У 2024 годзе ў Беларусі сталі інтэнсіўней «ляпіць» культ асобы з Аляксандра Лукашэнкі, а да выбараў падыходзяць з максімальна зачышчаным полем. Тым часам дэмсілы сутыкаюцца з дэпалітызацыяй і разгубленасцю. Ігар Кулей і палітычны аглядальнік Арцём Шрайбман падвялі вынікі года ў праграме «Тыдзень» на «Белсаце». Расказваем пра галоўнае з размовы.
Культ асобы і новая рэальнасць пад выбары
Арцём Шрайбман адзначае, што з боку ўладаў ў Менску галоўнай падзеяй 2024 года стала абкатка новай электаральнай практыкі.
,,«Былі дзве электаральныя кампаніі – у пачатку года і напрыканцы. Рэжым для сябе вырашыў, што ён можа ў новай, такой туркменска-паўночнакарэйскай рэчаіснасці праводзіць электаральная кампаніі», – кажа суразмоўца «Белсату».
Пад туркменска-паўночнакарэйскім сцэнаром ён мае на ўвазе татальную зачыстку і імітацыю, калі нават нібыта сапернікі Аляксандра Лукашэнкі на выбарах кажуць, што ўключыліся ў працэс, каб падтрымаць яго.
«Раней у нас былі прыкметы дэкаратыўнай канкурэнцыі, якая ў некаторых выпадках вылівалася ў некантраляваныя падзеі – у 2006, 2010 і ў 2020 годах. Дэмакратычныя палітыкі маглі нават у вельмі абмежаваных і кантраляваных абставінах адносна свабодна размаўляць прынамсі некалькі тыдняў са сваімі выбарцамі, а потым навязваць свае сцэнары ў дзень выбараў на вуліцах. Цяпер прастора зачышчаная татальна. Для дэмсілаў застаецца толькі інфармацыйная праца», – адзначае Шрайбман.
Сярод падзей года і трэнд на фармаванне культу асобы Аляксандра Лукашэнкі. Гэты трэнд набірае асаблівыя абароты апошнія два гады.
«У гэтым годзе гэта было звязана з трыма падзеямі. Першая – Усебеларускі народны сход, калі яго пераабралі на новую пасаду і трэба было растлумачыць электарату, чаму толькі адзіны лідар у нас, які годны адразу двух пасадаў. Таму была вялікая разгонка культу асобы ў прапагандзе і на самім УНС.
Другая – 30-годдзе лукашэнкаўскага праўлення летам. Тады прапаганда проста ашалела. Былі цыклы прапагандысцкіх перадачаў пра Лукашэнку, малітвы за Лукашэнку, прапанавалі зборнікі ягоных твораў – я не ведаю, што ён пісаў, напэўна, ягоныя прамовы хацелі выдаваць. І трэцяя нагода – гэта, натуральна, выбары», – кажа Арцём Шрайбман.
Увесь гэты час назіралася незвычайная для беларускага рэжыму культывацыя менавіта асабы, яе сакральных якасцяў і безальтэрнатыўнасць.
Тым не менш, пасля 2020 года любыя палітычныя кампаніі звязаныя з пэўным дыскамформам для Лукашэнкі, бо вяртаюць яго да ўспамінаў пра 2020 год, лічыць аглядальнік.
На яго думку, Лукашэнка добра разумее, што ўсё, што адбываецца падчас выбарчай кампаніі – імітацыя.
,,«Гэта ўсе адчуваюць, бачаць. Некаторыя кандыдаты кажуць, што мы пайшлі, каб падтрымаць Лукашэнку. Гайдукевіч паведамляў, што людзі, якія падпісваліся за яго, казалі, што прагаласуюць за Лукашэнку, а ён сам гатовы яго павіншаваць.
Наконт камфорту для Лукашэнкі цяжка сказаць, мы не можам залезці яму ў галаву. Але думаю, што яму важна разумець, што новая схема ўнутранай палітыкі, а гэта татальная зачыстка, у пэўным сэнсе працуе. Яна не прыводзіць да нейкіх турбуленцый. І гэта для яго важны, пазітыўны вынік гэтага году», – працягвае Шрайбман.
Сістэма застаецца ў ізаляцыі
У 2024 годзе Лукашэнка шмат ездзіў па краінах Афрыкі, Блізкага ўсходу, хваліўся ўдзелам ў ШАС і БРЫКС. Але пра прарыў у міжнародным кірунку не варта казаць, лічыць суразмоўца.
«Яго не ўзялі ў БРЫКС. Яму і некаторым краінам прыдумалі нічога не варты статус партнёра. Так, яго ўзялі ў ШАС. Гэта, напэўна, важна для яго, каб будаваць адносіны з Кітаем. Але гэта не прыводзіць да гандлёвых і эканамічных поспехаў. Гандаль з Кітаем стагніруе праз тое, што цэны на калій падаюць.
Тое самае з іншымі краінамі, куды ён ездзіць – Аман, Манголія, Афрыка. З усёй Афрыкай у нас гандаль, здаецца, такі ж, як з Літвой ці менш. То бок гэта не прыводзіць да выканання тых мэт і задач, якія ён сам ставіць ураду. Ён сам гэта прызнае. Таму гэта такія ваяжы», – кажа палітычны аглядальнік.
Вызваленне палітвязняў было самай заўважнай знешнепалітычнай ініцыятывай 2024 году. Гэта, натуральна, палітычны сігнал Захаду, але не спрацавала, лічыць суразмоўца.
,,«Нават няма дыялогу, не тое, што ісці на саступкі», – кажа ён.
Калі і далей не будзе зрухаў, то вызваленні могуць скончыцца, адзначае Арцём Шрайбман:
«Таму што ніякай іншай прычыны ў Лукашэнкі рабіць гэта [вызваляць палітвязняў. – Заўв. рэд.] няма. Я ў гуманізм паверыць тут не магу».
Заўважнай падзеяй унутры краіны стаў ураган на Гомельшчыне. Тое, што ўлады не змаглі нармальна адрэагаваць і арганізаваць дапамогу людзям, у чарговы раз паказала, што вертыкаль не можа справіцца з сур’ёзнымі выклікамі.
«Гэта даволі звычайная якасць гэтай вертыкалі. І любой іншай. Мы гэта бачылі ў Расеі на вайне, асабліва першы год вайны. Калі ў вас няма алгарытмаў самастойнай аўтаномнай працы ў незвычайнай сітуацыі, усе разгубліваюцца і не могуць прыняць рашэнне. Таму што кошт памылкі ці таго, што начальства палічыць памылкай, вышэй, чым магчымыя наступствы ад таго, што ты зробіш нешта правільна. Загад не прыйшоў – вертыкаль паралізаваная. Мы гэта бачылі ў 2020 годзе і па кавіду, і па сітуацыі з вадой у Менску, і з выбарамі, натуральна», – падкрэслівае Арцём Шрайбман.
Плану перамогі няма, а дэпалітызацыя – ёсць
Адной з важных падзей для дэмсілаў у 2024 годзе стала тое, што знікла бачанне перамогі, то бок шляху ці падзеі, праз якія можна дамагчыся перамогі, лічыць Арцём Шрайбман. У 2020 годзе такое бачанне давалі пратэсты, у 2021 годзе – санкцыі, в 2022 годзе – пачатак вайны і спадзевы на перамены з гэтай нагоды, у 2023 годзе чакалі абрушэння расейскай гаспадаркі і контрнаступу Украіны.
Надзея на перамогу ці змены, як заўжды, ёсць. Але ў больш разважлівых людзей надзеі цяпер доўгатэрміновыя, адзначае эксперт.
«Усё больш відавочным становіцца, што гэта не пытанне бліжэйшага часу. І гэта натуральна ставіць іх [дэмсілы. – Заўв. рэд.] у сітуацыю канцэптуальнай разгубленасці.
Мы бачым як балюча праходзяць асэнсаванне гэтага і спрэчкі на гэты конт у дэмакратычных сілах. Дарэчы, галоўная падзея ў дэмсілах у 2024 годзе – гэта, напэўна, тое, што з’явілася выразная плынь унутры дэмсілаў, якая адкрыта выступае за дээскалацыю адносін з рэжымам», – падкрэслівае суразмоўца.
Натуральнай рэакцыяй на адсутнасць бачання перамогі і вынікаў эксперт лічыць зніжэнне даверу да мэйнстрымных сілаў – Офісу Святланы Ціханоўскай, Аб’яднанага пераходнага Кабінету і большасці ў Каардынацыйнай радзе.
Працягваецца і працэс дэпалітызацыі, што паказалі выбары ў Каардынацыйную раду ў 2024 годзе. Прагаласавалі толькі 6723 чалавекі.
«Мы пабачылі рэальны патэнцыял. Адзіная выбарчая магчымасць, якую дэмсілы прапанавалі, была праігнараваная большасцю. Мы можам вылучыць розныя прычыны – і бяспека, і складаныя працэдуры, і тое, што яны зацягнулі з датай, і тое, што КР – гэта не самы галоўны орган у апазіцыі. Але гэта было ўспрынята, прынамсі, міжнароднымі партнёрамі апазіцыі як правал.
Таму гэта была няўдача для апазіцыі. Мне здаецца, адзінае, што ў гэтым усім атрымалася – гэта як было ўсё інфраструктурна праведзена», – кажа Арцём Шрайбман.
Апазіцыя ўнутры апазіцыі
За апошні год адбыліся значныя змены ўнутры дэмсілаў. З Кабінета сышлі 4 прадстаўнікі – Валер Сахашчык, Вольга Гарбунова, Валер Кавалеўскі і Аліна Коўшык. Прычым толькі апошняя сышла без прэтэнзій. Іншыя былі нязгодныя з калегамі.
«У выніку зыходаў дэмакратычныя сілы ўнутры гэтай трохступеньчатай структуры – КР, Кабінет і Офіс – сталі больш ідэйна маналітныя», – кажа Арцём Шрайбман.
Гэтай маналітнасці атрымалася дасягнуць у тым ліку за кошт таго, што па выніках выбараў у КР вырашылі, што можна адначасова быць і ў Каардынацыйнай радзе, і ў іншых структурах.
«Для іх гэта зручна. Яны размаўляюць са светам адным голасам. Латушка і Ціханоўская, мне здаецца, знаходзяцца цяпер у найлепшых адносінах. Але альтэрнатыўных галасоў у Кабінеце цяпер няма, у КР яны маргіналізаваныя», – кажа Шрайбман.
Альтэрнатыўныя галасы кансалідуюцца па-за межамі Кабінета, Офіса ці КР. Напрыклад, сваякі палітвязняў, Кавалеўскі з Гарбуновай і сястрой Марыі Калеснікавай Таццянай Хоміч.
«Але ў структурах апазіцыі ўжо ёсць ідэйная маналітнасць, што прыводзіць, мне здаецца, да ўсё большага і большага адрыву ад альтэрнатыўных пунктаў гледжання. Калі мы будзем рухацца далей па гэтым шляху, можа аказацца так, што большасць нават беларускай прадэмакратычнай грамады будзе знаходзіцца на больш ўзважаных памяркоўных пазіцыях, чым палітычнае прадстаўніцтва», – адзначае Шрайбман.
Чым больш структуры дэмсілаў будуць ісці да безальтэрнатыўнага ідэйнага існавання, тым больш рызыка, што яны будуць губляць сувязь з людзьмі не толькі ў Беларусі, а і з большасцю сённяшніх прыхільнікаў, робіць выснову Арцём Шрайбман.
Арсен Рудэнка belsat.eu
