчы, яскравыя ілюстрацыі да раману стварыла Аляксандра Канарска (Aleksandra Konarska). Менавіта на тле яе працаў адбываецца сустрэча з аўтаркай рамана. Малюнкі паказваюць на вялікім экране проста над галовамі выступоўцаў, і гэта стварае сапраўды містычную атмасферу.
Дыскусію мадэруе літаратуразнаўца і перакладчыца са шведскай Юстына Чахоўска (Justyna Czechowska).
«Я дзяўчынка з задуп'я»
«Сёння будзем размаўляць пра кніжку, дзеянне якой адбываецца, цытую аўтарку, «на задупʼі цывілізацыі», а спатыкаемся мы ў нядаўна адкрытым музеі ў сэрцы Варшавы. Як ты сябе пры гэтым адчуваеш?» – пытаецца Юстына Чахоўска у Евы Вежнавец.
«Вельмі дрэнна, – прызнаецца пісьменніца (у зале – смех), – бо я сапраўды з задупʼя. Дзяўчынка, жанчына, а цяпер – бабулька. І ніколі з таго задупʼя не вылезла, хоць жыць люблю ў Варшаве, і таму адчуваю сябе зараз разарванай. Але адчуваю яшчэ вялікі гонар, што знаходжуся тут. Мая маці і мае аднавяскоўцы ніколі б не паверылі, што я сяджу зараз у такім месцы. Бо на маёй радзіме мяне лічаць за дзівачку…»
Ева Вежнавец выбачаецца за магчымыя памылкі ў сваёй польскай мове. Кажа, што, нягледзячы на 18 гадоў, якія правяла ў Польшчы, усё роўна часам ловіць сябе на тым, што не ведае, на якой мове гаворыць – на беларускай ці польскай. Гэтак, яны да сябе падобныя.
Троху пазней мадэратарка вернецца да пытання мовы і запытаецца ў пісьменніцы, адкуль яна ўзялася, гэтая непаўторная «смалістая» беларуская мова ў рамане, раз ужо аўтарка так даўно не жыве ў Беларусі.
«Наш генерал Міхал Вітушка, які загінуў ад рук бальшавікоў, сказаў: «Я беларус, і толькі беларус». І я, як Вітушка, зараз кажу: «Я беларуска, і толькі беларуска». Хаця страшна люблю Польшчу! Можа гэта не вельмі культурна казаць палякам у вочы, што я люблю Польшчу, але гэта так. Пры гэтым застаюся толькі беларускай. І не маю ніякіх праблем з тым, каб не забываць уласнай мовы. А адкуль яна такая ўзялася ў кніжцы? Па-першае, я пастаянна працую з крыніцамі. А па-другое, я нарадзілася ў 1972 годзе і жыла сярод вельмі старых людзей, якія жылі яшчэ ў XIX стагоддзе і не ўмелі нават гаварыць па-расейску», – тлумачыць Ева Вежнавец.
Пісьменніца называе сябе «бабуляй у сёмай ступені», і кажа, што ёй падабалася жыць сярод старых людзей у беларускай глухамані, бо там можаш назіраць «экзістэнцыйную людскую самотнасць».
«Тое, што робіцца ў Беларусі, – гэта зімнае пекла»
Аўтарка з такой цеплынёй і любоўю гаворыць пра «беларускую глухамань», што польская аўдыторыя (беларусаў таксама было нямала) прыціхае, як зачараваная. А ты думаеш: сапраўды, наймацнейшая прамоцыя беларускай культуры і найлепшая дыпламатыя – гэта вось такія сустрэчы і вось такія пераклады беларускіх кніжак.
Дарэчы, «Па што ідзеш, воўча?», акрамя польскай, ужо перакладзеная на чэшскую, нямецкую, нарвежскую, шведскую мовы. На падыходзе – пераклад на ангельскую (і яшчэ на адну мову, але гэта пакуль – таямніца). А Юстына Чахоўска прарочыць для рамана міжнародную Букераўскую прэмію. Нагадаем, паміж іншым, што Ева Вежнавец стала першай жанчынай – лаўрэаткай прэміі імя Ежы Гедройця. Атрымала яе ў 2021 годзе (раман выйшаў у 2020-м).
Дыскусія працягваецца, размова плыве, плёскае эмоцыямі і смехам. Юстына Чахоўска заўважае, што «O wilku mówiono w izbie» – кніга для шматразовага чытання, бо яна, як Біблія, прасякнутая сімваламі, якія з першага разу можна не зразумець.
Сімвалічныя ў ёй і алкагалізм галоўнай гераіні Рыны, і слепата яе бабулі-шаптухі Дарошкі, і падзел хаты, у якой нарадзілася Рына, на «чорную» і «белую» паловы, і самое вяртанне гераіні з багатай Еўропы на радзіму. Вяртанне «з нічым», калі, канешне, не лічыць пляшку гарэлкі ў кішэні. Але гэта таксама сімвал.
«Ці сапраўды Еўропа нічога не мае даць Беларусі?» – пытаецца ў беларускай пісьменніцы мадэратарка размовы.
«Ці ёсць Захаду што нам прапанаваць, пытаешся? А мы ўвогуле не маем пэўнасці, ці калі-небудзь нашая краіна здабудзе сапраўдную незалежнасць і жыццё, бо на грудзях радзімы стаіць расейскі бот. І мы нават не ведаем, чаго самі сабе можам прапанаваць. Я буду бязлітасна цынічная і праўдзівая. Тое, што робіцца ва Украіне – гэта страшна. Але тое, што робіцца ў Беларусі, – гэта зімнае пекла ў параўнанні з гарачым пеклам ва Украіне.
Вядома, мы выжывем. Але Захаду няма чаго нам прапанаваць. Цяпер мы – падзеленая нацыя… І частка нашага грамадства жыве там у кайданках фактычна. Любы наш кантакт з імі стварае для іх небяспеку. І якая тут можа быць еднасць? І што можам узяць сабе ад Захаду ў гэтым выпадку? Гэта наш беларускі праклён… Але знішчыць нас вельмі цяжка, бо мы навучыліся ўжо выжываць», – адказвала Ева Вежнавец.
,,Балючую тэму «грамадства ў кайданках» закране пад канец імпрэзы беларуская паэтка і кіраўніца Беларускага ПЭНу Таццяна Нядбай, якая распавядзе польскім чытачам пра пісьменнікаў-палітвязняў у Беларусі. Па словах выступоўцы, у вязніцах з палітычных прычын утрымліваюцца сёння не менш за 38 людзей слова і не менш за 170 людзей культуры. Таццяна Нядбай выйшла для прамовы ў адзенні з выявай лаўрэата Нобэля Алеся Бяляцкага, якога кінулі ў турмы больш за тры з паловай гады таму.
«Жыццёвы бруд вельмі карысны для здароўя»
Пасля разважанняў пра сімволіку ваўка ў беларускай культуры («Воўк – наш беларускі патрон, я б сказала»), шаптух («Але майце на ўвазе: шаптухай можа быць толькі старая ведзьма»), пра чорнае і белае ў рамане («чорнае» – жаночае, «белае» – мужчынскае), пра багну і вечную мару беларусаў пра мора настае час на пытанні ад чытачоў.
«Вы цудоўная!» – гучыць з залы. «Гэта не пытанне», – смяецца ў адказ Ева Вежнавец.
Адна з чытачак пытаецца, чаму гэты раман стаў настолькі важным для беларусаў, нягледзячы на тое, што ў ім амаль няма станоўчых герояў. Настолькі важным, што некаторыя беларусы збіраюцца перачытваць яго і па-польску, заўважае. «Чаму гэтая кніга так дапамагае жыць людзям і наколькі шмат у ёй надзеі?» – цікавіцца жанчына.
«Я толькі кампілятарка і збіральніца. Вельмі шмат сабрала і вельмі шмат галасоў выцягнула з-пад зямлі – з архіваў, з уласных запісаў, слухала, што кажуць людзі. Таму гэта кніжка ўсіх беларусаў пра беларусаў, а не мая кніжка», – гучыць адказ Евы Вежнавец.
«Яшчэ хацела дадаць, што беларусы ёсць вельмі жывым і вельмі радасным народам – проста яны маюць кепскую гісторыю і аднаго кепскага суседа. Беларусы вельмі любяць добра паесці і выпіць, вельмі любяць секс… І хочуць жыць у сваёй краіне вольныя і шчаслівыя, рэалізоўваць сябе ў матэрыяльнай і духоўнай культуры. Так што натуральна, што ім гэтая кніжка спадабалася, бо ў ёй дужа ёсць авантурызму, радасці і здаровага жыццялюбства. А яшчэ – здаровай прагі да жыццёвага бруду, бо жыццёвы бруд вельмі карысны для здароўя», – ставіць кропку аўтарка рамана «Па што ідзеш, воўча?» («O wilku mówiono w izbie»).
Ужо пасля прэзентацыі і аўтограф-сесіі Ева Вежнавец прызнаецца ў размове з «Белсатам», што адчувае «пачуццё палёту і ўдзячнасці», бо «ўсё найлепшае, што мы атрымліваем – атрымліваем ад людзей». «Толькі людзі прыносяць нам шчасце, каханне, гора і бяду – усё ад людзей, і нават такія інтраверты, як я, гэта разумеюць», – пасміхаецца на развітанне Ева Вежнавец.
Пераклад на польскую мову рамана «Па што ідзеш, воўча?» выйшаў у выдавецтве KEW (Kolegium Europy Wschodniej). На Дзень Волі, 25 сакавіка, у Варшаве пакажуць спектакль, пастаўлены паводле рамана Евы Вежнавец польскай рэжысёркай Монікай Добраўляньскай.
Зміцер Міраш belsat.eu
