Дыктатуры могуць трымацца дзесяцігоддзямі, а абрынуцца – за некалькі дзён. Але дыктатары не кіруюць у адзіночку. Што рабіць з тысячамі функцыянераў, якія дапамагаюць аўтарытарным кіраўнікам пераследваць сваіх грамадзян і весці войны супраць чужых? Люстрацыя – так гучыць адказ многіх краін, якія ад дыктатуры пераходзілі да дэмакратыі. Што такое люстрацыя, навошта яна патрэбна і як правільна яе правесці? Пра гэта мы паразмаўлялі з чэшскім палітолагам, супрацоўнікам даследчага цэнтру Асацыяцыі па міжнародных пытаннях Паўлам Гаўлічкам.
Што такое люстрацыя
– Як бы вы вызначылі люстрацыю? Хто павінен праходзіць праверку на магчымы ўдзел у злачынствах аўтарытарнага рэжыму?
– Люстрацыя – гэта працэдура праверкі прадстаўнікоў папярэдняй адміністрацыі і папярэдняга недэмакратычнага рэжыму. У краінах нашага рэгіёну гаворка ішла пра прадстаўнікоў камуністычнага рэжыму.
,,Люстрацыю выкарыстоўвалі, каб, вобразна кажучы, высветліць, хто быў на якім баку барыкадаў.
У нашым, чэшскім выпадку мы выкарыстоўвалі гэты надзвычайны юрыдычны інструмент для выяўлення супрацоўнікаў і інфарматараў спецслужбаў. У камуністычнай Чэхаславакіі яны былі самымі жорсткімі і амаральнымі, часта дзейнічалі супраць грамадзян сваёй краіны, дыскрымінавалі іх і жорстка, часам з ужываннем катаванняў, пераследвалі прадстаўнікоў дысідэнцкіх колаў.
– Рада Еўропы ў адным са сваіх дакументаў піша, што люстрацыя неабходная для таго, каб адхіліць ад працы тых дзяржаўных службоўцаў, якія, займаючы свае пасады, не прадэманстравалі прыхільнасці дэмакратычным каштоўнасцям. Калі яны застануцца на сваіх месцах, яны не будуць дэманстраваць гэтую прыхільнасць у будучыні. Такім чынам, яны ўяўляюць пагрозу для дэмакратыі. На вашу думку, чаму люстрацыя неабходная? Якія пагрозы могуць паўстаць, калі злачынцы застануцца на сваіх пасадах, а значная частка ўсяго бюракратычнага апарату застанецца той жа?
– Тое, пра што вы згадалі, шмат у чым тлумачыць, як мы павінны разумець гэты інструмент. Вядома, люстрацыя не азначае, што ўсіх трэба раптам пасадзіць у турму. У нашым выпадку, напрыклад, гэта быў інструмент, які выкарыстоўваецца з маральнага і дэмакратычнага пункту гледжання. Мы выкарыстоўвалі яго, каб звярнуць увагу на дзеянні многіх людзей, якія не мелі права займаць дзяржаўныя пасады, таму што паводзілі сябе насуперак дэмакратычным каштоўнасцям і парушалі правы чалавека.
Гэта вельмі важна — выявіць такіх людзей, але не саджаць іх у турму і не падвяргаць крымінальнаму пераследу. Трэба выкарыстоўваць іншыя інструменты, каб пазбавіць іх магчымасці ўплываць на жыццё грамадства. Трэба памятаць, што гэтыя людзі служылі ў амаральных установах. У нашым выпадку такой установай была Служба дзяржаўнай бяспекі – СДБ. Спецыялізаваныя падраздзяленні гэтай службы былі адказныя за жорсткі пераслед апазіцыі ў камуністычнай Чэхаславакіі.
Першы закон аб люстрацыі быў прыняты ў 1991 годзе ў тады яшчэ Чэхаславакіі – яшчэ да распаду краіны ў 1993 годзе. Пазней, ужо ў Чэхіі быў прыняты яшчэ адзін закон. Ён быў больш жорсткі і ўводзіў крымінальныя пакаранні за дзеянні камуністычнага рэжыму.
Люстрацыя не павінна быць інструментам у палітычных баталіях. Варта пазбягаць палітызацыі гэтага інструменту, так, як гэта адбылося ў посткамуністычнай Польшчы, дзе на нейкім этапе сітуацыя стала вельмі напружанай. Адзін бок палітычнага спектру выкарыстоўваў люстрацыю супраць іншага. Яна стала вельмі жорсткім інструментам, які выкарыстоўваецца супраць апазіцыі, асабліва супраць посткамуністычных левых партый.
Іншым важным момантам з'яўляецца тэрмін, на працягу якога выкарыстоўваецца люстрацыя. Напрыклад, у краінах Балтыі люстрацыя ўжывалася толькі на працягу абмежаванага часу. Яна дзейнічала, скажам, пяць гадоў, і пасля гэтага людзі маглі вярнуцца на дзяржаўныя пасады, уключаючы высокія палітычныя пасады. У Чэхіі хто не прайшоў люстрацыю, губляе доступ да дзяржаўных пасадаў назаўжды.
Супрацоўніцтва з камуністычнымі спецслужбамі – гэта не тое, што можна проста сцерці са свайго рэзюмэ. Немагчыма схаваць або выдаліць, што ты быў інфарматарам або афіцэрам спецслужбаў. Першапачаткова закон аб люстрацыі таксама меў канкрэтны тэрмін дзеяння, але потым гэтае абмежаванне знялі. Гэта тое, чым Чэхія можа падзяліцца ў якасці добрай заканадаўчай практыкі.
Каго ўключаць у спіс тых, хто падлягае праверцы, трэба вырашыць падчас шырокай палітычнай дыскусіі. У Чэхіі мы звузілі гэтае кола да супрацоўнікаў апарату дзяржбяспекі і іх інфарматараў. Гэта былі людзі, якія даносілі на іншых, разбуралі жыцці. Рукі ў іх не абавязкова былі ў крыві, але яны адыгрывалі ў грамадстве вельмі амаральную ролю.
У нашым выпадку ім забаранілі балатавацца ў парламент і станавіцца членамі ўраду. Яны не могуць стаць чыноўнікамі высокага ўзроўню, але ў іх усё яшчэ ёсць магчымасць працаваць у прыватным сектары і весці бізнес. Многія з былых супрацоўнікаў дзяржбяспекі сталі працаваць у ахоўных агенцтвах або заснавалі свае ўласныя прадпрыемствы. Яны ахоўвалі фірмы, офісы і часта атрымлівалі дзяржаўныя кантракты. Так што ў нашай практыцы былі як станоўчыя, так і адмоўныя моманты.
,,Люстрацыя з'яўляецца вельмі магутным маральным інструментам. Яна дапамагае вызначыць, што нармальна, а што не, што дапушчальна, а што не ў грамадстве. Усталяванне маральных арыенціраў стала, бадай, галоўнай перамогай гэтага інструменту ў Чэхіі.
– Ці дапамагла люстрацыя ўмацаваць і абараніць дэмакратыю ў Чэхіі?
– З упэўненасцю скажу, што дапамагла. Яна дапамагла пазбавіць дзяржапарат ад амаральнай часткі грамадства, у прыватнасці ад работнікаў спецслужбаў і іх інфарматараў.
Інструменты люстрацыі
– На ўсходзе Нямеччыны пасля аб'яднання кожны дзяржаўны службовец, ад міністра да школьнага настаўніка, павінен быў падаць заяўку на прыём на дзяржслужбу ФРГ. Пры падачы заяўкі людзі павінны былі запоўніць дэкларацыю, што яны не ўдзельнічалі ў рэпрэсіях. У выніку 90 тысяч былых агентаў Штазі і 400 тысяч іх інфарматараў аўтаматычна пазбавіліся права займаць дзяржаўныя пасады. Але самая паспяховая люстрацыя была праведзена ў Чэхіі. Яна была хуткай і маштабнай. Так як жа гэта выглядала?
– Наша люстрацыя была вельмі падобная на мадэль былой ГДР. Людзі падавалі дэкларацыі. І дагэтуль, калі людзі збіраюцца займаць высокія дзяржаўныя пасады, яны павінны падаваць такія дэкларацыі. Іх правярае Міністэрства ўнутраных спраў. Для правядзення праверкі трэба мець доступ да архіваў камуністычнага часу. Таму была створана спецыяльная ўстанова для іх захоўвання. У Польшчы аналагічная структура называецца Інстытут нацыянальнай памяці. У нашым выпадку гэта называецца ÚSTR — Інстытут даследавання таталітарных рэжымаў. Ён кіруе вялікім архівам.
Пытанні аб супрацоўніцтве з рэжымам грамадства задавала не толькі людзям, якія раней займалі дзяржаўныя пасады. Іх задавалі, напрыклад тэлевядучым. Грамадства патрабавала адказу ад публічных фігур, якія не ўваходзілі ў вузкую, вызначаную законам катэгорыю.
,,Людзі могуць звярнуцца ў базу дадзеных і спраўдзіць, хто быў камуністычным калабарантам, а хто не.
Распавядаючы пра чэшскі досвед люстрацыі, я хацеў бы згадаць пра некаторыя памылкі, на якія варта звярнуць увагу. Мы вельмі моцна засяродзіліся на праверцы грамадзянскай часткі дзяржапарату. Мы не паддалі люстрацыі вайсковую выведку і тых, хто з ёй супрацоўнічаў.
Гэта быў адзін з кампрамісаў, зроблены падчас пераходу ад камуністычнага мінулага да дэмакратычнай будучыні. Гэты пераход шмат у чым быў вынікам перамоваў, таму што камуністы не жадалі так проста пакінуць свае пасады. Яны хацелі атрымаць нешта наўзамен. Гэта, як і іншыя кампрамісы, таксама было часткай Аксамітнай рэвалюцыі.
– Вы сказалі, што кожны можа ўбачыць усе даносы, зробленыя на яго калегамі і ворагамі. Як гэтае адкрыццё архіваў спецслужбаў паўплывала на чэшскае грамадства?
– Вельмі моцна, і дзякуй, што вы нагадалі пра гэта. Нашаму грамадству давялося прайсці праз працэс самаачышчэння. Гэта прывяло да шматлікіх цяжкіх размоў паміж калегамі, сваякамі, партнёрамі. Часта спецслужбы прымушалі людзей даносіць, некаторыя рабілі гэта свядома, а некаторыя проста хацелі атрымаць нейкую выгаду. Цяпер вельмі важна зірнуць назад, падумаць пра тое, што адбылося, спытаць гэтых людзей, чаму яны апынуліся на няправільным баку гісторыі, а таксама даць ім шанец папрасіць прабачэння. Гэта вельмі доўгі працэс, які ўсё яшчэ працягваецца.
Арміі трэба пазнаёміцца з былымі ворагамі
– Камунізм у Чэхаславакіі паў у 1989 годзе. Праз дзесяць гадоў Чэхія ўступіла ў NАТО з арміяй, якая сфармавалася яшчэ ў часы камунізму. Яны былі створаны ў савецкія часы, яны былі задуманы як рэпрэсіўныя структуры. Ці ўдалося Чэхіі змяніць іх логіку, і як гэта было зроблена?
– Я рады, што вы задалі гэтае пытанне, бо гэта чарговая вельмі складаная частка дэмакратычнай трансфармацыі. Органы бяспекі, армія і паліцыя —адны з самых кансерватыўных частак грамадства. Гэта вельмі жорсткія структуры, у іх іерархічнае кіраванне. Таму змены ў іх адбываюцца, верагодна, даўжэй за ўсё.
Нам вельмі дапамагла інтэграцыя чэшскай арміі ў больш шырокую сістэму еўраатлантычных інстытутаў. Напрыклад, праграма НАТА «Партнёрства ў імя міру» была адным з праектаў, у рамках якога салдаты чэшскай арміі знаёміліся з былымі супернікамі з Паўночнаатлантычнага альянсу. Вайскоўцы павінны былі цалкам змяніць сваё мысленне — не толькі на ўзроўні дактрынаў і стратэгій, але і на асабістым узроўні.
– Убачыўшы сваіх былых ворагаў, яны зразумелі, што жыццё можа быць іншым! Гэта значыць, што афіцэраў арміі і паліцыі трэба прымушаць сустрэцца з іх былымі ворагамі, з калегамі з Захаду?
– Абсалютна! Я думаю, гэта і ёсць рэцэпт. Калі я не памыляюся, ужо ў 1990 годзе чэхаславацкія войскі былі накіраваныя ў Персідскую затоку, каб дапамагчы нашым саюзнікам спыніць акупацыю Кувейту Садамам Хусэйнам. Гэта былі першыя прыклады такога роду супрацоўніцтва і рэінтэграцыі з дэмакратычным светам. Гэты сацыяльны кантакт з былымі супернікамі, калі не з ворагамі для многіх, быў важным. Але, вядома, былі інстытуты, якія давялося цалкам ліквідаваць. Я кажу, напрыклад, пра афіцэраў, якія адказвалі за так званае палітычнае выхаванне. Тым не менш шмат гадоў пасля трансфармацыі ў сістэме заставаліся як людзі, якія мала змяніліся, так і тыя, якія хоць і змянілі свой светапогляд, але маглі пазбавіцца ад мінулага.
Шчыра кажучы, адзін з такіх прыкладаў – наш цяперашні кіраўнік дзяржавы, прэзідэнт Пётр Павел. Ён быў курсантам школы вайсковай выведкі. Гэта таксама частка яго гісторыі. Інтрыгуючая дэталь заключаецца ў тым, што на апошніх прэзідэнцкіх выбарах у студзені 2023 года адзін супраць аднаго выступілі два былыя члены Камуністычнай партыі. Я маю на ўвазе Пятра Паўла і Андрэя Бабіша. Апошні таксама публічна прызнаў, што ён супрацоўнічаў з СДБ.
Пазбавіцца ад жорсткасці і амаральнасці ў грамадстве
– Гэта прыводзіць мяне да апошняга пытання: ці з'яўляецца працэс люстрацыі радыкальным і карным? Ці павінны звычайныя бюракраты ў Беларусі ці Расеі баяцца прайсці люстрацыю? Якую б выснову вы зрабілі?
– Люстрацыя разам з іншымі інструментамі, пра якія мы гаварылі сёння, служыць неабходным інструментам для пазбавення ад мінулага. Калі казаць пра такую краіну, як сённяшняя Беларусь, дзе кіруе дыктатарскі рэжым, няма іншага шляху пазбавіцца ад жорсткасці і амаральнасці ў грамадстве акрамя люстрацыі. Вядома, супраць некаторых асобаў трэба пачынаць крымінальную вытворчасць. Крымінальным пераследам дыктатараў — напрыклад, Уладзіміра Пуціна, — займаецца размешчаны ў Гаазе Міжнародны крымінальны суд.
,,Дзякуючы люстрацыі ў дзяржаўным апараце ствараецца месца для дэмакратычна настроеных людзей. Яны дазваляюць грамадству адарвацца ад аўтарытарнага мінулага і рухацца ў дэмакратычную будучыню. Без гэтага Чэхія і іншыя краіны не змаглі б цалкам вызваліцца ад камуністычнага рэжыму і камуністычнай ментальнасці.
Немагчыма рухацца наперад, калі не ўсталяваць выразныя межы таго, што нармальна, а што выходзіць па-за межы нармальнасці; што прымальна, а што амаральна; што законна, а што незаконна ў дэмакратычным грамадстве. Каб рухацца далей, трэба ўсталяваць вельмі моцныя маральныя і дэмакратычныя стандарты. Магчыма, гэта шлях, па якім пойдзе ў будучыні і Беларусь.
Відэаверсію інтэрв'ю можна паглядзець тут:
Аляксандр Папко / АБ belsat.eu
