Група літоўцаў на чале з арганізатарам карпаратываў звярнулася да ўладаў Літвы з просьбай забараніць беларусам выкарыстоўваць «сімвалы літоўскай дзяржаўнасці». Што рабіць з тым, што Пагоню або Віціс чалавецтва малявала задоўга да першых згадак пра балтаў і славянаў?
67 грамадскіх дзеячаў Літвы звярнуліся да літоўскіх уладаў з заклікам забараніць беларусам выкарыстоўваць гербы Пагоня і Віціс. На думку аўтараў ліста, Віціс і Пагоня – адзін і той жа сімвал, і неабходна дакладна ацаніць, «як беларусы ўспрымаюць сваю версію Віцісу – як сімвал балцкіх язычнікаў, якія сілай далучылі іхных продкаў-русінаў і кіравалі ў заснаванай балцкімі плямёнамі Вільні, ці ў ліцвінісцкім ключы – як знак славянскага праваслаўнага кіраўніка, які нібыта кіраваў у «старажытным беларускім горадзе» Вільні.
Яны заклікаюць:
- Забараніць арганізацыям беларускай дыяспары выкарыстоўваць «сімвалы літоўскай дзяржаўнасці» на тэрыторыі Еўразвязу.
- Узмацніць інфармацыйную ўстойлівасць і адукацыю літоўскага грамадства аб пагрозах, якія нясе «літвінізм» і іншая гістарычная хлусня.
- Замацаваць праз законы канон гісторыі Літоўскай дзяржавы і літоўскага народу.
- Абараніць дзяржаўныя сімвалы Літвы ад плагіяту і прысваення на міжнароднай арэне.
- Выявіць прадстаўнікоў беларускіх дыяспараў, якія дзейнічаюць у Літве і на тэрыторыі Еўразвязу і якія распаўсюджваюць «ліцвінскі наратыў», і пры неабходнасці абмежаваць іхную дзейнасць.
- Спрыяць інтэграцыі беларускай дыяспары ў літоўскае грамадства, падкрэсліўшы павагу да літоўскай гістарычнай і культурнай самабытнасці, навуковай гістарыяграфіі і літоўскай мовы.
- Распрацаваць дэталёвую стратэгію і пагадненне паміж бакамі аб доўгатэрміновай палітыцы ў дачыненні да Беларусі і беларускай дыяспары.
Дзякуй, што расстраляць не заклікаеце
Ініцыятарам петыцыі, падобна, выступіў Дамінікас Чывіліс – арганізатар карпаратыўных імпрэзаў, які значыцца першым у спісе падпісантаў, расказвае пра петыцыю ў медыях і даўно змагаецца з «літвінізмам» – так літоўцы называюць ідэю радыкальнага беларускага нацыяналізму з тэрытарыяльнымі прэтэнзіямі да Літвы.
З 67 падпісантаў толькі 14 гісторыкаў. Рэшта – тэлевядоўцы, актывісты, блогеры, журналісты, бізнесоўцы, музыкі, мастакі… Названыя ў петыцыі гісторыкамі – сапраўды гісторыкі, але не ўсе спецыялізуюцца на старадаўняй гісторыі, толькі адзін – на геральдыцы. Мяркуючы па тым, каго з падпісантаў пералічвае Літоўскае тэлебачанне і радыё, самы вядомы гісторык з ліку падпісантаў – дырэктар Цэнтру вывучэння генацыду і супраціву літоўскага народу Арунас Бубніс, эксперт у гісторыі часоў Другой сусветнай вайны.
А самы вядомы падпісант ліста не з ліку гісторыкаў – Альгірдас Раманаўскас, колішні тэлевядоўца музычных і забаўляльных шоў, які летась трапіў у шавіністычны скандал: у адным з інтэрв’ю ён заявіў, што ў тых літоўцаў, хто спажывае расейскую культуру, трэба «забраць дзяцей, а потым расстраляць». Пасля прасіў прабачэння за гэтыя словы.
Старадаўняй спартанскай Пагоні не разбіць, не спыніць, не стрымаць
Беларускі публіцыст, сябра геральдычнай рады «Пагоня» Алесь Чайчыц кажа «Белсату»: Пагоню нельга прысабечваць нейкаму аднаму народу ці адной дзяржаве:
,,«Гэта гербавы сюжэт, які не належыць камусьці аднаму. Гэта гербавы сюжэт, які распаўсюджаны быў у гісторыі як выява князя, як выява правадыра, які на кані вядзе за сабой войска. У розных варыянтах ён сустракаецца ў розных гербах».
Адшукаць самы даўні герб з такім сюжэтам няпроста: людзі пачалі рабіць выявы вершнікаў ці не адразу, як навучыліся ездзіць на конях.
Пры жаданні Пагоню можна разглядзець, напрыклад, на асірыйскіх барэльефах 700-х гадоў да Нашай эры. Праўда, старадаўнія асірыйскія коннікі не карысталіся шчытом і мячом: або лукам, або дзідай.
Даволі распаўсюджаная «прота-Пагоня» – на манетах са старажытнага Тарасу або Тарэнтуму, калоніі спартанцаў у сучаснай Італіі. Ад 500-х гадоў да н.э. там білі манеты з коннікам са шчытом і дзідай, часам з мячом, часам у пагоні за іншым коннікам. Праўда, сучасны горад Таранта карыстаецца крыху іншай Пагоняй: на гербе вершнік плыве на дэльфіне, трымае трызуб.
Найранейшая згадка Пагоні менавіта як герба ў Вялікім княстве Літоўскім – пра вялікага князя Нарымонта (Глеба), сына Гедыміна, які княжыў у 1335–45 гадах у Полацку, у 1346–48 гадах у Пінску. У Хроніцы літоўскай і жамойцкай XVII стагоддзя ягоны герб апісваюць так:
,,«В гербе муж збройный, на коню белом, в полю червоном, мечъ голый, яко бы кого гонячи держал над головою, и есть оттоля названый Погоня».
Алесь Чайчыц звяртае ўвагу: апісваюць не на літоўскай мове, а на старабеларускай.
Праўда, дакладна невядома, які літоўскі князь першым пачаў выкарыстоўваць Пагоню. Гісторык Анатоль Цітоў ў кнізе «Геральдыка Беларусі» адзначаў, што Густынскі летапіс ХVІІ ст. прыпісвае наданне Пагоні Літоўскаму княству князю Віценю. Іншыя летапісы аддаюць ініцыятыву Рыманту (Васілю), сыну Тройдзеня, які параіў Нарымонту пакінуць свой герб Кентаўр «братии своей», а сабе ўзяць герб з вершнікам з мячом. Так ці інакш, Пагоню да Вялікага княства Літоўскага прывязваюць не раней як у 1270–1290-х гадах.
Але да Вялікага княства Літоўскага Пагоняй карысталіся і іншыя еўрапейцы: у XI–XIII стагоддзях вершнік быў сімвалам прыналежнасці даўцы пячаткі да вяршыняў феадальнай іерархіі. За сотню гадоў да Пагоні ў Вялікім княстве Літоўскім вершніка на пячатках выкарыстоўвалі князь люцічаў Багуслаў І і князь Мэкленбургу Ніклот, сын князя бодрычаў. За паўсотні гадоў – Казімір І Апольскі і Аляксандр Неўскі.
І адначасова Пагоню можна разглядзець на гербах далёкіх мясцінаў. Напрыклад, на гербе сярэднявечнай рэспублікі Анкона, што ў сучаснай Італіі (вершнік дагэтуль на гербе сучаснай Анконы). Ці на пячатках нарманскіх ярлаў Ўорыку, што ў сучаснай Англіі.
Алесь Чайчыц звяртае ўвагу на сцяг і герб гораду Понга, што ў Іспаніі: на гербе – вершнік, як на Пагоні, а сцяг – бел-чырвона-белы з амаль што Пагоняй! Тая выява на сцягу – пячатка караля Кастыліі і Леону Энрыке ІІІ, які даў першыя прывілеі радзе Понга ў 1394 ці 1395 годзе.
Гэта пытанне не да гісторыкаў?
Дацэнт кафедры гісторыі Універсітэту Вітаўта Вялікага ў Коўне Русціс Камунтавічус на пытанне «Белсату» пра гісторыю Пагоні і Віціса адказвае сустрэчным пытаннем: як гісторыкі могуць вызначыць, каму сёння павінен належыць адзін ці іншы герб? Кажа, хто толькі не ўжываў гэты сімвал з коннікам. Гэта ўніверсальны, амаль архетыпы сімвал.
Ён бачыць, што гэта прававое пытанне: Літва прызнала Беларускую Народную Рэспубліку ў Пагоняй пасля Першай сусветнай вайны. Маўляў, спецыяльна ўчора пераправерыў у энцыклапедыях. І пасля распаду СССР Літва прызнала Беларусь з Пагоняй. Пытае: у чым сёння праблема, як могуць дапамагчы гісторыкі?
,,«Гаворка пра тое, што гэтыя людзі, якія падпісалі петыцыю, не хочуць, каб Пагоня была гербам тых людзей, якія змагаюцца з Расеяй і з рэжымам Лукашэнкі, – лічыць Камунтавічус. – Яны хочуць сварыцца са штабам Ціханоўскай, з беларускай эміграцыяй, якая разам з намі змагаецца супраць агульнага ворага».
Камунтавічус ужо прапанаваў наратывы, які даюць беларусам і літоўцам супольны погляд на гісторыю Вялікага княства Літоўскага: дзесяць гадоў працаваў над кнігай «Gudijos istorija» – «Гісторыя Беларусі» на літоўскай мове. У 2021 годзе выдаў па-літоўску, у 2022-м перавыдаў, цяпер рыхтуе пераклад на беларускую мову, які мае выйсці ў канцы 2025-га ці пачатку 2026-га. Кажа, у кнізе спрабаваў сфармуляваць, што можа сказаць беларус літоўцу і літовец беларусу ў спрэчках пра супольную гісторыю.
Галоўная ягоная ідэя:
,,«Мы павінны паважаць адно аднаго, не спрабаваць пераканаць, не спрабаваць спаліць вашыя кнігі, не спрабаваць вас перабіць, знішчыць, памяняць. Бо гэта нізка! Гэта не пра свабодных людзей, гэта пра таталітарныя сістэмы».
Кажа, што асабіста ведае некаторых гісторыкаў, якія падпісалі тую петыцыю. Некаторым з падпісантаў даваў сваю кнігу. Не разумее: яны не чыталі, не зразумелі, не хацелі зразумець, не пагадзіліся? І як яны ўяўляюць, што прэзідэнт Літвы на міжнародным узроўні забароніць беларусам Пагоню?
Гісторык нагадвае ім пра негеральдычны сімвал: у Берліне на Бэбэльпляц ёсць мемарыял кнігам, спаленым нацыстамі. Там напісана: там, дзе спальваюць кнігі, будуць спальваць людзей. Тлумачыць: аўтары петыцыі раяць увесці ў Літве цэнзуру: у трэцім пункце прапануюць «увесці канон гісторыі Літвы». То бок, пераследаваць будуць не толькі беларусаў, якіх палічаць «літвіністамі». Падобным чынам, нагадвае Камунтавічус, у 2020 годзе Уладзімір Пуцін прапанаваў прапісаць у Канстытуцыі Расеі норму аб «недапушчальнасці фальсіфікацыі гісторыі». У выніку прапісалі: «Российская Федерация чтит память защитников Отечества, обеспечивает защиту исторической правды». Камунтавічус лічыць, у петыцыі прапануюць тое самае, замяніўшы СССР на ВКП.
,,«Яны прапануюць разбурыць гістарычную навуку ў Літве! Пад маркай таго, што яны змагаюцца са штабам Ціханоўскай, – абураецца Камунтавічус. – Яны гатовыя разбурыць усё. Але я думаю, што ніхто ў Літве гэта не будзе слухаць, бо гэта, прабачце, трызненне».
Ён падкрэслівае: вельмі важна, што ў беларусаў і літоўцаў ёсць розныя інтэрпрэтацыі гісторыі, бо гэта ўзбагачае беларусаў і літоўцаў, робіць больш спелымі. Калі беларусы і літоўцы спрабуюць пачуць адно аднаго, гэта робіць людзей больш гуманнымі. Дадае: беларусы і літоўцы – сябры, гэта Аляксандр Лукашэнка, «у якога капуста і зорка», не сябра літоўцам. Але Лукашэнка не прэтэндуе на Пагоню, для яго гэта «сімвал апазіцыі».
Як суіснаваць Пагоні і Віцісу?
Алесь Чайчыц адказвае:
,,«Калі казаць пра беларуска-літоўскую спадчыну, маецца супольнае гістарычнае паходжанне абедзвюх сучасных нацыяў, якія свой радавод выводзяць з Вялікага княства Літоўскага. І гэта натуральна, у гэтым няма нічога такога, што не сустракалася б у іншых краінах Еўропы. І ў шматлікіх краінаў ёсць падобныя гербы альбо гербы, якія маюць супольныя вытокі».
Ён прыводзіць прыклад двухгаловага арла: гэта гербы Албаніі, Расеі, Сербіі, Чарнагорыі, герб колішняй Аўстрыйскай Імперыі – і ўсе яны выходзяць з візантыйскага двухгаловага арла, які праявіўся па-рознаму ў розных краінах.
«У гэтым прыгажосць гісторыі ёсць пэўная: як гэты сімвал падарожнічаў, як ён ператвараўся, набываў тыя ці іншыя рысы, – разважае Чайчыц. – У выпадку Беларускай і Літоўскай Рэспублікі тое ж самае: ёсць дзве сучасныя краіны, якія займаюць тэрыторыю, якая некалі была адной дзяржавай, якая мела адзін герб. І гэтыя абедзве дзяржавы цяпер маюць два гербы, якія адрозніваюцца адзін ад аднаго і кампазіцыяй, і колерамі, і ў плане дызайнерскіх рашэнняў. Гэта дзве розныя выявы, якія выразна адна ад адной адрозніваюцца. Пры гэтым яны відавочна маюць супольнае паходжанне – і ў гэтым таксама пэўная прыгажосць».
Прэтэнзіі 67 літоўскіх дзеячаў Чайчыц лічыць неабгрунтаванымі: Пагоня – беларускі герб або «ў тым ліку беларускі». Кажа, можна не ўдавацца ў дыскусіі пра тое, «чыё» Вялікае княства Літоўскае і да каго бліжэй тагачасныя князі, да сучасных літоўцаў ці да сучасных беларусаў:
,,«Гісторыя ў гэтым рэгіёне нагэтулькі шчыльна пераплеценая, нагэтулькі шчыльна ўзаемазвязаная, што проста казаць, што „Пагоня вашая, а не нашая“, гэта абсурдна!»
Літоўскія дзеячы прапануюць беларусам скарыстацца як нацыянальным сімвалам крыжам Еўфрасінні Полацкай, гербам Полацку ці Турава, пячаткай Ізяслава з трызубам, як у Рурыкавічаў… Чайчыц абураецца: беларусам спрабуюць навязаць нешта штучнае і новае.
Выкарыстанне Пагоні на тэрыторыі сучаснай Беларусі – бесперапынная традыцыя, якой больш за 700 гадоў, падкрэслівае Чайчыц. Гэтая традыцыя не перапынялася нават у савецкія часы: былі віцебскія і полацкія турыстычныя сувеніры з Пагоняй, хоць герб БССР быў савецкі, з сярпом і молатам. Перад тым Пагоня была на гербах беларускіх земляў Расейскай Імперыі, да таго – ваяводстваў і гарадоў Рэчы Паспалітай і Вялікага княства Літоўскага. І больш за 100 гадоў Пагоня – бясспрэчны сімвал беларускага нацыянальнага вызвольнага руху. Чайчыц пытае: літоўскія дзеячы прапануюць адмовіцца ад гэтай гісторыі? Кажа, гэтыя стагоддзі ўжо не адматаеш назад.
Выявы Пагоні на ваяводствах Вялікага княства Літоўскага ў часы рэчы Паспалітай адрозніваліся, нагадвае суразмоўца: у Віленскім – на чырвоным фоне белы вершнік з чырвоным шчытом, на якім залаты крыж, у Полацкім – на белым фоне, у Берасцейскім – на чырвоным, але ў вершніка цямнейшыя латы. Дык розныя варыяцыі гербу ў Беларусі і Літвы можна лічыць працягам той традыцыі.
,,«Пагоня была гербам Беларусі афіцыйна з 1991 па 1995 год, пад гэтым гербам Беларусь і Літоўская Рэспубліка ўсталявалі дыпламатычныя адносіны, мелі амбасады, абменьваліся дакументамі, сябравалі – ніякіх прэтэнзіяў з боку Літоўскай Рэспублікі тады не было. Усе гэта прызналі, усе спакойна жылі, ніхто ні да каго не чапляўся».
Тых, хто праз 30 гадоў пасля гэтага «адкрылі» для сябе Пагоню, гэта ашуканцы, лічыць Чайчыц. Яны мусяць ведаць, што такі герб быў у Беларусі – і што беларусы і літоўцы спакойна суіснавалі пад падобнымі гербамі.
Алесь Наваборскі belsat.eu
